Usłysz na czas, czyli co nieco o kryzysie suicydalnym młodzieży

Dbałość o zdrowie psychiczne uczniów jest jednym z podstawowych zadań, jakie stoją obecnie przed pracownikami pedagogicznymi placówek oświatowych. Niepokoją wciąż rosnące liczby młodych ludzi leczących się z powodu zaburzeń afektywnych (w tym depresji, zaburzeń lękowych), a także stale zwiększająca się liczba odnotowanych zachowań suicydalnych.
Coraz częściej młodzież szuka pomocy w gabinetach psychologów i pedagogów szkolnych. Dziecięce oddziały psychiatryczne dosłownie pękają w szwach i odmawiają przyjęcia do szpitala dziecka w kryzysie. Na telefon zaufania Fundacji „Dajemy Dzieciom Siłę” dzwoni dziennie ósemka młodych ludzi mierząca się z myślami lub zamiarami suicydalnymi. Liczba dokonanych samobójstw wśród młodych ludzi (poniżej 18 roku życia) od 2019 roku stale rośnie i w roku 2022 przekroczyła poziom 150% w stosunku do roku 2019. Zapytasz nauczycielu, rodzicu, dlaczego Ci o tym mówię... przecież Twoim zadaniem jest nauczyć matematyki, polskiego, przygotować dziecko do egzaminu, matury, wychować na przyzwoitego człowieka... To Ty, drogi nauczycielu, rodzicu, jesteś najbliżej swojego ucznia, dziecka. Bądź tym, który usłyszy je na czas.
Trochę statystyk – liczba prób samobójczych (zarejestrowanych) rośnie nieubłagalnie od 2013 roku i obecnie jest to liczba czterokrotnie wyższa. Od 2019 roku obserwujemy stały wzrost incydentów suicydalnych, które kończą się śmiercią dziecka. W 2019 roku samobójstwa dokonało 98 młodych ludzi (najmłodsze dziecko miało zaledwie 7 lat!). W 2020 roku odnotowaliśmy 116 przypadków, w 2021 roku 127. Ubiegły rok okazał się rekordowy i przyniósł aż 156 śmierci młodych ludzi w wyniku kryzysu suicydalnego. 3 na 4 próby podejmowane są przez dziewczynki, ale to chłopcy są bardziej skuteczni w swoich działaniach – 2 na 3 samobójstwa dokonane są udziałem chłopców.
Jaka jest etiologia tego zjawiska? Wg WHO za 90% przypadków odpowiadają zaburzenia afektywne, a dokładniej zaburzenia depresyjne – zarówno depresja w przebiegu choroby afektywnej, intoksykacyjna jak i reakcja depresyjna na traumatyczne wydarzenie lub przewlekły stres. Ostatnie lata były dla wszystkich, a szczególnie dla młodzieży obfitujące w czynniki stresogenne – Covid, odcięcie od rówieśników, którzy w okresie dojrzewania stanowią najważniejszą grupę społeczną, często choroba lub śmierć w rodzinie, utrata pracy przez rodziców, powrót do ławek szkolnych po okresie izolacji, a w końcu wybuch wojny tuż za naszą granicą.
Epizody depresji w okresie dojrzewania zdarzają się stosunkowo często. Polskie badania epidemiologiczne wskazują na ich znaczne rozpowszechnienie w populacji nastolatków i sięga aż 54%. Depresja w okresie dojrzewania wiąże się z wieloma dynamicznie przebiegającymi zmianami: hormonalnymi, zmianach w strukturach mózgu, rozwojem nowych funkcji poznawczych, znaczącym poszerzeniem kontaktów społecznych i podejmowaniem nowych ról społecznych, a także powolnym usamodzielnianiem się od rodziców. Zmiany te, wymagające uruchomienia wszystkich zdolności adaptacyjnych, wywołują wiele obaw i typową huśtawkę emocji i nastrojów. Pamiętaj, że u młodzieży depresja demonstruje się najczęściej w postaci masek somatycznych – zaburzenia łaknienia, snu, nadmierna męczliwość, powtarzające się bóle głowy i brzucha, zaburzenia lękowe (np.fobia szkolna) czy zachowania niszczycielskie lub agresywne.
