Na czym polega komunikacja werbalna i niewerbalna?

Na czym polega komunikacja werbalna i niewerbalna?

Jedną z podstawowych umiejętności człowieka jest komunikowanie się. Umiejętnością tą posługujemy się codziennie – w domu, w pracy, w szkole oraz w sytuacjach towarzyskich. Według słownika języka polskiego pojęcie komunikować oznacza “podawać coś do wiadomości lub przekazywać komuś informacje w bezpośrednim kontakcie”. Natomiast czynność jaką jest komunikowanie się słownik określa jako “utrzymywanie z kimś kontaktu” [1].

Człowiek jest istotą społeczną. Jego strefa współżycia obejmuje kontakty z ludźmi. Aby funkcjonować, musi się porozumiewać. Dla podkreślenia znaczenia tego podstawowego dla człowieka faktu, można wprowadzić określenie HOMO COMMUNICANS. Ta czynność człowieka, jaką jest komunikacja, stanowi niezbędny warunek jego egzystencji. Mało tego, jest warunkiem jakiegokolwiek życia społecznego i indywidualnego [2]. Tą formę komunikacji określa się jako komunikację interpersonalną, czyli “podejmowanie w określonym kontekście wymiany werbalnych i pozawerbalnych sygnałów w celu osiągnięcia lepszego poziomu współdziałania lub pogłębiania więzi międzyludzkich” [3].

Komunikacja międzyludzka z całą pewnością jest umiejętnością przydatną i niezbędną w życiu. W dużej mierze to dzięki niej jesteśmy w stanie nawiązać pozytywne relacje, jak i pomaga nam ona w każdej dziedzinie życia. Nie należy się oszukiwać i uważać jej za coś mało istotnego. Wręcz przeciwnie, powinna mieć priorytet. Komunikacja międzyludzka ma zastosowanie praktyczne w naszym życiu. Od niej zależy, jak jesteśmy postrzegani i odbierani [4]. Są różne sposoby komunikowania interpersonalnego, ale ogólnie, gdy mówimy o sposobie mamy na myśli to, jak nadawca przekazuje treści odbiorcy, stosując określoną formę oraz inne środki, aby osiągnąć wyznaczony cel, jednak bez przekraczania pewnych granic. Ich naruszenie mogłoby utrudnić porozumienie [5].

2 W czasie kontaktów interpersonalnych, czy to w szkole czy w życiu prywatnym, niejednokrotnie mogą pojawić się różnego rodzaju przeszkody, które zakłócają efektywną komunikację interpersonalną. Są to tzw. bariery komunikacyjne, do których zaliczyć można:

• różnice kulturowe;

• stereotypy;

• sposób wypowiadania się, który może być niezrozumiały dla odbiorców;

• utrudnienia percepcyjne, takie jak hałas, nieodpowiednie warunki, w których prowadzimy rozmowę;

• przekazywanie nadmiaru informacji;

• niesłuchanie siebie nawzajem;

• krytyka;

• narzucanie swoich opinii innym;

• używanie żargonów, wulgaryzmów. Występowanie tych barier wpływa na niepowodzenie procesu komunikacji, a w efekcie może prowadzić nawet do konfliktów interpersonalnych. Z tego względu ważne jest uświadomienie sobie ich istnienia i nauczenie się radzenia z nimi [6]. Komunikacja w sensie przekazywania informacji, jest pojęciem o bardzo szerokim zastosowaniu. U ludzi kanałem komunikacyjnym mogą być słowa lub język symboli [7]. Komunikacja werbalna jest sposobem komunikowania się z innymi za pomocą języka mówionego (lub pisanego) – jest więc absolutnym fundamentem funkcjonowania społecznego człowieka. Język, którym władają ludzie – niezależnie od rasy, miejsca urodzenia czy ilorazu inteligencji – jest podstawowym sposobem na porozumiewanie się. Tworząc komunikaty za pomocą słów, możemy osiągać bardzo zróżnicowane cele i przekazywać informacje w sposób zrozumiały dla innych. [8].

