Metody komunikacji alternatywnej i wspomagającej AAC - piktogramy

Potrzeba komunikowania się z otoczeniem jest bez wątpienia jedną z najważniejszych potrzeb psychicznych człowieka. Komunikacja jest kluczem do poznawania siebie i otaczającej rzeczywistości społecznej, do umysłowego uporządkowania świata poprzez nazywanie przedmiotów, zjawisk, zdarzeń, określanie ich cech i relacji zachodzących między nimi. Umiejętność porozumiewania się z innymi jest źródłem odkrywania i wypróbowywania swoich umiejętności wywierania wpływu na otoczenie, jest to także, obok myślenia i sfery emocjonalno- motywacyjnej jeden z podstawowych wyznaczników rozwoju psychicznego. Wreszcie stanowi główny środek wymiany informacji między ludźmi. Najczęstszą formą komunikacji między ludźmi jest mowa. Mówienie jest złożonym ludzkim zachowaniem. Pojawia się jako rezultat wspólnej pracy różnych części ciała. Mózg decyduje o tym, o czym będziemy mówić. System nerwowy przekazuje informacje do mięśni języka, ust, podniebienia, organów głosowych i płuc. W odpowiedzi mięsnie zaczynają poruszać się sprawnie, szybko i w sposób skoordynowany zamieniając nasze myśli w głos, ruchy warg i języka w słowa, a płynący strumień słów w zrozumiałą mowę. W miarę dorastania uczymy się zapamiętywać i porządkować myśli oraz wypowiadać je, stosując pewne reguły w zależności od tego kiedy, z kim i w jaki sposób rozmawiamy. Jednak znaczna część populacji, z różnych przyczyn, nie jest zdolna do pełnej komunikacji z użyciem mowy. Są to osoby całkowicie pozbawione zdolności mówienia, bądź te, których mowa nie spełnia wszystkich funkcji komunikacyjnych. Jest to dla nich ogromny dyskomfort. Bez możliwości komunikowania się zablokowane są drogi kształtowania się tożsamości, autonomii, odrębności człowieka. Jakość życia jest poważnie obniżona.
Na świecie od ponad 30 lat istnieją, i cały czas są udoskonalane, formy pomocy osobom nie mówiącym . Są znane pod nazwą alternatywnych i wspomagających metod komunikacji ( alternative and augmentative communication – AAC). Termin ten oznacza cały obszar praktyki klinicznej- edukacyjnej, logopedycznej, psychologicznej- mającej na celu skompensowanie ( uzupełnienie bądź zastąpienie) zaburzonej lub nie istniejącej mowy. Niemożliwe do wypowiedzenia słowa zostają zastąpione przez symbole- znaki graficzne, bądź manualne, które niosą znaczenie i mogą służyć do budowania wszelkich wypowiedzi, podobnie jak mowa. Komunikacja wspomagająca i alternatywna, stosując niewerbalne sposoby porozumiewania się, stanowi dodatek bądź substytut mowy:
• Komunikacja alternatywna- znajduje zastosowanie, gdy osoba porozumiewa się bezpośrednio-twarzą w twarz-inaczej niż za pomocą mowy. Znaki manualne, graficzne, pismo itp. to przykłady alternatywnych form komunikacji dla osób pozbawionych możliwości mówienia.
• Komunikacja wspomagająca- oznacza komunikację uzupełniającą lub wspierającą. Słowo „wspomagająca” podkreśla fakt, że wprowadzenie alternatywnych środków komunikacji ma dwojaki cel: wzmacniać i uzupełniać mowę oraz gwarantować zastępczy sposób porozumiewania się, gdy osoba nie zaczyna mówić.
Podstawowe jednostki systemów komunikacyjnych to znaki manualne, graficzne i przestrzenno-dotykowe. W ramach tych systemów istnieje wiele pozawerbalnych metod komunikacyjnych ( np. język migowy, alfabet palcowy- daktylografia, system gestów Makaton, system fonogestów, symbole Blissa, PIC- Piktogram Ideogram Communication, PCS- Picture Communication Symbols, pismo, klocki słowne Premacka i wiele innych). Nie jest rzeczą łatwą zdecydować, która z metod będzie optymalna dla konkretnego dziecka. Optymalna, czyli najbliższa zaspokojeniu jego potrzeb komunikacyjnych. Wybór w ogromnym stopniu zależy od indywidualnych możliwości dziecka i jego otoczenia. Trzeba, też mieć świadomość , że żadna wybrana dzisiaj metoda komunikacji nie jest docelowa i ostateczna. Potrzeby komunikacyjne dziecka mogą się zmieniać w czasie- jest to normalne, gdyż dziecko rozwija się, uczy się, poznaje świat. Wybrana pierwotnie metoda może okazać się zbyt „ciasna”. Musimy pamiętać, że wybrana technika musi odpowiadać aktualnym potrzebom i możliwościom użytkownika.
