Patriotyczny charakter Kazań sejmowych Piotra Skargi. Powtórzenie wiadomości o środkach retorycznych i strukturze mowy antycznej. Konspekt lekcji

Agata Tyszka
Temat: Patriotyczny charakter Kazań sejmowych Piotra Skargi. Powtórzenie wiadomości o środkach retorycznych i strukturze mowy antycznej.
Cele:
- omówienie toposu ojczyzny jako tonącego okrętu,
- Kazania sejmowe jako źródło inspiracji dla literatury i sztuki późniejszych epok,
- utrwalenie wiadomości o funkcji impresywnej,
- wskazanie cech wypowiedzi retorycznej.
-cechy kazania,
-analiza fragmentu kazania II- wskazanie chorób doskwierających Rzeczypospolitej,
Czas realizacji: 2 godziny lekcyjne
Piotr Skarga........................................
........................................
Jezuita, spowiednik Zygmunta III wazy, zwolennik kontrreformacji, doprowadził do zawarcia unii brzeskiej, autor Żywotów mężów świętych I Kazań sejmowych. Piętnował wady szlachty i magnaterii. W epoce romantyzmu uważano go za profetę, który przewidział upadek Rzeczpospolitej Obojga Narodów.
1597 data publikacji „Kazań sejmowych” (stanowiły one dodatek do Kazań na niedziele i święta.). Prawdopodobnie powstały po burzliwych obradach sejmu, którym Skarga się przysłuchiwał.
Kazania nie były wygłaszane w obecności króla Zygmunta III (jak na swoim obrazie uwiecznił to Jan Matejko)
Niedocenione przez współczesnych zostały docenione przez Jana Matejkę i Adama Mickiewicza (Polska była wtedy pod zaborami) ukazali oni Skargę jako dalekowzrocznego patriotę, który nie waha się źle mówić o tych, którzy nie służą ojczyźnie, jako profetę, który przewidział upadek ojczyzny. Szlachta dbała jedynie o własny interes i uważała, że służba ojczyźnie (udział w wojnach) powinna zostać wynagrodzona.
Skarga broni wiary katolickiej i silnej pozycji króla.
Kazanie;
• Słowo kazać znaczyło kiedyś –mówić, przemawiać
• Gatunek średniowieczny
• Źródłem jest antyczna retoryka
• Homilia- objaśnia fragment Biblii, kazanie tematyczne mówi o poświęcone rozważaniom teologicznym (rodzaje kazań)
• W XVI w kazaniach można dostrzec obecność odwołań do problemów społecznych, politycznych, moralnych.

Jan Matejko umieścił na obrazie osoby, które się nigdy nie spotkały w takim składzie ze sobą nie spotkały. W ławach siedzi elita włącznie z królem. Skarga znajduje się w centrum. Wygląda jak natchniony prorok, który wieszczy upadek państwa i napomina do opamiętania się.
Topos ojczyzny jako tonącego okrętu
- Alkajos,
- Platon,
- Horacy Oda XIV
Kazanie wtóre analogia między losem zagrożonej ojczyzny, a sytuacją tonącego okrętu.
Skarga odwołał się w tym kazaniu do zasad starożytnej retoryki (ojczyzna- matka, ojczyzna- okręt; pytania retoryczne, wyliczenia, hiperbole, apostrofy, wykrzyknienia, anafory itp.)
Stylizacja biblijna: charakterystyczne słownictwo, zdania krótkie złożone współrzędnie, kaznodzieja często rozpoczyna nowe zdanie od spójników –i, a, ale-, posługuje się paralelizmem składniowym, przywołuje związki frazeologiczne wywodzące się z Biblii, wersety, obrazowe porównania, przypowieści.
Sześć chorób Rzeczypospolitej (Kazanie wtóre)
1. Brak miłości do ojczyzny (chciwość domowego łakomstwa, interesowność magnaterii, materializm, egoizm). Skarga najbardziej krytykuje magnatów.
2. Brak zgody politycznej (walka o wpływy/pozycję szlachty z magnaterią).
3. Zbyt wiele wyznań religijnych. Osłabienie pozycji kościoła katolickiego.
4. Osłabienie władzy królewskiej (król ma coraz mniej do powiedzenia; wolne elekcje; król rozdaje przywileje, żeby sobie zaskarbić przychylność szlachty).
5. Niesprawiedliwe prawa.
6. Bezkarność grzechów jawnych.
Do toposu ojczyzny jako tonącego okrętu odwołują się również:
Ignacy Krasicki (oświecenie, Świat zepsuty) - zabory
Juliusz Słowacki (romantyzm , Testament mój) – zabory
Jan Matejko Kazanie Skargi, zabory (1864),
Już w starożytnym Rzymie wiedziano, że jeżyk służy nie tylko komunikowaniu się ludzi ze sobą, ale również umożliwia oddziaływanie na ich poglądy i zachowania.
(Perswazja to namawianie, nakłanianie, słuchaczy do czynu, zmiany postępowania).
Retoryka czyli sztuka pięknego/skutecznego wysławiania się, w starożytnej Grecji najstarszy przedmiot nauczany w szkole (sofiści jej uczyli). Do XVIII wieku retorykę uznawano za jedną z podstawowych umiejętności, jakimi powinien się posługiwać człowiek wykształcony.
O powodzeniu mowy decyduje:
• Przygotowanie merytoryczne (inventio), zebranie materiałów, przygotowanie się do wystąpienia (uwzględnienie czasu, miejsca, wykształcenia odbiorcy itp.)
• Uporządkowanie materiału (compositio)-
• Elocutio (wybór stylu wypowiedzi uzależniony do tematy, jaki podejmuje mówca) – styl np. naukowy, cytaty, dobór środków retorycznych dostosowanych do konkretnych słuchaczy
• Opanowanie tekstu na pamięć, dzięki temu mówca będzie się czuł swobodnie, będzie mógł utrzymać kontakt wzrokowy ze słuchaczami (memoria)
• Sposób wygłoszenia mowy np. gesty, intonacja, gestykulacja dykcja, modulacja głosu
Verba docet, verba nocet

