Psychologiczno-społeczne problemy funkcjonowania osób niepełnosprawnych

STUDIA PODYPLOMOWE
OLIGOFRENOPEDAGOGIKA

Psychologiczno – społeczne problemy funkcjonowania osób
z niepełnosprawnością intelektualną

SPIS TREŚCI........................................2
WSTĘP........................................3
ROZDZIAŁ I
NIEPEŁNOSPRAWNOŚĆ INTELEKTUALNA W ŚWIETLE LITERATURY
1.1. Kategoria niepełnosprawności intelektualnej ........................................4
1.2. Klasyfikacja niepełnosprawności intelektualnej........................................6

ROZDZIAŁ II
STOSUNEK SPOŁECZEŃSTWA DO OSÓB NIEPEŁNOSPRAWNYCH INTELEKTUALNIE
2.1. Spostrzeganie obywatelskie osób z niepełnosprawnością intelektualną .........................9
2.2. Postawy obywatelskie wobec osób z niepełnosprawnością intelektualną na przestrzeni wieków........................................10
2.3. Postawy obywatelskie wobec osób z niepełnosprawnością intelektualną we współczesnym świecie........................................11

ROZDZIAŁ III
WYKLUCZENIE A WSPARCIE OSÓB Z NIEPEŁNOSPRAWNOŚCIAMI INTELEKTUALNYMI
3.1. Problemy jedności obywatelskiej osób niepełnosprawnych intelektualnie......................13
3.2. Ochrona praw osób z niepełnosprawnościami intelektualnymi..................................14
3.3. Wsparcie obywatelskie i pomoc zinstytucjonalizowana wobec osób z niepełnosprawnością intelektualną ........................................20

PODSUMOWANIE ........................................26
BIBLIOGRAFIA........................................27
NETOGRAFIA ........................................29
SPIS TABEL........................................29

WSTĘP
Jan Paweł II, w przemówieniu do członków światowego sympozjum na temat: „Godność i prawa osoby z upośledzeniem umysłowym”, stwierdził: „Osoby niepełnosprawne, w których z całą ostrością uwidacznia się kruchość ludzkiej kondycji, są niewątpliwie jednym z przejawów dramatu cierpienia. Dlatego w dzisiejszym świecie, opanowanym przez hedonizm i zaślepionym przez ulotne i złudne piękno, ich trudności są często postrzegane jako skandal lub prowokacja, a ich problemy jako kłopot, którego trzeba się pozbyć lub pospiesznie się z nim uporać. A przecież osoby te są żywymi ikonami ukrzyżowanego Syna”.
Biskup Rzymu zwrócił uwagę na sytuację, która dokonuje się już od wielu lat. Kiedyś ich obecność poza środowiskiem domowym była mało zauważalna a współcześnie widać, że powstaje z roku na rok coraz więcej grup i to na całym świecie, które chcą im okazać pomoc, aby mogli w miarę możliwości żyć normalnie. Przykre jest, iż z roku na rok powiększa się liczba osób niepełnosprawnych tak intelektualnie jak i ruchowo, na całym globie.
Niepełnosprawność intelektualna jest kalectwem obarczanym dużą liczbą mitów
i niesprawiedliwych szablonów nie mających nic z prawdziwych cech indywidualnych osób. Te szablony wywierają bardzo zły wpływ na postawy społeczne. Wpływają również na możliwości rozwojowe i wyrównujące jakie się im udaje stworzyć. Nic innego właśnie jak pozytywne postawy społeczne, tzn. obiektywna wiedza, pozytywna postawa emocjonalna i konkretne działania są bodźcami niezastąpionymi do kreowania ludziom niepełnosprawnym sytuacji do aktywnego, czynnego życia.
W następującej pracy podjąłem próbę udzielenia odpowiedzi na pytanie: Czy niepełnosprawni intelektualnie spotykają się tylko z problemami funkcjonowania
w społeczeństwie? Będę się starać argumentować, że w miarę upływania lat sytuacja zmienia się na lepsze i nie są pozostawiani ani sami sobie prawnie ani w określonych sytuacjach życiowych.
W I rozdziale skupiłem się na samej niepełnosprawności intelektualnej
w dostępnych woluminach: opisałem kryteria oraz klasyfikację niepełnosprawności intelektualnej. W II rozdziale odniosłem się do stosunku cywilizacji do osób niepełnosprawnych intelektualnie. W tej części pracy skupiłem się na przedstawieniu postaw społecznych wobec osób z niepełnosprawnością intelektualną na przestrzeni wieków oraz w dzisiejszym świecie.
W ostatnim rozdziale chciałem przekazać poprzez zebrane materiały, że owszem możemy się spotkać z wykluczeniem osób niepełnosprawnych intelektualnie, ale zaznaczyłem także, że coraz więcej mówi się i pracuje nad tym, aby te osoby nie pozostały same sobie. Powinno się mówić o ochronie praw a także rozwijać własne oczytanie, że istnieje wsparcie społeczne we współczesnym świecie i pomoc instytucjonalna.
Prezentowana praca ma charakter teoretyczny. Wykorzystałem w niej dotychczasowe pisarstwo przedmiotu, a również efekty nowożytnych badań. Praca zawiera także wstęp i zakończenie oraz bibliografię i wykaz skrótów.

Rozdział I
NIEPEŁNOSPRAWNOŚĆ INTELEKTALNA W ŚWIETLE LITERATURY
1.1. Pojęcie niepełnosprawności intelektualnej
Próbą określenia ułomności umysłowej była definicja Kraepelina . Termin „oligofrenia” określił jako „grupę złożoną pod względem etiologii, obrazu klinicznego i zmian morfologicznych anomalii rozwojowych, która posiada wspólną podstawę patogeniczną, a mianowicie takie opóźnienie rozwoju psychicznego”.
Stwierdzenie „niepełnosprawność intelektualna” jest względnie nowe, wyparło wcześniejsze stwierdzenia, które kojarzyły się z czymś negatywnym jak stwierdzenia: debilizm, imbecylizm i idiotyzm. Te pojęcia w 1959 roku Wielkiej Brytanii zostały zamienione pojęciem subnomoralności intelektualnej w stopniu niższym niż normalny i poważnie niższym. Inne określenia, takie jak: „oligofrenia, upośledzenie umysłowe, niedorozwój umysłowy, osłabienie rozwoju umysłowego, upośledzenie rozwoju psychicznego, zahamowanie rozwoju psychicznego, obniżona sprawność psychiczna, są obecnie uważane za wartościujące i zaleca się zastępowanie ich terminem „niepełnosprawność intelektualna.” Należy uwydatnić, że
w obowiązujących klasyfikacjach ICO – 10 oraz DSM – IV wciąż można spotkać nazewnictwo „upośledzenie umysłowe” i w tej formie używa się je w medycynie oraz rehabilitacji. Jest to powiązywane z tym, że pojawia się w nazewnictwu międzynarodowym.
W 1941 E. Doll opisał niepełnosprawność intelektualną jako: „stan niedojrzałości społecznej powstały w okresie rozwoju będący skutkiem zahamowania rozwoju inteligencji pochodzenia konstytucjonalnego.” E. Doll konkretniej „zdefiniował niepełnosprawność intelektualną jako: brak umiejętności utrzymania siebie bez uciekania się do pomocy środowiska; niski stopień rozwoju umysłowego; zahamowanie sprawności intelektualnych trwale i będące konsekwencją choroby lub urazu; niedorozwój umysłowy nie ulega zmianie, chociaż organizm dojrzewa pod względem fizycznym; ujawnia dziedziny, stan zahamowania rozwoju; stan ten jest nieodwracalny”. Amerykańskie Towarzystwo do Badań nad Upośledzeniem Umysłowym (American Association of Mental Deficiency) wprowadziło w 1959 roku do światowej terminologii określenie „mental retardation” i podjęło przymiarkę globalnego nazywania niepełnosprawności intelektualnej: „Jest to niższy niż przeciętny, ogólny poziom funkcjonowania intelektualnego powstały w okresie rozwojowym. Towarzyszą mu zaburzenia w zakresie dojrzewania, uczenia się i przystosowania społecznego”.
R. Heber, opublikował tą ideę w swoim „Podręczniku terminologii i klasyfikacji niedorozwoju umysłowego”, granicę rozkwitu ustala na szesnasty rok życia, a za górny pułap niepełnosprawności intelektualnej przyjmuje on już IQ niższe o jedno anomalię od normy.
W 1973 roku J. Gorossman w nowym wydaniu „Podręcznika terminologii i klasyfikacji niedorozwoju umysłowego” wznosi wiek rozwojowy do 18 lat, a niepełnosprawność intelektualną umiejscawia na poziomie dwóch anomalii od normy. Określa niepełnosprawność intelektualną jako stan bieżący, nie uwzględniając jej podłoża. Pedagogika specjalna powołuje się na definicję niepełnosprawności intelektualnej umieszczonej w przekazanym przez Amerykańskie Towarzystwo Psychiatryczne (1994) w Podręczniku Diagnostyki i Statystyki. Definicję proponowana przez Amerykańskie Towarzystwo Psychiatryczne notuje Z. Sękowska: „upośledzenie umysłowe to istotnie niższy niż przeciętny ogólny poziom funkcjonowania intelektualnego, któremu towarzyszą istotne ograniczenia w funkcjonowaniu przystosowywanym, przynajmniej w zakresie dwu spośród wielu takich sprawności jak: komunikowanie się słowne, porozumiewanie się, samoobsługa (troska o siebie), radzenie sobie w obowiązkach domowych, sprawności intelektualne, korzystanie ze środków zabezpieczenia społecznego, kierowanie sobą, zdolności szkolne, praca, sposoby spędzania wolnego czasu, troska o zdrowie”.
Jest to nieodległe definicji Światowej Organizacji Zdrowia, zawiera bowiem takie same trzy kryteria kwalifikacji niepełnosprawności intelektualnej, mianowicie:
1) niższy niż przeciętny, ogólny poziom funkcjonowania intelektualnego,
2) ograniczenie w funkcjonowaniu przystosowawczym,
3) wiek – 18 lat, do ukończenia którego wyżej podane kryteria mogą być uznane za upośledzenie umysłowe. Różnica między definicją Amerykańskiego Towarzystwa Psychiatrycznego i Światowej Organizacji Zdrowia dotyczy drugiego kryterium.
Jedną z niezastąpionych w pedagogice specjalnej definicji opracowała Maria Grzegorzewska. Tworzy intensywne ujęcie niepełnosprawności intelektualnej jako cechy, która choć warunkuje w ustalony sposób zdolności umysłowe człowieka, to nie umożliwia jej rozkwitu w żadnej sferze życia. Tak więc Grzegorzewska zauważa u osób niepełnosprawnych intelektualnie potencjały perspektywiczne, które mogą zostać wyzwolone dzięki rewalidacji i pozwolić im uzyskać maksimum umiejętności.
Ciekawą definicję niepełnosprawności, sięgającą do praźródła zjawiska proponuje M. Kościeliska, która podkreśla dwutorowość wpływów. Kościelska traktuje niepełnosprawność intelektualną jako „niepowodzenie rozwojowe do którego dochodzi się w rezultacie nieprawidłowego przebiegu procesu rozwojowego o specyficznym charakterze. Proces rozwojowy może być zaburzony w różnym okresie i pod wpływem różnych czynników”.
Najnowsza definicja niepełnosprawności intelektualnej utworzona przez AAMR podaje, iż „niedorozwój umysłowy jest niepełnosprawnością charakteryzującą się znacznymi ograniczeniami, jak i zachowaniu przystosowawczym wyróżniającym się w pojęciowych, społecznych i praktycznych umiejętnościach przystosowawczych.”
Pedagogika specjalna jest dziedziną wiedzy, która nieustannie się zmienia w zakresie prowadzonych przez nią działań praktycznych: studium i wprowadzanie nowych metod, form i środków pracy oraz działań teoretycznych – tworzących pojęcia, terminy, klasyfikacje, kategoryzacje.

