Integracja sensoryczna. Na jakie sygnały zwrócić uwagę?

Zmysły odgrywają bardzo ważną rolę w życiu człowieka. To dzięki nim możemy widzieć kolory otaczającego nas świata, możemy słyszeć różnorodne dźwięki, czuć zapachy te przyjemne i te nieprzyjemne, smakować owoce, warzywa, różnorakie potrawy – ostre , słone, słodkie, gorzkie, kwaśne, a także za pomocą dotyku czuć ciepło, zimno, oraz to czy coś jest miękkie czy twarde, suche czy mokre, szorstkie czy gładkie. Oprócz wymienionych powyżej jest jeszcze równowaga (układ przedsionkowy), która ma wpływ na prawidłowe napięcie mięśniowe oraz utrzymywanie prawidłowej postawy ciała, a nasze ruchy są skoordynowane oraz czucie głębokie ( propriocepcja), które pozwala nam na czucie własnego ciała w przestrzeni bez spoglądania. Dzięki zmysłom człowiek jest w stanie wykonywać różne czynności dnia codziennego, dzieje się to za sprawą koordynacji naszych zmysłów i mózgu. Za pomocą różnorodnych bodźców wspomagana jest integracja sensoryczna oraz rozwój zmysłów dziecka, aby w ten sposób maluch uczył się, w jaki sposób funkcjonuje świat.
Koncepcja teorii integracji sensorycznej (SI) powstała w latach 60. XX wieku. Jej twórczyni Jean Ayres – w oparciu o wiedzę z zakresu neurobiologii, psychologii, pedagogiki i terapii – sformułowała teorię zaburzeń przetwarzania sensorycznego wskazując na związki, jakie zachodzą pomiędzy funkcjami psychoneurologicznymi a trudnościami w uczeniu się. Prawidłowy rozwój powyższych funkcji związany jest z właściwym rozwojem procesów integracji sensorycznej już w pierwszych kilku latach życia dziecka, a odpowiednia organizacja, interpretacja i selekcjonowanie wszelkich informacji odbywa się w celu wykorzystania ich w działaniu dziecka. Według Ayres skomplikowane procesy – takie jak percepcja słuchowa, wzrokowa, dotykowa, mówienie, zdolność pisania i czytania – są zależne od procesów integracyjnych w zakresie podstawowych systemów zmysłowych, tj. czuciowych, przedsionkowych, kinestetycznych, wzrokowych i słuchowych. Więc integracja sensoryczna to skomplikowany proces, w wyniku którego układ nerwowy odbiera informacje z receptorów zmysłowych takich, jak: dotyk, układ przedsionkowy, węch, smak, słuch i wzrok.
Integracja sensoryczna to zjawisko zachodzące w ośrodkowym układzie nerwowym. Polega na interpretacji, organizacji i integracji bodźców zmysłowych odbieranych z organizmu i środowiska. W efekcie tego procesu układ nerwowy podejmuje decyzje, które bodźce zignorować, na których się skoncentrować, na które odpowiedzieć. Następnie uruchamia adekwatną reakcję. Dzięki temu możemy skutecznie funkcjonować w zmiennych warunkach sytuacyjnych. Integracja sensoryczna to inaczej zdolność do rozumienia i porządkowania bodźców i informacji dostarczanych z otoczenia i z własnego ciała poprzez zmysły. Jeżeli proces integracji sensorycznej jest zaburzony, mogą pojawić się problemy z nauką, zachowaniem, koncentracją, czy koordynacją. Zaburzenia integracji sensorycznej to wynikające z wadliwej organizacji lub minimalnych uszkodzeń ośrodkowego układu nerwowego zakłócenia w procesie przetwarzania informacji zmysłowych. Sprawiają one, że układ nerwowy niewłaściwie ocenia docierające do niego treści i wysyła do mózgu zniekształcone dane na temat wrażeń zmysłowych. W efekcie sygnały z układów sensorycznych nie są przetwarzane na właściwe reakcje.
Integracja sensoryczna to proces właściwej rejestracji bodźców wszystkimi zmysłami równocześnie. Proces ten jest fundamentem funkcji ruchowych, mowy, emocji, uwagi, relacji społecznych i percepcji. Przez całe życie trenujemy i nabywamy tę umiejętność, jednak okres od urodzenia do siódmego roku życia jest tu kluczowy. Zaburzenie integracji sensorycznej to trudność w sposobie odbierania, organizowania i wykorzystywania przez mózg informacji sensorycznej czego wynikiem jest nieefektywna interakcja z otoczeniem.