Nie stosuj nieuczciwych chwytów, ataków personalnych, nie obrażaj niczyich uczuć religijnych, przekonań.
Zasada decorum stosowność stylu do tematu.
Zadania retoryki:
• Docere (uczyć)
• Delectare (zachwycać)
• Movere (poruszać)
Ko

(Compositio) Kompozycja mowy:
- może być wygłoszona z pamięci (improwizowana lub zapisana)
Wstęp (exordium) – mówca informuje o celu, jaki ma jego mowa, chce pozyskać ich zainteresowanie, przychylność dla siebie i sprawy, która go skłoniła do zabrania głosu.
Opowiadanie (narratio) – mówca przedstawia przebieg zdarzeń, przywołuje fakty, by skutecznie wspierały jego stanowisko,
- argumentacja (argumentatio) – najważniejsza część mowy, argumenty przemawiające na korzyść mówcy, odparcie ewentualnych zarzutów przeciwnika, przeprowadzenie dowodu
Argumenty rzeczowe: intelekt, fakty, dane statystyczne, by odbiorcy samodzielnie mogli wyciągnąć wnioski.
Argumenty logiczne: indukcja i dedukcja
Argumenty emocjonalne: odwoływanie się do uczuć słuchaczy, by wzbudzić emocje.

(odpowiedzi na rzeczywiste lub przewidywane zarzuty przeciwników).
Epilog (peroratio) – Arystoteles radził, by mówca pod koniec „życzliwie nastroił do siebie słuchaczy, a zraził do swego przeciwnika, powiększył lub pomniejszył znacznie faktów, wywołał odpowiednie wzruszenie w słuchaczu, odświeżył argumenty w jego pamięci”
Przykładem mowy jest przemówienie królewicza Aleksandra wygłoszone na radzie królewskiej, gdy mieszkańcy Troi spierają się, jakiej odpowiedzi udzielić greckim posłom, którzy domagają się wydania Heleny. Parys złamał święte prawo gościnności.
Dobra mowa musi być skuteczna, poprawna pod względem językowym przejrzysta/precyzyjna, ozdobna (wartość estetyczna).
Funkcja impresywna (oddziaływanie na odbiorcę), dążenie, by zaczął lub przestał coś robić wywołanie danej reakcji np. konkretnego zachowania, postawy, przekonania); charakterystyczne dla funkcji impresywnej jest stosowanie: równoważników zdań, pytań retorycznych, trybu rozkazującego, bezpośrednich zwrotów do odbiorcy/adresata komunikatu; rady, pouczenia, prośby (liryka zwrotu do adresata). Efekt użycia: zmiana postawy lub działania.
Najważniejsze środki retoryczne:
Alegoria ........................................
Amplifikacja –wzmocnienie myśli
Anafora
Antyteza – zestawienie pojęć lub obrazów przeciwstawnych (Albo chaos, albo porządek)
Aporia – stawianie pytań wyrażających wątpliwości (Cóż można powiedzieć w obliczu tego bezmiaru krzywd ?).
Apostrofa
Dygresja
Eksklamacja
Emfaza – położenie nacisku na coś, wzmocnienie (To jeszcze dziecko !)
Epifora
Epitet (ciągi epitetów)
Eufemizm
Hiperbola –pękać ze śmiechu, tonąć we łzach,
Inwersja
Ironia – użycie określenia sprzecznego z rzeczywistą intencją wypowiedzi
Paradoks – zestawienie sprzeczności mające wywołać zaskoczenie („zwycięzcami są dziś przegrani”).
Pytanie retoryczne – zawiera w sobie tezę, nie trzeba na ni9e odpowiadać, ale ma skłonić do refleksji (np. „Czyż możemy się dłużej na to godzić ?’).
(parenteza, asteizm, prozopopeja, cytat, aluzja).
Erystyka vs perswazja
Manipulacja. Chwyty erystyczne:
1. Negacja tezy, wnioski i metody , podważanie czyichś kwalifikacji moralnych i intelektualnych.
2. Odwracanie kierunku dowodzenia (na to, że na taśmach nagrano nielegalne działania, oponent mówi, że podsłuchiwanie i nagrywanie są nielegalne – wyłapanie najsłabszego ogniwa argumentacji i posłużenie się nim, by dowieść swojej racji.
3. Metoda ironicznej niekompetencji, gdy nie mamy argumentów
4. Metoda zaliczania do negatywnej kategorii pojęć – niewygodne stwierdzenia są włączane w zakres społecznie nieakceptowanych zjawisk.
5. Metoda aprobaty przyczyny i negacji skutku – podkreślanie rozbieżności między teorią a praktyką (Zawsze towarzyszy mu co najmniej dwóch ochroniarzy, a obniża środki na działanie hospicjum).
6. Odwoływanie się do słuchaczy poprzez stosowanie pytań retorycznych (argumentum ad auditorum).
7. Odwołanie się do dumy i emocji słuchaczy celu skłonienia ich do przyjęcia lub odrzucenia poglądu, opinii.
8. Argumentum ad verecundiam – przywołanie wypowiedzi jakiegoś autorytetu, by przekonać odbiorcę do słuszności swojej tezy.

Manipulacja w Kazaniach sejmowych Piotra Skargi polega na tym, że utożsamia on cele wszystkich Polaków z celami Kościoła i religii katolickiej.