Przeciwnicy AAC zarzucają metodom komunikacji niewerbalnej ewentualną możliwość zahamowania rozwoju mowy czynnej u dziecka na skutek wprowadzenia techniki zastępczej komunikacji bezsłownej ( protezy mowy). Rzeczywiście, może się tak zdarzyć, ale tylko wtedy, gdy metody alternatywne są nieumiejętnie wprowadzane, z całkowitą rezygnacją rozwoju języka fonicznego tam, gdzie rozwój ten jest prawdopodobny i możliwy. Zawsze musimy podążać „za dzieckiem”, uwzględniając jego potrzeby i możliwości. Z pewnością zrobimy większą „krzywdę”, gdy całkowicie pozbawimy dziecko możliwości porozumiewania się z otoczeniem, gdy zamkniemy dziecięce marzenia w milczącym, często niesprawnym ciele, nie dając mu nic w zamian.

Pracuję z uczniami z niepełnosprawnością intelektualną w stopniu umiarkowanym i znacznym. W mojej klasie jest dwoje uczniów nie posługujących się mową w celach komunikacyjnych. W terapii tych uczniów wykorzystuję alternatywne i wspomagające metody komunikacji- uczę ich porozumiewania się z otoczeniem za pomocą piktogramów. Na dzień dzisiejszy jest to najbardziej optymalna technika komunikacji niewerbalnej dla tych konkretnych uczniów.
Piktogram Ideogram Communication ( PIC) to graficzny system komunikacji, przeznaczony dla osób nie mówiących. Piktogram to biała figura, znak na czarnym tle. Każdy piktogram zawiera słowny jednowyrazowy opis. PIC wywodzi się z Kanady, ale zdobył ogromną popularność w krajach skandynawskich, szczególnie w przypadkach głębszych niepełnosprawności umysłowych. Do Polski system piktogramów trafił ze Szwecji poprzez Centrum Metod Alternatywnych w Szczecinie. Obecnie dostępnych jest 1400 znaków PIC. Piktogramy są przeznaczone dla osób nie mówiących werbalnie w celu ułatwienia im kontaktu i komunikacji z otoczeniem. Można wyróżnić dwie grupy użytkowników PIC. Kryterium tego podziału jest stopień rozumienia systemu językowego oraz umiejętność tworzenia i przekazywania wypowiedzi. Pierwsza grupa użytkowników to dzieci rozumiejące mowę werbalną. Identyfikują one struktury dźwiękowe słów z ich treściami i znają zasady tworzenia ze słów wypowiedzi. Dzieci te uczą się nadawać znaczenie słowne przedmiotom, osobom, czynnościom, poznają składnie, następnie budują dzięki piktogramom różne formy wypowiedzi Druga grupa użytkowników to dzieci, których rozumienie dźwięków mowy, identyfikacja treści i formy wyrazów jest zaburzona. Osoby te muszą uczyć się rozumienia treści mowy i znaków. W początkowym etapie nauki, lub w pracy z dziećmi z głębszą niepełnosprawnością warto zastosować fotografię.
Pracę nad wprowadzaniem piktogramów można rozpocząć w momencie, gdy dziecko osiągnęło już w swoim rozwoju etap komunikacji intencjonalnej tzn. łączy głos dorosłego z jego osobą , zdolne jest do nawiązania interakcji komunikacyjnych i rozumie znaczenie przynajmniej dwóch adresowanych do niego słów. Aby spełnić te kryteria dziecko musi osiągnąć odpowiedni poziom rozwoju poznawczego, poznawczego mianowicie musi posiadać umiejętność wytwarzania umysłowych reprezentacji rzeczy, zjawisk, zdarzeń. Dziecko nie musi dysponować konkretem, by móc się do niego odwołać. Potrafi zrozumieć, że obrazek, piktogram oznacza konkretne osoby, rzeczy, zdarzenia. Dziecko gotowe do nauki alternatywnych metod komunikacji wie że: jego komunikat ma odbiorcę, zostanie przez niego odebrany i zrozumiany, odbiorca zacznie działać zgodnie z tym komunikatem. Rozpoczynając pracę z dzieckiem należy oczywiście uwzględnić możliwości ruchowe oraz percepcyjne i dostosować do nich prezentowany materiał. Dla każdego dziecka układamy indywidualny program, według pewnych zasad. Ważne jest, każdy uczeń osiągnął sukces, na miarę swoich możliwości i w swoim indywidualnym tempie. Nie możemy przyspieszać nauki. Musimy być cierpliwi, pamiętając, że dziecko potrzebuje naszego wsparcia, życzliwości i uznania, a także motywacji, która