1.2. Klasyfikacja niepełnosprawności intelektualnej
Klasyfikacja niepełnosprawności intelektualnej to zagadnienie złożone. Istnieją różne kryteria, które wpływają na rozmaitość klasyfikacji. Tradycyjna klasyfikacja charakteryzowała się trzema elementami niepełnosprawności intelektualnej, a mianowicie:
„1) debilizm, najlżejszy stopień upośledzenia – IQ, 50 – 60,
2) imbecylizm, średni stopień upośledzenia – IQ, 20 – 49,
3) idiotyzm, najcięższa postać upośledzenia – IQ, 0 – 19”.
Określenia stopni upośledzenia nie mogą w swojej treści obrażać lub naznaczać negatywnie. Podział zwyczajowy zastąpił klasyfikacje czterostopniową. Została ona zaproponowana w 1959 roku przez Amerykańskie Towarzystwo do Spraw Upośledzeń Umysłowych. Światowa Organizacja zdrowia od stycznia 1968 roku wprowadziła tę klasyfikację jako obowiązującą (tabela 1).
Tabela 1. Klasyfikacja upośledzenia umysłowego.
Podstawą powyższej klasyfikacji jest skala o średnicy 100 i odchyleniu standardowym 16. Klasyfikacja ta umożliwia przyrównanie IQ uzyskanym w wyniku badań różnymi metodami. Stan ten pokazuje zestawienie w tabeli 2.
Tabela 2. Klasyfikacja upośledzenia umysłowego według VII rewizji Międzynarodowej Światowej Organizacji Zdrowia.
Lekki stopień upośledzenia odpowiada w skali Wechslera ilorazom inteligencji od 69 do 55, w skali Bineta od 52 – 67. Głębokie upośledzenie odpowiada w skali Termana - Merill iloraz inteligencji poniżej 20. Skala Wechslera nie obejmuje głębokiego upośledzenia. Analizując przedstawienia narzędzi sprawdzonych – diagnostycznych na poziomie <1,01 – 2,00> należy oddać zainteresowanie na pewne ograniczenia diagnostyczne z wyróżnieniem jednostek:
„- zaniedbanych pedagogicznie, kulturowo, środowiskowo,
- z deficytami parcjalnymi, zwanymi także ubytkami fragmentorycznymi,
- z powolnym przebiegu procesów regulacji psychologicznej,
- upośledzenia umysłowe w stopniu lekkim intensywnie rehabilitowanych,
- o obniżonym poziomie sprawności intelektualnej.”
Wielu uczonych wypowiada się zdecydowanie za IQ jako kryterium informującego o poziomie funkcjonowania umysłowego, natomiast poziom mechanizmów przystosowawczych – szczególnie przystosowania społecznego – chce uczynić podstawowym wskaźnikiem funkcjonowania niepełnosprawnych intelektualnie. Od początku roku 1980 roku obowiązuje IX rewizja Międzynarodowej klasyfikacji Chorób Urazów i Przyczyn Zgonów, oparta na anomaliach szablonowych. Posługując się rozmaitymi narzędziami badawczymi diagnozującymi niepełnosprawność intelektualną, kierować się powinniśmy wskazówkami, dla których standard jest przez tzw., odchylenie niestandardowe w ramach stosowanej skali.
Tabela 3. Klasyfikacja upośledzenia umysłowego według IX rewizji Międzynarodowej Klasyfikacji Chorób i Przyczyn Zgonów.
Jak wynika z tabel 2 i 3, zmiany dokonane w IX rewizji polegają na wyeliminowaniu pogranicza upośledzenia umysłowego, które zastąpiono określeniem „ rozwój niższy niż przeciętny” i uznano za dolną granicę normy. Komitet Amerykańskiego Towarzystwa Psychiatrycznego tworząc kolejną wersję podręcznika diagnostycznego znanego jako DSM – III, w porozumieniu z Amerykańskim Towarzystwem do Spraw Upośledzenia Umysłowego przyjął „zmodyfikowaną wersję klasyfikowania poszczególnych stopni odchylenia od normy intelektualnej, która została doprecyzowana w najnowszym zrewidowanym wydaniu podręcznika zwanego jako DSM – III R” (tabela 4).

Tabela 4. Klasyfikacja upośledzenia umysłowego według klasyfikacji DSM – III – R.
Iloraz inteligencji jest wykorzystywany jako pomoc w rozróżnieniu tych stopni. „W ostatnich latach mówiąc o niepełnosprawności intelektualnej sięga się instrukcji podręcznika DSM IV 1994 r., gdzie naznacza się je jako zaburzenie rozwojowe posiadające cechy:
1. Poziom inteligencji ogólnej jednostki wynosi znacznie poniżej przeciętnej, a ściślej mówiąc iloraz inteligencji w indywidualnie przeprowadzonym badaniu testowym równa się 70 lub mniej punktów.
2. Jednostka wykazuje znacznie obniżoną zdolność efektywnego przystosowania się co najmniej w dwóch z następujących dziedzin: komunikowanie się, samoobsługa, czynności domowe, umiejętność interpersonalna, kierowanie własnym postępowaniem, korzystanie ze środków użyteczności publicznej, umiejętności w zakresie uczenia się, pracy zawodowej, wypoczynku, troski o zdrowie i własne bezpieczeństwo.
3. Wystąpienie zaburzenia datuje się przed 18 rokiem życia.”
Prezentowane wyżej systemy klasyfikacji niepełnosprawności intelektualnej są coraz bardziej uzupełniane i modyfikowane zgodnie z obowiązującymi kryteriami.