Jean Ayres (twórczyni teorii integracji sensorycznej) dostrzegła, że najbardziej podstawowe, najwcześniej dojrzewające zmysły: dotykowy, proprioceptywny – czucia głębokiego i przedsionkowy – równowagi – odgrywają zasadniczą rolę w rozwoju dziecka wraz z integracją odruchów. Układy tych zmysłów są gotowe do funkcjonowania już przed urodzeniem, w życiu prenatalnym dziecka, ale doskonalą się w ciągu pierwszych lat życia wraz z rozwojem ośrodkowego układu nerwowego. Ich prawidłowe funkcjonowanie wpływa na pracę pozostałych zmysłów:
o dotyku poprzez skórę – jest to zmysł czucia powierzchownego, reagujący na bodźce dotykowe,
o równowagi, który znajduje się w błędniku ucha wewnętrznego – układ przedsionkowy,
o czucia i ułożenia mięśni, ścięgien i stawów – zmysł czucia głębokiego, czyli układ proprioceptywny,
o smaku, jego receptory to brodawki smakowe rozmieszczone na języku,
o wzroku – widzenie,
o słuchu zlokalizowanego w ślimaku ucha wewnętrznego,
o węchu, umiejscowionego w nosie, jest to tzw. zmysł powonienia,
a to wszystko razem przyczynia się między innymi do rozwoju napięcia mięśniowego, koordynacji ruchowej, reakcji równoważnych, ruchów oczu, świadomości ciała.

Jakie sygnały świadczą o zaburzeniach integracji sensorycznej?
Kiedy okazuje się, że dziecko ma różnego rodzaju kłopoty w codziennym funkcjonowaniu, spowodowane zaburzonym działaniem i współdziałaniem zmysłów, co może objawiać się problemami w adekwatnym do sytuacji reagowaniu emocjonalnym, spostrzeganiu, zachowaniu, uczeniu się, wykonywaniu czynności precyzyjnych, zdobywaniu umiejętności czytania i pisania, aktywności ruchowej, relacjach z rówieśnikami i codziennym funkcjonowaniu społecznym – wydaje się, że dzieci z zaburzeniami integracji sensorycznej zachowują się „dziwnie” i niezrozumiale dla otoczenia.
Objawy zaburzonej integracji sensorycznej:
 w obrębie układu przedsionkowego, który odbiera wrażenia i dostarcza informacji związanych z ruchem, siłą grawitacji i zmianą pozycji głowy:
 zaburzone jest bezpieczeństwo grawitacyjne – niechęć do udziału w ruchu okrężnym, np. na karuzeli, może występować choroba lokomocyjna, lęk przed upadkiem, lęk przed schodzeniem ze schodów,
 zbyt słabe lub zbyt mocne napięcie mięśniowe – problemy z rysowaniem, pisaniem, trzymaniem sztućców, zapinanie guzików itp.,
 zaburzona równowaga ciała – problemy ze schylaniem, siedzeniem przy stole - np. dziecko podpiera głowę w czasie posiłku,
 koordynacja ruchowa,
 zaburzone jest funkcjonowanie społeczne i emocjonalne.