będzie motorem jego działania. Na początku wprowadzania piktogramów należy zastosować te symbole, których wskazanie pozwoli dziecku na uzyskanie natychmiastowej korzyści. Mogą to być symbole jedzenia, picia, ulubionej zabawki, czy symbolizujące chęć wykonania atrakcyjnej czynności. Środowisko dziecka należy zorganizować tak, aby odczuwało ono potrzebę, a nawet konieczność porozumiewania się ze światem. Sposób i wprowadzanie słownictwa zależą w dużej mierze od kompetencji językowych dziecka oraz zasobów jego słownictwa biernego. Jedną z pierwszych form nawiązywania komunikacji jest umiejętność wyrażania „tak” lub „nie”. Sposób wyrażania tego komunikatu może przyjmować różne formy np. ruch głową, ręką, oczami. Najistotniejsze jest to, aby dziecko było świadome swej sprawczości wyrażania aprobaty i dezaprobaty. Wprowadzając piktogramy TAK i NIE należy formułować pytania skierowane do dziecka w sposób jasny, prosty, by mogło ono wyrazić odpowiedź jednym symbolem- tak lub nie. Nauka posługiwania się piktogramami będzie przebiegać równolegle z nauką rozumienia języka. Budowanie słownika rozpoczynamy od prostych symboli konkretnych rzeczy z najbliższego środowiska, które są ważne dla dziecka. Takie po które zechce się upomnieć używając symbolu. Wprowadzając nowy symbol należy dać uczniowi możliwość poznania konkretnego przedmiotu wielozmysłowo. Utrwalanie znajomości symboli powinno opierać się na funkcjonalności, czyli możliwości używania ich w konkretnych sytuacjach. Na początku wprowadzamy symbole przedmiotów, a następnie przechodzimy do nazw osób. Najpierw uczymy dziecko rozpoznawania osoby na zdjęciu. Kolejno wprowadzamy symbole czynności, przymiotniki, określające cechy przedmiotów, zjawisk, a także uczucia i stany. Wzbogacanie słownika o określenia czasu, przyimki, liczebniki to późniejszy etap wymagający odpowiednich możliwości poznawczych. Wprowadzanie i utrwalanie piktogramów może odbywać się przez następujące ćwiczenia:
- dopasowywanie, np. łączenie piktogramu z konkretem, ze zdjęciem, z obrazkiem
- łączenie dwóch takich samych piktogramów
- łączenie dwóch takich samych piktogramów, ale o różnych rozmiarach
- wybieranie spośród dwóch, trzech lub więcej, nazwanego przez nauczyciela piktogramu
- ćwiczenie rozumienia znaczeń przez tworzenie prostych dobieranek kojarzeniowych np. drzwi-klucz, ręcznik-mydło, segregowanie według kategorii i funkcji
- prowadzenie rozmowy z dzieckiem na określony temat i wybieranie spośród wielu piktogramów. Ucząc komunikowania się za pomocą piktogramów możemy wykorzystywać różne techniki np. plany dnia, tablice wyborów i tablice tematyczne, planowanie czynności, oznaczanie przedmiotów piktogramami, zeszyty szkolne, kronika klasy i wiele innych.
Moi uczniowie posługują się piktogramami od 10 miesięcy. Widzę, jak możliwość komunikowania się z otoczeniem, wpłynęła korzystnie na ich ogólny rozwój. Znacznie poprawił się poziom funkcjonowania chłopców, zmniejszyły się problemy z zachowaniem. Również rodzice dzieci, chociaż początkowo dość sceptycznie nastawieni do metod alternatywnej komunikacji, zauważają korzystne zmiany w funkcjonowaniu dzieci w środowisku rodzinnym. Możliwość porozumiewania się podnosi jakość życia dziecka nie mówiącego, ale i także całej jego rodziny. Dlatego jestem zwolenniczką alternatywnych i wspomagających metod komunikacji – dajmy dzieciom nie mówiącym szansę na pełniejsze, lepsze życie.

Literatura
1. Stephen Von Tetzchner i Harald Martinsen, Wprowadzenie do wspomagających i alternatywnych sposobów porozumiewania się, Stowarzyszenie „Mówić bez słów”, Warszawa 2002
2. Warrick Anne, Porozumiewanie się bez słów, Stowarzyszenie „Mówić bez słów”, Warszawa 1999
3. Smyczek Alina, Bolon Beata, Bombińska- Domżał Anna, Guzik Joanna, Twoje znaki, moje słowa i zabawa już gotowa!, Stowarzyszenie „Mówić bez słów”, Kraków 2006