Rozdział II
STOSUNEK SPOŁECZEŃSTWA DO OSÓB
NIEPEŁNOSPRAWNYCH INTELEKTUALNIE
2.1 Spostrzeganie społeczne osób z niepełnosprawnością intelektualną
W literaturze możemy się spotkać z wieloma sposobami klasyfikacji postaw względem osób niepełnosprawnych intelektualnie. Co jest przykre, da się zauważyć, że osoby niepełnosprawne intelektualnie są inaczej przyjmowane przez społeczeństwo niż osoby z niepełnosprawnościami np. ruchowymi. „Jest to przyczyną trudności w przebiegu interakcji tych osób ze środowiskiem społecznym: osoby sprawne w typowych interakcjach dzieli duży dystans społeczny w stosunku do niepełnosprawnych intelektualnie i to nie zależnie od płci, poziomu wykształcenia, zawodu (lekarze, pielęgniarki, pracownicy umysłowi, pracownicy fizyczni), a w przypadku młodzieży – niezależnie od rodzaju szkoły ponadpodstawowej (liceum ogólnokształcące, technikum, zasadnicza szkoła zawodowa). Przyczyną tak dużego dystansu jest niski stan wiedzy na temat przyczyn, specyfiki i możliwości rozwojowych osób niepełnosprawnych intelektualnie” .
Można wyszczególnić trzy elementy które mają wpływ na ilość oschłości społecznej wobec niepełnosprawnych. Pierwsze elementy „to widoczność niepełnosprawności i typ przejawianych zaburzeń (np. ograniczenie, fizyczne, funkcjonalne i społeczne). Pochlebne postawy przejawiają się przez niski poziom oziębłości społecznej i tendencje do nawiązania relacji z osobami, których niepełnosprawność jest mało widoczna ( choroby przewlekłe: astma, choroba wrzodowa, cukrzyca) lub też ma podłoże organiczne; widok kalectwa natomiast powoduje pojawienie się przykrych przeżyć i emocji (strach, odraza, wstręt), a także myśli o skutkach i ograniczeniach kalectwa, co wpływa na powstanie tendencji do unikania lub ograniczenia kontaktów z osobami niepełnosprawnymi” . Trzecia postawa, dotyczy ostracyzmu społecznego. „Zjawisko to wynika z przyjętych ogólnie norm społecznych, zgodnie z którymi bardziej akceptowane społecznie jest okazywanie tolerancji i zrozumienia dla osób z porażeniem kończyn czy też przewlekle chorych na raka lub gruźlicę, aniżeli dla osób uzależnionych” .
Nietrafne postawy społeczne co do osób niepełnosprawnych intelektualnie daje się zauważyć w momencie kiedy brakuje wiedzy a także doświadczeń osobistych
w spotykaniu się z takimi osobami, często brakuje także podstawowych zasad
w zachowaniu się kiedy przebywa się w ich towarzystwie. Można także czasami zauważyć wręcz strach u niektórych ludzi przez odmienne zachowanie czy postępowanie osób niepełnosprawnych. Za brak kontaktów może być odpowiedzialny fakt, „że w odbiciu społecznym ludzie niepełnosprawni zamykani są często w stereotypach. Wiedza o ich problemach życiowych jest powierzchowna, kształtowana przez obiegowe opinie. Przypisuje się im pewne krzywdzące określenia, cechy osobiste a także niewłaściwe rozumienie ich trudności i życiowych szans” .
Kolejnym niewłaściwym spostrzeżeniem jest że osoby niepełnosprawne kojarzone są z fatalnościami życiowymi, pojawia się często współczucie oraz podejście że zawsze potrzebują i wręcz wymagają pomocy a co dopiero z osobami niepełnosprawnymi intelektualnie. „Uznaje się niepełnosprawnych za ludzi słabych, lękliwych, nerwowych, samotnych, wycofujących się, niepewnych siebie, niezadowolonych z życia. Przypisywana im etykieta słabości, bezradności i uzależnienia od innych ludzi eliminuje ich z wielu aktywności, co może stać się sposobem widzenia samej osoby niepełnosprawnej. Widzenie w osobach niepełnosprawnych tylko ubytków i choroby uwidacznia się także w ocenach pełnienia poszczególnych ról społecznych i możliwości funkcjonowania w konkretnych sytuacjach życiowych” .
Trzeba dzisiaj zrobić wszystko aby się przeciwstawiać niewłaściwym sylwetkom
i szkodliwym stereotypom osób niepełnosprawnych intelektualnie. Ciągle powinniśmy starać się wprowadzać w życie zasadę „miarą kultury społeczeństwa jest m. in. podejście do osób niepełnosprawnych.”

2.2 Postawy społeczne wobec osób z niepełnosprawnością intelektualną na przestrzeni wieków
Wraz z rozwojem cywilizacji, postawy wobec osób z niepełnosprawnością intelektualną zmieniały się. Powyznaczały je poglądy społeczne i filozoficzne w określonym czasie historycznym i kulturowym. Na przestrzeni dziejów naszej cywilizacji można wyodrębnić konkretne postawy wobec niepełnosprawnych intelektualnie: od postawy dyskryminacji do postawy integracji.
„Do ok V w n.e. kiedy istniał kult ciała i zdrowia fizycznego los dzieci niepełnosprawnych był przesądzony np.. zrzucano je ze Skały Tarpejskiej albo topiono w falach Tybru. Niestety był to czas wielkiej dyskryminacji i izolacji. Niektórzy byli przekonani że ludzie chorzy psychicznie i umysłowo to ludzie opętani przez złego ducha a upośledzenie jest karą boską za grzechy rodziców. Co gorsza nawet w XVII wieku takich ludzi umieszczano w żelaznych klatkach. W różnego rodzaju święta i uroczystości wystawiano ich na pośmiewisko. Dzięki kościołom chrześcijańskim zaczęły pojawiać się pierwsze zalążki opieki społecznej. Rozkwit nauki w XIX i XX wieku a w szczególności medycyny, psychiatrii i psychologii, położył kres znęcaniu się nad upośledzonymi umysłowo. W postawach społecznych zaczęła dominować postawa segregacji.”
„W zależności od sposobów zdobywania środków do życia, zwłaszcza rozwoju narzędzi produkcji, różne fizyczne i psychiczne odchylenia i różny stopień tych odchyleń zaliczano do upośledzania.”
Poziom możliwości życia, szczególnie materialnych, zawsze odbijał się w sposób istotny na dziejach osób niepełnosprawnych. W „krańcowo złych warunkach, zwłaszcza w okresie wojen, klęsk i głodu dochodziło nawet do unicestwienia wielu upośledzonych jako ludzi nie nadających się do realizacji trudnych zadań i będących dla społeczeństwa ciężarem.” „W starożytnej Grecji dzieciobójstwo nie tylko było dopuszczalne, ale wręcz wchodziło w zakres obywatelskich obowiązków. Panował tu kult ciała i siły. Osoby niepełnosprawne nie były uważane za członków społeczeństwa, dlatego eliminowano je przez uśmiercenie.” Na przykład w Atenach, „o porzuceniu niemowlęcia decydował ojciec, natomiast w Sparcie przedstawiano dziecko - zaraz po urodzeniu - do oceny specjalnej komisji starszych obywateli, którzy badali jego budowę i zdrowie oraz orzekali, czy ma być przeznaczone na wychowanie, czy też do zgładzenia.”
Dzisiaj niektóre ludy - niedostępne jeszcze do niedawna- uśmiercały chore dzieci. Na przykład „wśród Masajów dzieci fizycznie uszkodzone lub bardzo słabe były zabijane bezpośrednio po urodzeniu, w plemieniu Wogeo na Nowej Gwinei – grzebane żywcem, a u Jukunow (Sudan) – porzucane w gąszczach leśnych lub jaskiniach.” W tym miejscu należy wspomnieć, że wyniszczanie osób niepełnosprawnych i niepełnosprawnych intelektualnie było prawnie przyjęte i pospolicie stosowane w hitlerowskich Niemczech. W miarę rozwijania się różnych dziedzin służby zdrowia i psychologii wyjaśniały początkowo tajemnicze niepełnosprawności.
Oczywiście również podejście do zjawiska ludzkiej niepełnosprawności zmieniały się w zależności od systemu religijnego na danym terenie.

Tabela 5. Religie a traktowanie osób z niepełnosprawnościami.

2.3 Postawy społeczne wobec osób niepełnosprawnych intelektualnie we współczesnym świecie.
W świecie zaczęła dominować segregacja. Jest chęć do potrzeby wychowania oraz nauczania niepełnosprawnych. Dano normy prawne do rozkwitu i nauki.
Od 1939 roku rozwijany jest system spajający. Zaczęto organizować rehabilitację dzieci niepełnosprawnych intelektualnie w placówkach oświatowo wychowawczych. W szkołach specjalnych i ośrodkach rehabilitacyjnych przebywają osoby z głębszymi stopniami niepełnosprawności. Pojawia się pojęcie „integracji społecznej” aby pomóc wdrążyć osoby niepełnosprawne w życie codzienne. Całkiem niedawno pojawiło się także pojęcie
„wyrównywanie szans” osób niepełnosprawnych. W 1982 roku w Światowym Programie Działania na Rzecz Osób Niepełnosprawnych, przyjętym przez ONZ wyrównywanie szans opisano jako „proces udostępniania osobom niepełnosprawnym wszystkich ogólnych systemów występujących w społeczeństwie, takich jak: fizyczne i kulturalne środowisko, mieszkania i środki transportu, świadczenia społeczne i lecznicze, placówki oświatowe i zakłady pracy, życie kulturalne i społeczne, włączając w to sport i rekreację”.
O skuteczności reintegracji osób niepełnosprawnych intelektualnie decydują postawy wobec nich. Postawy zależą np. od znajomości z takimi osobami, od stopnia koligacji ich problemów życiowych inaczej można zauważyć, że postawy opierają się na stereotypach a nie na własnych praktykach. Cz. Kosakowski zwraca uwagę na „konieczność kształtowania wobec zjawiska ludzkiej niepełnosprawności postawy pozytywnej oraz nastawienia profilaktycznego. Postawa pozytywna, to przyjmowanie niepełnosprawnego jako elementu życia człowieka, jako problemu, z którym można i należy się zmagać w wymiarze indywidualnym i społecznym, z celem dosiężnym – przygotowanie takiej osoby do pełni życia na miarę możliwości. To rehabilitacja osoby z uszkodzeniami z pełnym jej współudziałem, ale również stwarzanie warunków materialnych i klimatu psychicznego dla bytowania wśród nas i z nami. Natomiast kształtowanie nastawienia prewencyjnego winno się, zdaniem Cz. Kosakowskiego, postrzegać w dwóch płaszczyznach: - odpowiedzialności społecznej- odpowiedzialności indywidualnej”. Bardzo ważne jest dzisiaj aby pracować, współpracować z pociechami aby budować w nich pochlebny obraz osób niepełnosprawnych intelektualnie. Bardzo ważna jest integracja od najmłodszych lat. Kiedy będziemy zaczynać z integracją należy pamiętać, że „podstawą społeczeństwa jest głęboki szacunek dla każdego człowieka z jego możliwościami i ograniczeniami, z perspektywami i predyspozycjami”.
Ewolucja w podejściu do niepełnosprawności intelektualnej można przedstawić na continuum od odrzucenia do jak „ przywracania tym ludziom godności ludzkiej- w różnych jej formach.” Coraz częściej odchodzi się także od tego aby scharakteryzować niepełnosprawnych intelektualnie według nie brać pod uwagę tylko IQ. Zaznacza się coraz więcej aby wspierać na tyle aby mogła taka osoba mieć szansę adekwatnego rozwoju do swoich możliwości. „Kończąc to zagadnienie zaznaczę drogą jaką trzeba przebyć: od bezradnej medycyny i czystej opieki do wczesnej rehabilitacji, od biernej wegetacji do aktywnego życia wśród ludzi, od zniewolenia opieką do zaradności, samodzielności, od grupowej organizacji życia z minimalnymi oczekiwaniami rozwoju do nowych pól rozwoju, od izolacji do włączenia w normalne życie, od koncentracji na deficytach do promowania mocnych stron, od zgody na rezygnacji z praw do walki z dyskryminacją oraz od pomijania problemów rodziny do uznawania jej kluczowej roli, wspierania i pomocy.”