 w obrębie układu dotykowego, który wpływa na spostrzeganie otaczającego świata i reakcji obronnych, rozpoznaje ucisk, uderzenie, głaskanie, dotyk:
 przy nadwrażliwości zaburzone jest odczuwanie bólu, temperatury, nacisku, ruchu,
 nadwrażliwość na dotyk przy myciu, czesaniu,
 unikanie sztywnych, szorstkich, ciasnych ubrań, drażnią metki,
 negatywne reagowanie na zmiany temperatury i ciśnienia,
 unikanie kontaktu fizycznego – przytulania,
 trudność z tolerancją dotyku dłońmi kleju, farbek,
 obronność dotykowa,
 podwrażliwość na dotyk to potrzeba mocnego ściskania, uderzania rękami, nogami, głową w twarde powierzchnie,
 prowokowanie bójek,
 brak reakcji bólowej na drobne urazy, uderzenia,
 zły wpływ na proces uczenia się, koncentrację uwagi, emocje,
• w obrębie układu proprioceptywnego ( czucia głębokiego), który wpływa na płynność ruchu, jego planowanie i kontrolę, na świadomość ciała, utrzymanie prawidłowej postawy ciała i poczucie stabilności emocjonalnej:
 zaburzenia w samoobsłudze, np. upuszczanie przedmiotów, zbyt mocny lub słaby nacisk, problemy w ubieraniu się – zapinanie guzików, zamków, zakładanie rękawów, spodni itp.,
 w czasie jedzenia dziecko nie przeżuwa dobrze pokarmów, wybiera pokarmy ciągnące się lub chrupkie,
 zbyt szybka męczliwość, stabilizowanie ciała przez podpieranie się,
• w obrębie układu wzrokowego:
 trudność podczas przeszukiwania wzrokiem w celu znalezienia przedmiotu znajdującego się w ruchu,
 problemy ze znajdowaniem i dopasowaniem ubrań np. skarpetek, butów,
 problemy z utrzymaniem równowagi,
 kłopoty z układaniem puzzli,
 nieprawidłowa reakcja na światło, kolory,
• w obrębie układu słuchowego:
 zbyt głośne dźwięki rozpraszają,
 problem ze zrozumieniem werbalnych podpowiedzi,
 zakrywanie uszu np. przy muzyce z radia,
 głośne mówienie,
• w obrębie układu węchowego:
 przy nadwrażliwości występują nudności, wymioty na silne zapachy,
 wyczuwanie zapachów na dużą odległość,
 unikanie potraw intensywnie pachnących,
 awersja na kosmetyki, detergenty,
 izolowanie się od naturalnych zapachów ludzi,
 przy podwrażliwości występuje poszukiwanie silnych bodźców zapachowych,
 obwąchiwanie przedmiotów i ludzi,
 jedzenie rzeczy niejadalnych,
 ślinienie rąk,
 wstrzymywanie moczu i kału,
• w obrębie układu smakowego:
 przy nadwrażliwości występuje preferowanie potraw wyłącznie o określonej konsystencji i smaku,
 niska tolerancja smaków,
 nudności na mocne, wyraziste smaki,
 przy podwrażliwości występuje trudność w różnicowaniu smaków i temperatury jedzenia,
 wąchanie, lizanie, wkładanie do buzi rzeczy niejadalnych,
 ssanie swoich policzków i warg,
 nie ma preferencji smakowych.
Zaburzenia integracji sensorycznej to też zaburzenia emocjonalne, do których można zaliczyć między innymi:
 nadmierną płaczliwość,
 pobudzenie,
 reagowanie agresywne,
 wybuchanie gniewem, złością i okazywanie uporu.
Wiele z powyższych objawów dość powszechnie występuje pojedynczo u dzieci w wieku przedszkolnym. Pojawienie się któregoś z nich nie musi wcale wskazywać o zaburzeniach integracji sensorycznej. Jeśli jednak rodzice i nauczyciele często zauważają u dziecka występowanie kilku z tych symptomów w dużym nasileniu, warto wtedy umówić wizytę u terapeuty integracji sensorycznej, który przeprowadzi profesjonalną diagnozę i będzie mógł zaplanować dla dziecka właściwą terapię lub w razie potrzeby skierować je do innego specjalisty.
Bibliografia:
1. Przyrowski Z, Grzybowska E.” Neurobiologiczne podstawy integracji sensorycznej”, Polskie Stowarzyszenie Terapeutów Integracji Sensorycznej – SI – Warszawa 2012:
2. Biel, L. and Gołąb, J.: “Integracja sensoryczna”, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2015,
3. Kałużna A. „Zasady diagnostyki i terapii zaburzeń rozwoju integracji sensorycznej u dzieci”. [w:] Neurofizjologiczne metody usprawniania dzieci z zaburzeniami rozwoju. Sadowska L (red). Wyd AWF, Wrocław 2004.
4. Cozolino L.J. Neuronauka w psychoterapii. Poznań, Zysk i S-ka Wydawnictwo 2004
5. Maas V. F. Uczenie się przez zmysły. Wprowadzenie do Teorii Integracji Sensorycznej. Warszawa, Wyd. WSiP 1998