Aby komunikacja werbalna mogła w ogóle mieć miejsce, muszą istnieć:

• nadawca komunikatu, czyli mówiący;

• odbiorca, adresat komunikatu, czyli słuchający

• język, czyli kod, którym posługują się mówiący i słuchający, zrozumiały dla ich obojga. W komunikacji werbalnej istotną rolę odgrywają:

• treść wypowiedzi – jest związana z zasobem słownictwa zarówno nadawcy, jak i odbiorcy komunikatu. Np. innych słów używamy zwracając się do małego dziecka, a innych do zwierzchnika w pracy. By przekazać wiadomość należy dbać o poprawność językową i precyzję przekazu.

• płynność mowy – na odbiór komunikatu wpływa płynność mowy, np. wszelkie przerywniki mogą osłabić przekaz.

• parafrazowanie – ubieranie w inne słowa usłyszanego komunikatu, w celu upewnienia się, czy został on dobrze przez nas zrozumiany.

• modulowanie i akcent – czyli, tak, jak wspomniano powyżej, sposób, w jaki komunikat jest zaakcentowany, dla jego odbiorcy może mieć większe znaczenie, niż sama treść wypowiedzi.

• iloczas – proces zmniejszania lub wydłużania czasu wypowiadanych słów [9].

Komunikacja interpersonalna przebiega zawsze w formie rozmowy między co najmniej dwoma osobami, które w różny sposób wymieniają swoje myśli nie zawsze umiejętnie. Na skutek nieodpowiedniego doboru słów i tworzenia nieprawidłowych „ciągów” werbalnych, często dochodzi do niewłaściwego zrozumienia komunikatu przez jednostkę. Pojawiają się wówczas bariery komunikacyjne, które zakłócają współpracę, wpływają negatywnie na atmosferę miejsca pracy czy środowiska rodzinnego [10]. Zakłócenia, które inaczej nazywa się szumami. Są czynnikami przeszkadzającymi w procesie komunikowania się, mogą zniekształcić komunikat bądź wywołać zamieszanie. Szumami nazwać można:

• dźwięki utrudniające odbiorcy

• słuchanie,

• zmęczenie wywołane upałem,

• choroba,

• zatłoczone miejsce, w którym odbywa się proces komunikacji [11].

Aby zapobiec nieporozumieniom, jakie mogą z tego tytułu wyniknąć, powinniśmy posiąść umiejętność aktywnego słuchania. Możemy to osiągnąć stosując następujące techniki:

• koncentrowanie się na osobie mówiącej, zwracanie uwagi na wypowiadane słowa, brzmienie głosu, mimikę, gestykulację i układ ciała.

• unikanie przerywania nadawcy

• niedawanie rad

• unikanie emocjonalnych reakcji

• unikanie informowania pracownika o odrzuceniu jego propozycji w momencie, gdy ją składa

• przedstawianie jak rozumiemy nadawcę poprzez powtarzanie własnymi słowami tego co usłyszeliśmy

• unikanie dowcipnych uwag

• pozwalanie partnerowi by miał ostatnie słowo • pomaganie nadawcy by poczuł się swobodnie

• okazywanie cierpliwości

• unikanie pochopnego wnioskowania z wypowiedzi nadawcy

• okazywanie zrozumienia osobie mówiącej

• unikanie oceniania sposobu mówienia a koncentrowanie się na treści wypowiedzi

• unikanie zadawania zbyt wielu pytań

• okazywanie zainteresowania treścią przekazywaną przez nadawcę [12].