ROZDZIAŁ III
WYKLUCZENIE A WSPARCIE OSÓB Z NIEPEŁNOSPRAWNOŚCIAMI
3.1 Problemy integracji społecznej osób niepełnosprawnych intelektualnie
„Integracja społeczna w ujęciu pedagogiki specjalnej odnosi się do populacji osób pełnosprawnych i populacji osób niepełnosprawnych. Polega na pełnym uczestnictwie osób niepełnosprawnych we wszystkich przejawach życia indywidualnego i zbiorowego. Możemy wyróżnić kilka płaszczyzn integracji społecznej osób z niepełnosprawnością, mianowicie płaszczyznę integracji: rodzinnej, lokalnej, przedszkolnej, szkolnej, zawodowej.”
Czym jest integracja obywatelska osób niepełnosprawnych?
„Idea, kierunek przemian oraz sposób organizowania zajęć i rehabilitacji osób niepełnosprawnych wyrażające się w dążeniu do stworzenia tym osobom możliwości uczestniczenia w normalnym życiu, dostępu do tych wszystkich instytucji i sytuacji społecznych, w których uczestniczą pełnosprawni oraz do kształtowania ustosunkowań i więzi psychospołecznych między pełnosprawnymi i niepełnosprawnymi”
Inkluzję społeczną jednostek z niepełnosprawnością intelektualną „utrudniają naznaczające i krzywdzące postawy otoczenia” oraz chłód społeczny wobec tych osób, wynikający najczęściej „z braku bezpośrednich kontaktów i doświadczeń oraz wystarczających informacji o różności tych osób.”
Zachowania przystosowawcze to „poziom oraz możliwości osobistej niezależ¬ności
i odpowiedzialności człowieka, które są odpowiednie do wieku i otoczenia, w którym on żyje.” Jest to, zdaniem Ricka Hebera, „efektywność dostosowa¬nia się jednostki do naturalnych
i społecznych wymagań środowiska.” Zacho¬wania przystosowawcze są niezwykle istotne
w funkcjonowaniu, szczególnie dorosłych osób z niepełnosprawnością intelektualną. Iwona Chrzanowska uważa, że „wyznaczają stopień samodzielności i niezależności oraz od-powiedzialności człowieka w różnych sytuacjach społecznych.”
Osoba niepełnosprawna intelektualnie, „mając obniżone możliwości poznaw¬cze i zmniejszone zdolności adaptacyjne, słabiej radzi sobie w codziennym życiu oraz w kontaktach społecznych i z tego względu ma utrudnione funkcjonowanie w dorosłości. Trudniej nabywa umiejętności życiowe, czyli kompetencje psycho¬społeczne, które warunkują otwartość, eksplorowanie, zaangażowanie i aktyw¬ność oraz umożliwiają radzenie sobie z wymaganiami życia codziennego i funkcjo¬nowanie w otaczającym, stale zmieniającym się świecie.”
Niepełnosprawni intelektualnie często w rozmowie podczas praktyki mówili, że mobilizacja zawodowa po zakończeniu edukacji jest dla nich bardzo ważna. Wykonywanie tej formy działalności, jak podkre¬śla Beata Cytowska, jest dla nich jedną z najważniejszych wartości, gdyż „nie tylko zapewnia byt, ale również wpływa na ich osobisty rozwój, nawiązywanie kontaktów społecznych, wzrost samooceny, umiejętność decydowania i osiągania niezależności.” Prace badawcze wskazują, że „tylko nieco ponad 5% osób z niepełno¬sprawnością intelektualną ma pracę (stałą 3,1%, dorywczą i sezonową 2,3%).” Lokalne rynki pracy bardzo często „są nie przygotowane lub nie są otwarte na niepełnosprawnych intelektualnie.”
W ostatnim czasie realizowane są działania, zmierzające do ciągłego eliminowania minusowych postaw wobec osób niepełnosprawnych. „Z jednej strony są to koncepcje zinstytucjonalizowane skierowane w stronę m. in. pracodawców, wskazujące na możliwości i potencjalne pożytki, np. finansowe, wynikające z zatrudnienia niepełnosprawnych. Z drugiej strony są to przedsięwzięcia w sferze pozarządowej, gdzie swoje pozycję odnajdują społecznicy, wolontariusze, osoby kreatywne, wykorzystujące swoje pomysły i zaangażowanie w pracy na rzecz niepełnosprawnych. Innym obszarem działań jest tworzenie i realizacja kampanii medialnych, w których główną rolę odgrywają osoby niepełnosprawne, co ma prowadzić do powszechnego „oswojenia” się z wizerunkiem niepełnosprawnego członka społeczeństwa.”

3.2 Ochrona praw osób z niepełnosprawnościami
W tabelach umieszczam dokumenty, które poruszają konkretne prawa.

Tabela 6. Na podstawie: M. Piasecki, M. Stępniak: Osoby z niepełnosprawnością w polityce Organizacji Narodów Zjednoczonych. Lublin. 2002.