Na co powinieneś zwracać uwagę u młodych ludzi? Są trzy grupy czynników, które ostrzegają, że młodzież boryka się z trudnościami. Do pierwszej grupy zaliczamy czynniki werbalne. Bądź czujny kiedy słyszysz jak otwarcie mówi o samobójstwie, o sposobie w jaki można tego dokonać, o braku motywacji do życia bądź niejednoznacznie wypowiadane zwroty: „niedługo nie będziesz musiał się o mnie martwić”, „wolałbym nigdy się nie urodzić”. Drugą grupą są czynniki behawioralne – możesz zauważyć zmiany w zachowaniu i zwyczajach dziecka, spisywanie testamentu, rozdawanie cennych rzeczy, żegnanie się z bliskimi, jedzenie (za mało lub za dużo), zaburzenia snu (zarówno insomnia jak i hipersomnia), zaniedbanie wyglądu zewnętrznego, izolacja od znajomych, zmiany w osobowości (agresja, nadmierne wyciszenie). Twoją czujność powinna wzbudzić również wiedza o czynnikach sytuacyjnych – jeśli wiesz o przewlekłej chorobie w rodzinie, śmierci bliskiej osoby, rozstaniu z sympatią, utracie pozycji towarzyskiej, podejrzewasz, że dziecko korzysta z używek albo jest nadto ambitne i nie potrafi cieszyć się ze swoich sukcesów.
Często powtarzane mity dotyczące samobójstw niestety utrudniają podjęcie odpowiednich działań. Powszechnie uważa się, że jeśli dziecko mówi o swoich myślach bądź zamiarach suicydalnych, to nie dopuści się samobójstwa lub będzie to działanie w celu zdobycia atencji. Analiza przypadków śmiertelnych pokazuje nam, że 80% ofiar zamachów samobójczych werbalizowała swoje zamiary. Natomiast chęć zdobycia atencji świadczy o niezaspokojeniu jakiejś emocjonalnej potrzeby dziecka i również powinna zwrócić naszą uwagę. Kolejnym mitem jest przekonanie, że jeśli ktoś targnął się na swoje życie i przeżył, to już więcej nie będzie próbował – w rzeczywistości jest to jeden z czynników wysokiego ryzyka.
Co możemy zrobić jako nauczyciele czy rodzice by minimalizować ryzyko zachowań suicydalnych wśród młodzieży? Przede wszystkim rozwijać czynniki protekcyjne u młodzieży. Warto wzmacniać poczucie własnej wartości, „przyłapywać” uczniów na tym co robią dobrze, mówić im o tym. Bardzo pomocny jest również trening ekspresji emocji i radzenia sobie z nimi. Obserwujemy, że w krajach, w których w krytycznym okresie rozwoju (okres przedszkolny) nacisk kładzie się na rozpoznawanie emocji u siebie i innych, nazywanie emocji, rozwijanie empatii poziom zaburzeń afektywnych jest niższy, a co za tym idzie niższy jest wskaźnik zachowań siucydalnych. Może więc lekcję lepiej zacząć od zapytania: „jak Wasz nastrój?”. Może zamiast krytyki i stwierdzenia „znowu nie pracujesz!”, zapytać „wszystko u Ciebie w porządku? Mogę Ci pomóc?”. Badania pokazują, że tam gdzie jest niższy odsetek zachowań agresywnych, życzliwsza atmosfera, tam odnotowujemy niższy odsetek zachowań o charakterze suicydalnym. Warto również rozmawiać z uczniami, wskazywać im możliwe formy pomocy w sytuacji kiedy czują się gorzej, warto w klasie wywiesić godziny dyżuru psychologa szkolnego, nr telefonu zaufania. Podkreślać, że to ważne, by dbać o siebie i zwracać się o pomoc kiedy taka jest potrzeba.
Światowa Organizacja Zdrowia zaleca jednak, by profilaktykę zdrowia psychicznego dzieci i młodzieży zacząć od profilaktyki zdrowia osób dorosłych pracujących z młodymi ludźmi – od wzmacniania czynników protekcyjnych rodziców i nauczycieli. Często w tym przypadku podaje się jako przykład instrukcję udzielania pomocy w samolocie – najpierw nakładasz maskę tlenową sobie, a potem pomagasz dziecku czy innym osobą mogącym tej pomocy potrzebować. Zadbaj więc o siebie, żebyś mógł dbać o swoich uczniów.

Bibliografia:
1. Szymańska J., "Zapobieganie samobójstwom dzieci i młodzieży", Warszawa 2016
2. Bomba J., Orwid M., "Zaburzenia zdrowia psychicznego w okresie
młodzieńczym. Postępowanie, profilaktyka i błędy w postępowaniu", [w:] Rybakowa M. (red.), Medycyna wieku młodzieńczego, t. 2, Kraków 2004
3. statystyka.policja.pl