W celu uzupełnienia mowy, do wspomożenia lub wzmocnienia przekazywanej wiadomości służy zazwyczaj komunikacja niewerbalna [7] Komunikacja niewerbalna stanowi część komunikacji, która przekazuje treści i informacje kanałami innymi niż język mówiony lub pisany [13]. Człowiek jest przede wszystkim wzrokowcem i najwięcej informacji odbiera za pomocą tego zmysłu. Pierwszą rzeczą na jaką 5 zwracamy uwagę podczas kontaktu z drugim człowiekiem jest jego twarz. Jest to najbardziej ekspresyjna część naszego ciała. Z niej możemy odczytać nastrój rozmówcy i po rozpoznaniu sytuacji odpowiednio pokierować rozmową. Kolejnym kanałem, przez który przepływają niewerbalne komunikaty jest gestykulacja. Na mowę ciała wpływa także nasza ruchliwość [14]. Tego typu komunikację można podzielić na sygnały:

• dziedziczone – są częścią dziedzictwa genetycznego,

• wrodzone – są częścią dziedzictwa biologicznego,

• wyuczone – są częścią dziedzictwa kulturowego [15]

W języku ciała można wyróżnić poniższe typy ekspresji niewerbalnej:

• mimikę twarzy-wyraz twarzy,

• kinezjetykę - pozycja ciała, postawa, gesty i inne ruchy ciała,

• proksemikę - przestrzenna odległość między ludźmi, którzy wchodzą ze sobą w interakcje,

• parajęzyk - m.in. cechy głosu, wysokość i natężenie oraz tempo mówienia, wahania, błędy oraz inne zakłócenia płynności mowy [7]. Analizując niewerbalne aspekty mowy, można dojść do wniosku, że najczęściej wykorzystywane są gesty (zarówno świadomie, jak i nieświadomie). Mogą wyrażać różne stany emocjonalne, zastępować słowa czy pomagać nam opisywać rozmaite sytuacje. Gesty dzielimy na:

• emblematory – niewerbalne sposoby zastępowania słów, np. wyciągnięty kciuk do góry, mówiący „ok” lub znak „V” stworzony z palców, oznaczający „pokój” lub „zwycięstwo”,

• afektatory – wskaźniki emocji, które odzwierciedlają rodzaj i intensywność emocji – np. przejawiające się mimiką twarzy lub zmianą pozycji ciała,

• ilustratory – mające za zadanie zilustrować wypowiadane słowa, często wspomagając nas w wypowiadanych komunikatach,

• regulatory – zachowania, pozwalające na synchronizowanie przebiegu rozmowy, np. potwierdzanie czy zaprzeczanie za pomocą kiwnięcia głową [16].

Komunikacja niewerbalna pełni kilka funkcji:

• pragmatyczną – pozwala na pokazanie przynależności do określonej grupy społecznej i wywarcie wpływu na zachowanie współrozmówcy,

• semantyczną – modyfikuje komunikat werbalny poprzez zaprzeczanie, akcentowanie itp.,

• regulującą – organizuje rozmowę, pozwala na zarządzanie nią,

• syntaktyczną – umożliwia zsynchronizowanie rozmawiających ze sobą osób (m.in. poprzez zagwarantowanie komfortu), a jednocześnie zaznacza konkretne etapy konwersacji [15]. Niewerbalne aspekty porozumiewania się pełnią ważne funkcje komunikacyjne. Właściwie nie sposób wyobrazić sobie możliwości pełnego porozumiewania się ludzi bez "wspomagania" niewerbalnego. Istnieje wiele klasyfikacji komunikatów niewerbalnych np. klasyfikacja Knappa i klasyfikacja Argyle'a. W klasyfikacji Knappa wyróżniamy:

• powtarzanie - kanał niejęzykowy przekazuje jednocześnie informacje zawarte w wypowiedzi słownej. np. gest wskazujący wnętrze mieszkania przy wypowiedzi "zapraszamy do środka"

• zastąpienie - zamiast słów prezentowana jest sekwencja niejęzykowa, która oznacza to samo. Np. gest pozdrowienia zamiast słów "Dzień dobry". Nie wszystkie wypowiedzi mogą być zastępowane przekazami niejęzykowymi.

• regulacja konwersacji - ustalanie kolejności wypowiedzi.