Tabela 7. Na podstawie BON@mp.ps.gov.pl, Dziennik Urzędowy UE, dostęp: 5.05.2021
Tabela 8. Na podstawie: A. Nowicka - Chachaj, G. Rdzanek-Piwowar: Prawo dzieci i młodzieży niepełnosprawnej w systemie praw człowieka. w: Młodzież niepełnosprawna – szanse i zagrożenia w aktualnej rzeczywistości społecznej. Red. B. Szczupał. Kraków 2005.
W powyższych tabelach zamieściłem dokumenty, które poruszają prawne aspekty ochrony osób niepełnosprawnych intelektualnie. Od razu widać że jeśli chodzi
o ilość, prawna ochrona istnieje. W tym paragrafie chciałbym się jednak skupić głównie na prawie polskim.
„Intensywne działania ukierunkowane na całościowe a zarazem wielorakie usprawnienie osób z niepełnosprawnością intelektualną podejmowane są zarówno przez organizacje o zasięgu lokalnym, jak i międzynarodowym. Docelowo działania te zmierzają do podniesienia jakości życia tych osób i ich rodzin tak w wymiarze osobistym, jak i społecznym.” Uwydatnić należy, że wszelkie tego typu zmiany konieczności dotyczą sfery prawno-instytucjonalnej państwa. Kardynalną zasadą jest równowartość wszystkich obywateli wobec prawa. Wyraża się w niej cel, by procesom obywatelskim nadawać coraz bardziej osiągalne cechy integracji osób sprawnych i niepełnosprawnych intelektualnie. Integracja będzie możliwa wówczas, „jeżeli u osoby niepełnosprawnej w toku intencjonalnych oddziaływań ukształtowane będą cechy i umiejętności ważne dla procesu regulowania przez nią swoich stosunków z otoczeniem oraz podejmowania ról społecznych wynikających z jej statusu w grupach społecznych” Pełne i równorzędne współuczestnictwo osoby niepełnosprawnej intelektualnie w życiu obywatelskim uzależnione jest w dużej mierze posiadaniem przez nią takich kwalifikacji interpersonalnych (zawodowych, społecznych), które mogą stworzyć jej szansę zaistnienia obywatelskiego. W tym stopniu, „celem działania rządów stało się zapewnienie osobom niepełnosprawnym warunków do możliwie samodzielnego i czynnego uczestnictwa w życiu zawodowym i społecznym.” Natomiast patriarchalną „tezą wynikającą z dokonujących się zmian jest potrzeba troski o osoby niepełnosprawne jako pełnoprawnego członka społeczności i jego podmiotowe i osobiste traktowanie na tle warunków życia” . Kampanie normalizacyjne państwa zmierzają do polepszania tych warunków a zarazem traktowane są jako prymarny obowiązek ludzi sprawnych wobec osób niepełnosprawnych. Natomiast sama idea integracji stanowi rodzaj propozycji bądź stwarzanych możliwości dla tej grupy ludzi. Jak twierdzi Beata Nowak „procesy integracyjne pozwalają na znormalizowanie warunków życia osób upośledzonych umysłowo w takim stopniu, aby nie dopuścić do ich wtórnego upośledzenia w wyniku izolacji w życiu społecznym”. Kampanie podejmowane w tym zakresie obejmują po pierwsze kreowanie spójnego systemu szeroko rozumianej rewalidacji a także opieki społecznej. Po drugie zaś sprowadzają się do zmiany środowiska fizycznego i społecznego poprzez „likwidację barier architektonicznych, udostępnienia transportu i komunikacji, wyposażenie w odpowiednie pomoce techniczne ułatwiające uzyskanie niezależności, stwarzanie lub odpowiednie przystosowanie miejsc pracy i szkół, kształtowanie odpowiednich postaw społecznych”.
Tego rodzaju rozwiązania całościowe „zwiększają możliwość zaspokajania potrzeb osób niepełnosprawnych intelektualnie a jednocześnie sprzyjają ich społecznej integracji. Przy czym działania takie, aby w ogóle mogły być realizowane, muszą mieć ugruntowanie i legitymizację w normach oraz przepisach prawa, które określają m.in. cele i kierunki działania państwa oraz różnych podmiotów uczestniczących w rozwiązywaniu problemów osób niepełnosprawnych.”
W naszym kraju przepisy prawne odnoszące się do osób niepełnosprawnych intelektualnie, „reprezentowane są we wszystkich dziedzinach prawnych, i znajdują się w aktach normatywnych różnej rangi, także ustawowej.” Warto również wspomnieć, że powstało wiele, ale w znacznym zakresie „niewiążących, dokumentów w formie zaleceń, komunikatów, wytycznych, dyrektyw, obligujących członków UE do przeciwdziałania społecznemu wykluczeniu osób niepełnosprawnych, które zostały przez nas przyjęte.” Jednak zasadnicze prawa osób niepełnosprawnych są pewne przez akty krajowe.
W systemie prawa polskiego aktem najwyższej rangi, z którego wyciągnąć można prawa osób niepełnosprawnych jest Konstytucja RP z dnia 2 kwietnia 1997 roku. „Zasady i normy konstytucyjne dotyczą wszystkich kategorii obywateli, również upośledzonych umysłowo.” Z drugiej strony znajdują się tutaj także zapisy zakazujące dyskryminacji. Z kolei artykuł 65 Konstytucji RP zapewnia każdemu obywatelowi wolność wyboru i wykonywania zawodu oraz miejsca pracy, a artykuł 69 wskazuje, że „osobom niepełnosprawnym władze publiczne udzielają, zgodnie z ustawą o pomocy w zabezpieczeniu egzystencji, przysposobieniu do pracy oraz komunikacji społecznej”. Ustawa zasadnicza nakłada też na władze publiczne „obowiązek zapewnienia szczególnej opieki zdrowotnej osobom niepełnosprawnym (art. 6 i art. 8).”
Jednym z pierwszych aktów rangi ustawowej, który pomógł problematyce szeroko pojętej opieki zdrowotnej i pomocy państwowej osobom z zaburzeniami psychicznymi, a także kwesti ochrony ich praw obywatelskich, była Ustawa o Ochronie Zdrowia Psychicznego z dnia 19 sierpnia 1994 roku). Z punktu widzenia interesów osób z upośledzeniem umysłowym, ustawa ta obejmuje kilka kluczowych zagadnień. Po pierwsze, określa działania zapobiegawcze w dziedzinie propagowania zdrowia psychicznego (art. 4). Szczególnie ważne jest tworzenie instytucji warsztatowych zajmujących się wczesnym rozpoznawaniem potrzeb dzieci z niesprawnościami rozwoju psychoruchowego (art. 4, ust. 2). Po drugie, opieka zdrowotna wykonywana w ramach podstawowej specjalistycznej opieki zdrowotnej w formie doraźnej, ambulatoryjnej, dziennej, szpitalnej, środowiskowej oraz w domu pomocy społecznej (art. 5) jest bezpłatna. Po trzecie, zapewniona ma być nauka i zajęcia rewalidacyjne dla dzieci oraz młodzieży z upośledzeniem umysłowym bez względu na stopień upośledzenia. Działania te organizuje się wszędzie tam gdzie przebywają (art. 7 ust.1).
W najszerszym zakresie stosunki społeczne wszystkich obywateli kształtuje prawo cywilne. Osoby niepełnosprawne intelektualnie mogą m.in. prowadzić samodzielnie dom, zawierać umowy i zaciągać zobowiązania, a także wstępować w związki małżeńskie oraz posiadać i wychowywać dzieci.
Każdy obywatel ma prawo do decydowania o swoim życiu osobistym oraz do ochrony prawnej swojej prywatności. Oznacza to, że osoba „niepełnosprawna intelektualnie, która ukończyła 18 lat, ma prawo do decydowania o swoim życiu seksualnym, osobistym i rodzinnym.” Nie można odbierać osobom niepełnosprawnym intelektualnie prawa do bycia rodzicem, choć nie każdy niepełnosprawny intelektualnie może nim być. „Wykonywanie władzy rodzicielskiej zależy m.in. od predyspozycji psychicznych a nie stopnia niepełnosprawności danej osoby. Ostatecznie o władzy rodzicielskiej osoby niepełnosprawnej intelektualnie zadecyduje jednak sąd.” Przy czym w prawie rodzinnym nie podano rozróżnienia pozycji prawnej dzieci niepełnosprawnych i sprawnych. Warto nadmienić, że w przypadku zawarcia małżeństwa „istnieją pewne, choć nieliczne zakazy związane z niepełnosprawnością intelektualną, bowiem w uzasadnionych przypadkach to sąd zezwala na zawarcie takie związku. Z drugiej strony osoby upośledzone umysłowo mogą wyrazić swoją wolę za pomocą języka migowego albo na piśmie, a oświadczenie woli może nastąpić poza urzędem stanu cywilnego lub nawet przez pełnomocnika.” Jedną z najistotniejszych kwestii regulowanych jest problematyka ubezwłasnowolniania. Podkreśla się, że w wyniku niepełnej sprawności psychicznej i (lub) intelektualnej może zostać orzeczone ubezwłasnowolnienie tzw. całkowite lub częściowe. „Ubezwłasnowolnienie to instrument prawa cywilnego, który ma służyć ochronie prawnej osób uznanych za niezdolne do samodzielnego decydowania o sobie. Polega ono na pozbawieniu lub ograniczeniu zdolności do czynności prawnych i odebraniu tym samym możliwości wpływania na swoje życie.” Decyzja przez sąd o ubezwłasnowolnieniu osoby upośledzonej umysłowo ma daleko idące konsekwencje w postaci ograniczenia wolności osobistej i możliwości samo decydowania o sobie. Widać to m.in. w sytuacji „umieszczenia jednostki niepełnosprawnej intelektualnie na obserwacji w zakładzie terapeutycznym. Normy prawne nie przyznają bowiem osobie ubezwłasnowolnionej możliwości obrony poprzez wniesienie wniosku o uchylenie lub zmianę ubezwłasnowolnienia.” Ubezwłasnowolnienie wprowadza ograniczenie odpowiedzialności człowieka upośledzonego, co ma tworzyć swoistą ochronę własną i materialną. Prawo wprowadza zatem zakaz wyzysku strony będącej niedołężną umysłowo oraz zwolnienie jej od odpowiedzialności, jeśli z powodu schorzenia psychicznego lub zaburzeń intelektualnych znajduje się ona w stanie wyłączającym zamierzone albo nieskrępowane powzięcie decyzji i wyrażanie woli.
W przypadku regulacji prawno-finansowych, można na podstawie obowiązujących przepisów stwierdzić, że „osoba niepełnosprawna intelektualnie może w dowolnym zakresie przedmiotowym podejmować działalność gospodarczą byleby nie było to sprzeczne z zasadami prawa. Nie ma bowiem norm uniemożliwiających bądź utrudniających jej podjęcie i prowadzenie np. działalności gospodarczej. Z drugiej strony osoby z niepełnosprawnością mogą korzystać z wielu przywilejów, ulg i zwolnień przewidzianych przepisami prawa.” Część z nich przysługuje osobom niepełnosprawnym wprost, część zaś podmiotom, które działają dla ich dobra. System świadczeń na rzecz osób niepełnosprawnych jest dość rozbudowany i obejmuje poza wspomnianymi formami finansowymi również pomoc w postaci pracy socjalnej, usług opiekuńczych, w tym specjalistycznych, lokalnych ośrodków wsparcia, udzielania informacji o prawach i uprawieniach, ośrodków interwencji kryzysowej, świadczenia rzeczowego bądź w naturze, a także zasiłków. Szczególną formą usług udzielanych ludziom upośledzonym są specjalistyczne usługi opiekuńcze, których cechą specyficzną jest ich dopasowanie do szczególnych potrzeb osoby ubiegającej się o nie a wynikających ze schorzenia lub niepełnosprawności. Innym jeszcze rodzajem pomocy skierowanej do osób z dysfunkcjami psychicznymi i/bądź fizycznymi są środowiskowe formy pomocy półstacjonarne (dziennej) służące utrzymaniu osoby w jej pierwotnym otoczeniu i zapobieganiu instytucjonalizacji, a w szczególności są to: środowiskowe domy samopomocy, dzienne domy pomocy, noclegownie itd. dla osób z niepełnosprawnością intelektualną oraz ich ochrona prawna, mają na celu umożliwienie im a także ich rodzinom przezwyciężenie trudnych sytuacji życiowych, których nie są w stanie pokonać wykorzystując własne środki, możliwości i uprawnienia. Celem takiego wsparcia jest zatem zaspokajanie niezbędnych potrzeb życiowych ludzi z dysfunkcjami umysłowymi bądź fizycznymi oraz umożliwienie im bytowania w warunkach odpowiadających godności człowieka.
Bardzo istotną formą pomocy udzielanej osobom niepełnosprawnym intelektualnie jest zapewnienie obronności osobistej. Ludzie ci spotykają się bowiem z podobnymi zagrożeniami tak jak osoby pełnosprawne, lecz ich możliwości unikania tych zagrożeń są
o wiele mniejsze. Z tego względu wymagają rozwiązań prawnych oraz instytucjonalnych, przyczyniających się do zwiększenia osobistego bezpieczeństwa oraz poprawy jakości ich życia.
Dokonany przegląd najważniejszych form wsparcia instytucjonalnego oraz prawno-administracyjnego realizowanych przez nasze państwo, pozwala stwierdzić, że rozwiązania te, stanowią istotny wkład w zabezpieczanie sytuacji życiowej osób niepełnosprawnych. Tworzą one warunki sprzyjające normalizacji, a także społecznej integracji tej kategorii obywateli naszego kraju, otwierając możliwości pełniejszego ich uczestnictwa w życiu społecznym. Niemniej jednak są to jedynie pewne narzędzia, czy też swoiste zasoby, które dla ich prawidłowego wykorzystania wymagają odpowiedniego zaangażowania ze strony całego społeczeństwa. Jedynie w ten sposób możliwe stanie się faktyczne wcielenie w życie idei normalizacji oraz integracji osób niepełnosprawnych.

3.3 Wsparcie społeczne i pomoc instytucjonalna wobec osób z niepełnosprawnością
Pojęcie wsparcia społecznego budzi liczne kontrowersje i jest licznie opisywane. H. Sęk określa wsparcie społeczne, jako „rodzaj interakcji charakteryzujących się tym, że:
• jej celem jest przezwyciężenie trudności, reorganizacja zakłóconej relacji z otoczeniem;
• w toku interakcji dochodzi do wymiany emocji, informacji;
• dla skuteczności wymiany społecznej istotna jest trafność pomiędzy oczekiwanym wsparciem a uzyskanym;
• wymiana w toku interakcji może być dwu – albo jednostronna, a ich kierunek może być stały lub zmienny;
• interakcja i wymiana zostaje podjęta w sytuacji trudnej.”
Rodzaje wsparcia społecznego
H. Sęk wymienia najczęściej wyróżniane rodzaje wsparcia społecznego:

Tabela 9. Rodzaje wsparcia wg H. Sęk. Możemy także się spotkać z innym podziałem:

Tabela 10. Wsparcie bezpośrednie i pośrednie wg H. Sęk i R. Cieślak.
Istnieją programy włączające, które mają konkretne zadanie pomocy. Każdy powiat ma swoje wytyczne:
„Program wyrównywania różnic między regionami, ze środków można udzielać wsparcia :

Tabela 11. Podział obszarów wsparcia z programu wyrównywania różnic między regionami
• Pomoc osobom niepełnosprawnym poszkodowanym w wyniku żywiołu. Pomoc finansowa przewidziana w programie stanowi uzupełnienie pomocy wypłacanej przez organy administracji rządowej i samorządowej.
• Program Absolwent. Celem programu jest umożliwienie wejścia na rynek pracy osób z niepełnosprawnością posiadających wykształcenie wyższe lub realizujące ostatni rok nauki w szkole wyższej.
• Stabilne zatrudnienie – osoby niepełnosprawne w administracji i służbie publicznej Zakłada się, że program przyczyni się do zainicjowania lub wsparcia działań prowadzonych na rzecz osób z niepełnosprawnością przez instytucje wykonujące zadania z zakresu administracji publicznej oraz pozwoli na zatrudnienie tych osób, dając im gwarancję stabilnego zatrudnienia.
• Program pt. zajęcia klubowe w warsztacie terapii zajęciowej WTZ. Państwowy Fundusz Rehabilitacji Osób Niepełnosprawnych uruchomił program wsparcia osób niepełnosprawnych poprzez prowadzenie przez WTZ zajęć klubowych jako zorganizowanej formy rehabilitacji.
• Pilotażowy program „Rehabilitacja 25 plus”. Program pozwoli na wypracowanie rozwiązań dotyczących zapewnienia wsparcia w utrzymaniu samodzielności i niezależności w życiu społecznym, a także w zakresie dotyczącym aktywności zawodowej. Beneficjenci programu – niezatrudnione dorosłe osoby z niepełnosprawnością intelektualną, które nie są objęte rehabilitacją społeczną w placówkach dziennej aktywności (np. środowiskowych domach samopomocy czy warsztatach terapii zajęciowej), otrzymają możliwość skorzystania ze wsparcia obejmującego całodzienne usługi opiekuńcze, aktywizację w sferze fizycznej, intelektualnej i społecznej oraz zawodowej.”
W planie działania Ministerstwa Pracy i Polityki Społecznej na 2019 rok wskazano na następujące programy – resortowe i rządowe:
• „Programy, których celem jest zapewnienie odpowiednich usług opiekuńczych:
Opieka wytchnieniowa – program, którego celem jest zapewnienie członkom rodziny (opiekunom) osób z niepełnosprawnością alternatywnej formy czasowej opieki. To program wsparcia członków rodziny w opiece nad: osobą niepełnosprawną z orzeczonym znacznym stopniem niepełnosprawności oraz dziećmi z orzeczeniem o niepełnosprawności łącznie ze wskazaniami: konieczności stałej lub długotrwałej opieki lub pomocy innej osoby w związku ze znacznie ograniczoną możliwością samodzielnej egzystencji.
Usługi opiekuńcze dla osób niepełnosprawnych – pogram, którego celem jest:
 zapewnienie wsparcia osobom niepełnosprawnym w formie usług opiekuńczych, w tym specjalistycznych usług opiekuńczych,
 rozszerzenie przez gminy oferty usług opiekuńczych, w tym specjalistycznych usług opiekuńczych dla osób niepełnosprawnych posiadających orzeczenie o znacznym stopniu niepełnosprawności w wieku do 75 roku życia,
 poprawa dostępności do usług opiekuńczych, w tym specjalistycznych usług opiekuńczych.
• Pakiet trzech programów pn. „Mój dom”, których nadrzędnym celem jest zapewnienie odpowiednich warunków mieszkaniowych dla osób niepełnosprawnych tj.: Centra Opiekuńczo-Mieszkalne – program wsparcia dorosłych osób ze spektrum autyzmu i niepełnosprawnościami sprzężonymi.
• Budynki bez barier – program wsparcia osób z niepełnosprawnością o przeciętnych i niskich dochodach. Celem Programu jest: bezzwrotne dofinansowanie na pokrycie części wydatków związanych z dostępnością architektoniczną budynków wielorodzinnych, możliwość przystosowania istniejących budynków mieszkalnych wielorodzinnych poprzez likwidację barier architektonicznych (budowa pochylni, podjazdów, dofinansowanie do budowy wind).
Mieszkania bez barier – program dopłat do najmu mieszkania dla osób niepełnosprawnych oraz dofinansowania kosztów dostosowania lub wyposażenia mieszkań do potrzeb osób niepełnosprawnych. Celem Programu jest zaspokajanie potrzeb mieszkaniowych osób niepełnosprawnych oraz dostosowanie mieszkań do ich typu niepełnosprawności.
• Asystent osobisty osoby niepełnosprawnej – wprowadzenie usługi ukierunkowanej na umożliwienie osobom z niepełnosprawnością prowadzenia niezależnego życia.
• Działania cyfrowe – m. in. dostosowanie stron lub aplikacji internetowych w ramach jednego punktu dostępu do informacji i e-usług państwa oraz wsparcie działań umożliwiających dostęp osób niepełnosprawnych do usług dostępu do szybkiego internetu.
Na koniec chciałbym zwrócić uwagę na to, że osoby niepełnosprawne intelektualnie potrzebują wsparcia do znalezienia pracy i pokażę na przykładzie dwóch krajów z Europy że można im w tej dziedzinie bardzo pomóc. Sytuacja osób niepełnosprawnych w sferze zatrudnienia w naszym kraju jest bardzo niekorzystna. „Dane statystyczne przedsta¬wione przez Biuro Osób Niepełnosprawnych Ministerstwa Pracy i Polityki Społecznej pokazują, że w Polsce w 2009 r. aktywnych zawodowo było tylko 24,6 procent osób niepeł¬nosprawnych w wieku produkcyjnym. Stopień niepełnosprawności w dużym stopniu różnicował aktywność zawodową tej kategorii osób i tak w omawianym roku pracowało 29,3 procent osób w wieku pro-dukcyjnym z orzeczonym lekkim stopniem niepełnosprawności, 19,7 procent – z umiarkowanym i tylko 7,8 procent – ze znacznym. Sytu¬acja zawodowa osób niepełnosprawnych w Polsce jest dużo gorsza niż w innych krajach Unii Europejskiej. Badania realizowane na terenie państw Europy Zachodniej wykazują, że 44,6 miliona ludzi w wieku od 16 do 64 lat, to jest 16 procent osób w wieku produkcyjnym, skarży się na przewlekłe problemy zdrowotne lub deklaruje niepełnospraw¬ność.” „W roku 2003 wskaźnik zatrudnienia dla wszystkich osób nie¬pełnosprawnych wyniósł 40 procent, dla osób z lekkim stopniem nie-pełnosprawności – 50 procent.” „Na uwagę zasługuje również fakt, że według przywołanych w raporcie badań europejskich 43,7 procent osób niepełnosprawnych uważa się za zdolnych do pracy pod warunkiem, że zapewni im się odpowiednie wsparcie.” Co zatem można zrobić ? Oto kilka możliwości wsparcia jakie pojawiają się w Europie.
Projekt Spagat – Austria Vorarlberg
„System ten polega na ścisłym połączeniu edukacji szkolnej z praktyczną nauką zawodu, realizowa¬ną zwykle w zakładach pracy. W trakcie praktyk podopieczny może poznać osobiste zasoby, jak i oczekiwania obecnego rynku pracy. W au¬striackim systemie oświaty już w 3 i 4 klasie ogólnokształcącej szkoły podstawowej (czyli w 7. i 8. roku nauki) zwraca się specjalną uwagę na włączanie uczniów do refleksji nad osobistą przyszłością, zachęca się ich do planowania własnej drogi życiowej i przygotowuje do pod¬jęcia ważnych decyzji w zakresie dalszego kształcenia zawodowego i ogólnego. Służą temu obowiązkowe działania z zakresu doradztwa zawodowego. Są to dni poświęcone praktyce zawodowej, wyjazdy ze szkoły do zakładów pracy i inne temu podobne działania eduka¬cyjne. Blisko przed 2000 rokiem wprowadzono obowiązek prowadzenia tego typu przygotowania we wszystkich szkołach, tak¬że szkołach specjalnych.”. Projekt składał się z dwóch etapów: pierwszy realizowany był jeszcze w okresie nauki szkolnej, drugi po jej zakończeniu – w okre¬sie przejścia od edukacji do zatrudnienia. Istotą programu Spagat jest stworzenie platformy łączącej dwa etapy życia jednostki (szkolnego i zawodowego). Szczególnie interesującym elementem programu Spagat jest funkcjonowanie grupy wsparcia. Aktualnie w kraju związkowym Vorarlberg funkcjonuje ponad 180 stanowisk w ramach zatrudnienia wspomaganego.
Społeczna integracja osób z niepełnosprawnością umysłową w Lukashaus w Szwajcarii – projekt LandschaftSINNfonie
Obecnie Dom Łukasza jest nowoczesną placówką świadczącą usługi w zakresie mieszkalnictwa, przygotowania zawodowego i za¬trudnienia dla osób niepełnosprawnych i potrzebujących wsparcia. Klientami centrum są głównie dorosłe osoby z niepełnosprawnością intelektualną lub niepełnosprawnością o charakterze sprzężonym (zaburzenia sensoryczne, motoryczne, zaburzenia zachowania, pro¬blemy psychiczne). Czas zamieszkiwania w Domu może być bardzo rozmaity, w zależności od potrzeb zainteresowanych osób. Użyt¬kownicy mogą w nim mieszkać aż do końca swojego życia . „LandschaftSINNfonie” to projekt, którego głównym celem było utworzenie miejsc pracy i rekreacji dla osób niepełnosprawnych mieszkających w Domu. Wspólna praca zaproszonych gości wraz z mieszkańcami Domu stanowi doskonałą sposobność do nawiązania kontaktów, przełamania uprzedzeń i stereotypów, prowadzi do społecznej inte¬gracji. Projekt „LandschaftSINNfonie” nie jest finansowany ze środków budżetowych, jego wykonanie jest możliwe tylko dzięki sponsorom.
WROCŁAWSKIE DOŚWIADCZENIA WE WSPOMAGANYM ZATRUDNIANIU
W Polsce jedynie około 16 % osób niepełnosprawnych jest aktywnych zawodowo, na Zachodzie trzy razy więcej. Wśród pracujących osób z niepełnosprawnością tylko nikły procent to oso¬by ze znaczną i umiarkowaną niepełnosprawnością intelektualną czy psychiczną. W naszej rzeczywistości takie osoby najczęściej nie są brane pod uwagę jako potencjalni pracownicy. Realizowany przez Wrocławski Sejmik Osób Niepełnosprawnych program „TRENER” oparty jest na modelu job coaching, funkcjo¬nującym od prawie 30 lat w Agencji Wspomaganego Zatrudniania w Charlotte (Mecklenburg Open Door Agency. Job coaching realizowany we Wrocławiu kierowany jest do osób najbardziej dyskryminowanych na rynku pracy, tj. do osób ze znacz¬nym i umiarkowanym stopniem niepełnosprawności intelektualnej, osób z zaburzeniami psychicznymi oraz osób ze sprzężoną niepeł¬nosprawnością, często z dodatkowymi schorzeniami i dysfunkcjami (mowy, wzroku, słuchu, ruchu, z epilepsją) w wieku od 20 do 50 lat. „Osoba z niepełnosprawnością nie jest zatrudniona z powodów filantropij¬nych czy dla uzyskania jakichś ulg, ale dlatego, że firma potrzebuje pracownika na konkretne stanowisko. Nie chodzi o to, żeby praco¬dawca zatrudniał niepełnosprawnych, bo jest do tego zobowiązany. Pomysłodawcy chcą, żeby pracodawca zatrudnił osobę niepełnosprawną dlatego, że ona jako pracownik świetnie, zgodnie z oczekiwaniami pracodawcy, wykona powierzone jej zadania. Każdy pracownik za to, co robi dostaje wynagrodzenie, a jego praca przynosi zyski pracodawcy.” Pracownik z niepełnosprawnością powinien być traktowany jak każdy inny. Jedną z istotnych zasad job coachingu, odróżniającą go od do¬tychczas stosowanych metod, jest indywidualizacja podejścia do kan¬dydata do pracy.
Każdy program (oferta aktywności) dla osób niepełnosprawnych powinien oferować im 5 cennych doświadczeń (John O’Brien):
• godność (istotne to, że dana osoba jest człowiekiem, a nie, że jest niepełnosprawna);
• możliwość wyboru (opartego na dostępie do informacji);
• kontakty międzyludzkie (nie tylko rodzina i specjaliści);
• ludzie powinni przebywać w zwykłych miejscach (nie „spe¬cjalnych”);
• wniesienie wkładu do społeczeństwa (każdy ma jakieś talen¬ty, uzdolnienia, umiejętności do zaoferowania).
Jak widać z przedstawionych powyżej informacji pomoc może być długofalowa i przynosić konkretne owoce dla osób niepełnosprawnych intelektualnie, możliwości nie brakuje.