• akcentowanie tekstu mówionego - ruchy rąk, głowy itd. mogą podkreślać znaczenie wypowiadanych słów przez obrazowanie. np. pochylenie wobec rozmówcy jako okazanie szacunku.

• maskowanie - zachowania niejęzykowe mające na celu ukrycie prawdziwych uczuć, przekonań czy myśli. np. zachowania występujące podczas kłamania [17].

Klasyfikacja Argyle'a

• komunikowanie interpersonalnych postaw i emocji - mowa niewerbalna służy odzwierciedleniu stosunku człowieka do otoczenia. Przejawia się to poprzez wyraz twarzy, ton głosu, spojrzenia, przyjmowanie odległości. Komunikacja niewerbalna wiąże się więc przede wszystkim z komunikacją emocjonalną.

• samoprezentacja - poprze ubiór, fryzurę, rekwizyty, sposób wypowiadania się, czy też styl zachowania ludzie wysyłają komunikaty informujące o statusie społecznym, ekonomicznym, o osobowości, itd.

• rytuał - pewne zachowania mowy niewerbalnej służą podtrzymywaniu dobrych relacji z innymi. Może to być rytuał powitania lub pożegnania. Do rytuałów zaliczymy także promocje, immatrykulacje, czy też honorowe wręczenie nagród, wiążące się z konkretnymi normami dotyczącymi ubioru i zachowania się.

• podtrzymywanie komunikacji werbalnej - wypowiedź zależy od takich czynników jak: akcent, ton głosu, szybkość i płynność mówienia. Dzięki temu wypowiedź staje się kompletna i łatwiejsza do zrozumienia [18]. Komunikaty niewerbalne pełnią bardzo ważną rolę w konwersacji, ubarwiając ją oraz dodając jej szczegółów. Jedno zdanie wypowiedziane na różne sposoby będzie przekazywać całkowicie inne znaczenia. Co więcej, czasami łatwiej wyrazić coś gestem lub miną zamiast używania słów, które nie oddadzą w pełni naszych myśli czy uczuć [13].

Aby lepiej rozumieć komunikaty niewerbalne zostały opracowane zasady interpretacji komunikatów niewerbalnych:

• Zasada 1 - istnieje pięć ogólnych kryteriów, które interpretują komunikaty niewerbalne. Są to: postawa, mimika, gesty, dystans i ton.

• Zasada 2 - większość zachowań niewerbalnych interpretujemy nieświadomie. Niezarejestrowane świadomie informacje wzbudzą określoną reakcję emocjonalną.

• Zasada 3 - istotnym elementem jest werbalizacja tego co zostanie zauważone. W głowie ubieramy więc swoje spostrzeżenia w słowa. Dzięki temu możemy sobie uświadomić jak zachowania pewnej osoby wpływają na naszą ocenę.

• Zasada 4 - należy wszystkie gesty poddawać interpretacji. Zespoły gestów dają nam lepszy obraz drugiej osoby.

• Zasada 5 - należy zwracać uwagę na spójność słów z gestami. Jeśli gesty przeczą słowom, ludzie częściej wierzą zachowaniom niewerbalnym.

• Zasada 6 - nie ma uniwersalnego słownika gestów. Nie można jednoznacznie przypisać gestom określonego znaczenia.

• Zasada 7 - należy mieć na uwadze wpływ sytuacji na zachowanie.

• Zasada 8 - interpretując zachowania niewerbalne należy zadawać pytania kontrolne. Konfrontujemy wtedy uzyskane odpowiedzi z zaobserwowanymi zachowaniami.

• Zasada 9 - należy wziąć pod uwagę wpływ naszych zachować niewerbalnych na zachowania innych osób.

• Zasada 10 - należy w pierwszej kolejności mieć świadomość własnych zachowań niewerbalnych i trafnie je interpretować [16].