Podsumowanie
Celem niniejszej pracy było pokazanie na podstawie zgromadzonych materiałów, że po pierwsze sytuacja osób niepełnosprawnych intelektualnie zmieniła się na przełomie ostatnich lat. Po drugie osoby z mniejszym ilorazem inteligencji mogą dzisiaj liczyć na pomoc prawną i wsparcie różnych instytucji. Po trzecie owszem nie da się sprawić aby problemy życia codziennego omijały takie osoby ale jest już kilka modeli na całym świecie które wspierają rozwój po zakończeniu edukacji w placówkach oświatowych. Realizowany przez mnie temat dotyczył życia codziennego osób niepełnosprawnych intelektualnie co do trudności i co do wsparcia. Dzisiaj mamy o wiele większe możliwości aby osoby które wyjdą np. z Ośrodków Szkolno- Wychowawczych nie pozostawały w domach bez przyszłości. Jest to szczególnie dla mnie ważne zagadnienie, ponieważ kiedy przebywałem praktykę wiele razy i sami nauczyciele i rodzice dzieci które uczęszczały do Ośrodka poruszali właśnie tą kwestię życia. Jak sobie poradzą ich dzieci, czy mają jakieś prawne możliwości wsparcia i czy jakieś instytucje będą wstanie im pomóc się jeszcze bardziej uniezależnić.
W teoretycznej części pracy omówiono najpierw pojęcia niezbędne do zrozumienia pracy pod względem nazewnictwa. Zaznaczyłem jak zmieniało się podejście społeczeństwa do chorych aby na koniec skupić się na problemach jedności w społeczeństwie takich osób aby na koniec opisać wsparcie prawne i instytucjonalne. W rozdziale pierwszym przedstawiono kategorie oraz klasyfikację niepełnosprawności intelektualnej. W kolejnym rozdziale opisałem spostrzeganie społeczeństwa osób niepełnosprawnych intelektualnie a później opisałem postawy obywatelskie na przestrzeni wieków i w świecie współczesnym.
Pytanie zasadnicze jakie sobie postawiłem w tej pracy to czy niepełnosprawni intelektualnie spotykają się tylko z problemami funkcjonowania w społeczeństwie? Starałem się udowodnić, na podstawie dostępnej literatury oraz już przeprowadzonych badań, że w miarę upływu lat sytuacja zmienia się na lepsze i nie są pozostawieni ani sami sobie prawnie ani w konkretnych sytuacjach życiowych przez instytucje.
Na podstawie dostępnych wyników badań daje się zauważyć zmianę podejścia do osób niepełnosprawnych intelektualnie. Coraz więcej materiałów i badań pojawia się na ten temat, aby nie pojawiały się krzywdzące stereotypy. Nie da się od razu usunąć wszystkich przeciwności, ale udaję się dzięki dostępnym materiałom dotrzeć z pomocą do tych którzy tego potrzebują. Nie możemy ich pozostawić samych ich rodzinie którzy jak wiemy tak wiele i tak poświęcają na co dzień.
Osoby, które będą chciały w przyszłości podjąć się niniejszego tematu, muszą zwrócić uwagę na to, że coraz to więcej pojawia się nowych, konkretnych wytycznych i w dziedzinie prawa jak i szeroko pojętej pomocy instytucjonalnej. Warto zwrócić uwagę na programy które działają nie na krótki czas ale właśnie zapewniają bezpieczną przyszłość. Być może kiedyś uda się stworzyć jakiś jednolity system wsparcia i pomocy dla takich osób w całej Europie, który sprawi, że także rodziny osób niepełnosprawnych intelektualnie będą czuły ulgę a nie niepewność jak to jeszcze czasem ma miejsce w naszym kraju. Warto też sprawdzić jak będzie wyglądać zaangażowanie osób niepełnosprawnych intelektualnie do oferowanych pomocy instytucji i prawa.
Podsumowując, konieczne jest żeby w przyszłości stworzyć system wsparcia dla osób niepełnosprawnych intelektualnie. System który będzie oparty na prawie i realnych możliwościach rynku pracy i możliwościach samych niepełnosprawnych. Ze względu na ograniczenia co do wielkości pracy, starałem się wykazać na kilku miejscowościach możliwości zatrudnienia i dawania możliwości rozwoju w dorosłym życiu. Odnosząc analizowany problem do przeszłości, można stwierdzić, że powoli świat nareszcie stara się im pomóc i wesprzeć a nie patrzy na nich jak na osoby które nie zasługują na przyszłość jak to bywało w przeszłości.