W procesie komunikacji i porozumiewania się najważniejsze jest, aby odbiorca zrozumiał komunikat. Warunkiem porozumienia się jest więc właściwa interpretacja i zrozumienie przez odbiorcę intencji nadawcy [19]. Dlatego też można stwierdzić, że komunikacja interpersonalna należy do skomplikowanych czynności człowieka poprzez wielość różnych czynników nawarstwiających się w danym momencie trwania rozmowy. Może wystąpić wiele zakłóceń i związanych z nimi barier w obszarze przekazywania treści werbalnych i niewerbalnych. Każdy powinien zaznajomić się z tymi licznymi „przeszkodami”, aby ich unikać i podążać w kierunku prawidłowo konstruowanych komunikatów. Ponieważ często zdarzają się sytuacje, kiedy jednostka popełnia błędy w komunikowaniu się również nieświadomie, postuluje się, aby wzmocnić obszar edukacji w zakresie komunikacji interpersonalnej już na poziomie szkoły podstawowej, a także na kolejnych etapach kształcenia, włączając w ten zakres również pedagogikę dorosłych i gerontologię [20]

BIBLIOGRAFIA

1. https://sjp.pwn.pl/slowniki/komunikowanie (z dnia 01.08.2022r).

2. Kozak E., Komunikacja werbalna i niewerbalna w porozumiewaniu się międzykulturowym, Kultura i Edukacja nr 4, 52-58, 2005

3. https://encyklopedia.pwn.pl/haslo/komunikacja-interpersonalna;3924681.html (z dnia 02.08.2022r.).

4. https://flstrefa.pl/komunikacja-miedzyludzka.html (z dnia 02.08.2022r).

5. Frydrychowicz, S. Sposoby i wymiary komunikowania interpersonalnego a rozwój człowieka, PSYCHOLOGIA ROZWOJOWA, 2005 tom 10, nr 3 s. 93–100

6. https://szkolenia.avenhansen.pl/artykuly/artykul-komunikacja-interpersonalna-o-cochodzi.html#punkt10 (z dnia 01.08.2022r.).

7. Collins A., Mowa ciała. Co znaczą nasze gesty? Oficyna Wydawnicza Rytm, 2002, Warszawa.

8. https://mtc.pl/komunikacja-werbalna/ (z dnia 01.02.2022r.).

9. https://www.poradnikzdrowie.pl/psychologia/rozwoj-osobisty/komunikacja-werbalnaczyli-porozumienie-oparte-na-slowie-aa-Hnxf-XKJx-bzXc.html (z dnia 02.08.2022r.).

10. Jamrożek B., Sobczak J., Komunikacja interpersonalna, 2000, Poznań 11. Zalewska-Turzyńska, M. Komunikowanie się w organizacji: studium prakseologiczne, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, 2012, Łódź.

12. Stankiewicz J. Komunikowanie się w organizacji, Astrum, 1999, Wrocław. 10

13. https://witalni.pl/pojecie/komunikacja-niewerbalna/ (z dnia 03.08.2022r.).

14. https://www.egospodarka.pl/35097,Komunikacja-niewerbalna-czego-mozna-siedowiedziec,1,20,2.html (z dnia 03.08.2022r.).

15. https://semcore.pl/co-to-jest-komunikacja-niewerbalna-czy-odgrywa-istotna-role/ (z dnia 02.08.2022r.)

16. https://mtc.pl/komunikacja-niewerbalna/ (z dnia 03.08.2022r.).

17. https://niesmialosc.net/niewerbalna.htm (z dnia 04.08.2022r.).

18. Komunikacja interpersonalna, materiały dydaktyczne z kursu kwalifikacyjnego z zakresu tyflopedagogiki.

19. Podstawowe zasady porozumienia się między ludźmi, materiał ze strony internetowej bezpiecznaszkola.men.gov.pl

20. Chodkowski Z., Zarys charakterystyki komunikacji interpersonalnej, możliwe zakłócenia i bariery, Kultura – Przemiany – Edukacja, t. V, 201