BIBLIOGRAFIA
1. „Społeczeństwo dla wszystkich” 1998, nr 1/grudzień
2. Błaszczak A.: Zastrzeżenia i oświadczenia interpretacyjne Polski do Konwencji o prawach osób z niepełnosprawnościami, w: Prawa osób z niepełnosprawnością intelektualną lub psychiczną w świetle międzynarodowych instrumentów ochrony praw człowieka. Red. D. Pudzianowska. Warszawa 2014.
3. Bosmans P., Tak powiedziane życie, Warszawa 1992
4. Chodkowska M., Kulturowe uwarunkowania postaw wobec inwalidztwa oraz osób niepełnosprawnych, Lublin 1994
5. Clarke A.M., Kryteria i klasyfikacja upośledzenia umysłowego, [w:] Upośledzenie umysłowe (red. A.M. Clarke, A.D.B. Clarke), Warszawa 1971
6. Cytowska B., Trudne drogi adaptacji. Wątki emancypacyjne w analizie sytuacji doro-słych osób z niepełnosprawnością intelektualną we współczesnym społeczeństwie polskim, , Oficyna Wydawnicza Impuls, Kra¬ków 2012
7. Cytowska B., Wołowicz-Ruszkowska A., Trener pracy dokument uwzględniający wiedzę zastaną na temat funkcjonowania trenera pracy, na podstawie polskich i zagranicznych opracowań, Warszawa 2012
8. Dołęga Z., Wsparcie społeczne a poczucie samotności w okresie dorastania,
w: Kwiecińska R., Szymański M.J. (red.), Młodzież a dorośli. Napięcia między socjalizacją
a wychowaniem, Akademia Pedagogiczna im. KEN w Krakowie, Kraków 2001
9. Frass B., Groyer H., Berufsplanung ist Lebensplanung, Band 1, Wiedeń 1993.
10. Giryński A., Przybylski S., Integracja społeczna osób upośledzonych umysłowo
w świetle ujawnionych do nich nastawień społecznych, Warszawa 1993
11. Głodkowska J., Giryński A., Rehabilitacja społeczna i zawodowa osób
z niepełnosprawnością intelektualną – od bierności do aktywności. Wydawnictwo Naukowe AKAPIT, Warszawa 2006 .
12. Grzegorzewska M., Pedagogika specjalna, Warszawa 1968
13. Guza, Ł. Konstytucyjnoprawne uwarunkowania sytuacji osób z niepełnosprawnością intelektualną. Seria „Sprawni w prawie”, nr 1, PSOUU Warszawa v b b b b 2006b
14. H. Sęk, R. Cieślak, Wsparcie społeczne – sposoby definiowania, rodzaje i źródła wsparcia, wybrane koncepcje teoretyczne, w: H. Sęk i R. Cieślak (red.), Wsparcie społeczne, stres i zdrowie, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2011
15. H. Sęk, Podstawowe rodzaje pomocy psychologicznej. w: Społeczna psychologia kliniczna. Red. H. Sęk. Warszawa 1991
16. Heber R., Pedagogika specjalna...
17. Hruzd A., Ogrodzka-Mazur E., Kampanie medialne a postawy studentów pedagogiki wobec osób niepełnosprawnych, w: Człowiek z niepełnosprawnością w przestrzeni...,
18. Janiszewska-Nieścioruk Z., Wprowadzenie, [w:] Edukacja integracyjna i włączająca w doświadczeniach pedagogów i nauczycieli, red. Z. Janiszewska-Nieścioruk, Wy¬dawnictwo Uniwersytetu Zielonogórskiego, Zielona Góra 2012
19. Kawula S., Czynniki i sieć wsparcia społecznego w życiu człowieka, w: Kawula S. (red.), Pedagogika społeczna. Dokonania – aktualność – perspektywy, Wydawnictwo Adam Marszałek, Toruń 2005
20. Kirejczyk K., Historia pedagogiki specjalnej, [w] Upośledzenie umysłowe. Pedagogika, Warszawa 1981
21. Korzon A., Mity i stereotypy myślowe o niepełnosprawnych intelektualnie w środo¬wisku społecznym, [w:] Człowiek z niepełnosprawnością intelektualną. Wybrane problemy społecznego funkcjonowania oraz rehabilitacji osób z niepełnosprawnością intelektualną, red. Z. Janiszewska-Nieścioruk, Kraków, Oficyna Wydawnicza Impuls, 2004
22. Kosakowski Cz., Przemiany w podejściu do zjawiska ludzkiej niepełnosprawności, Olsztyn 2001
23. Kostrzewski J., Niepełnosprawność umysłowa: poglądy, metody diagnozy i wsparcia. W: A. Czapiga (red.) 2006
24. Kostrzewski J., Podstawowe wiadomości o upośledzeniu umysłowym, Warszawa,1981,
25. Kościelak R., Funkcjonowanie psychospołeczne osób niepełnosprawnych umysłowo, Warszawa 1996
26. Kościelska M., Oblicza upośledzenia, Warszawa 2000
27. Krause A., Żyta A., Nosarzewska S., Normalizacja środowiska społecznego osób z nie-pełnosprawnością intelektualną, Toruń, Wydawnictwo Akapit, 2010
28. Larkowa H., Postawy otoczenia wobec inwalidów, Warszawa 1970
29. Luckasson R., Mental Retardiation. Definition, Classification and Systems of Supports, 10-th Edition Washington D.C. 2002, American Association on Mental Retardation
30. Majewski T., Rehabilitacja zawodowa osób niepełnosprawnych, Warszawa 1995
31. Mrugalska K., Osoby z niepełnosprawnością intelektualną, [w:] Osoby niepełnospraw-ne w środowisku lokalnym, red. B. Szczepankowska, J. Mikulski, Warszawa, Wydawnictwo Cen¬trum Badawczo-Rozwojowe Rehabilitacji Osób Niepełnosprawnych, 1999
32. Nowak B., Kształcenie ustawiczne jako element działań normalizacyjnych. w: Głodkowska J., Giryński A. (red.), Rehabilitacja społeczna i zawodowa osób z niepełnosprawnością intelektualną – od bierności do aktywności, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe AKAPIT 2006
33. Ostrowska A., Postawy społeczeństwa polskiego w stosunku do osób niepełnosprawnych. w: E. Zakrzewska-Manterys, G.A. Gustavsson (red.), Upośledzenie w społecznym zwierciadle, Warszawa: Wydawnictwo Akademickie Żak. 1997
34. Państwowy Fundusz Rehabilitacji Osób Niepełnosprawnych, Minister Rodziny, Pracy i Polityki Społecznej na podstawie art. 11 o Solidarnościowym Funduszu Wsparcia Osób Niepełnosprawnych (Dz. U. z 2018 r. poz. 2192)
35. Piotrowski B., Zatrudnienie osób niepełnosprawnych. Bezrobocie org.pl, Biule¬tyn 2, 2010
36. Przybysz, P. Prawa człowieka a prawa niepełnosprawnych. (1997).
37. Psychologiczne wspomaganie rozwoju psychicznego dziecka. Teoria i badania. Wrocław: Wydawnictwo WTN.
38. Sękowska Z., Wprowadzenie do pedagogiki specjalnej, Warszawa 1998
39. Sowa J., Pedagogika specjalna w zarysie. Wydawnictwo Oświatowe FOSZE, Rzeszów, 1997
40. Sowa J., Pedagogika specjalna, Warszawa 1968
41. Wciórka J., Podstawowe założenia i rozważania we współczesnych klasyfikacjach zaburzeń psychicznych, postępy Psychologii i Neurologii, Warszawa 1983, nr 2
Woynarowska B., Kształtowanie umiejętności życiowych u dzieci i młodzieży: wyzwa¬nie dla szkoły, „Chowanna” 2002, Nr 1
42. Wright B.A., Psychologiczne aspekty fizycznego inwalidztwa, Warszawa 1965
43. Wyczesany J., Pedagogika upośledzonych umysłowo, Kraków 2006
44. Wyczesany J., Pedagogika upośledzonych umysłowo, Kraków, Oficyna Wydawnicza Impuls, 2009
45. Zabłoci K. J., Upośledzenie umysłowe – wybrane zagadnienia edukacji i terapii, Płock 2003
46. Zeszyty Naukowe Wyższej Szkoły Humanitas Pedagogika, 11/2015
47. Zima, M, Władza rodzicielska a osoby z niepełnosprawnością intelektualną. Seria „Sprawni w prawie”, Warszawa: PSOUU, 2007
48. Żółkowska T., Wyrównywanie szans społecznych osób z niepełnosprawnością intelektualną. Uwarunkowania i obszary. Szczecin: Oficyna IN PLUS. 2004
49. Żuraw, H. Udział osób niepełnosprawnych w życiu społecznym. Warszawa: Wydawnictwo Akademickie Żak, 2008

NETOGRAFIA
1. https://www.niedziela.pl/artykul/124473/nd/O-godnosc-osob-niepelnosprawnych
2. http://pppbodzentyn.pl/articles/charakterystyka-niepelnosprawnosci-intelektualnej-opracowala-mgr-iwona-skorska-psycholog/
3. https://szkolnictwo.pl/index.php?id=PU1880
4. http://rozprawy-spoleczne.pswbp.pl/pdf/5.beata_wolosiuk_integracja_osob_z_niepelnosprawnoscia,__Tom_VII,_nr_1_2013_art5.pdf
5. http://www.idn.org.pl/sonnszz/prawa_niepelnosprawn1.htm
6. https://www.pfron.org.pl/o-funduszu/programy-i-zadania-pfron/programy-i-zadania-real/program-wyrownywania-ro/tresc-programu-wyrownywania-roznic-miedzy-regionami-iii/
7. http://www.bezrobocie.org.pl/files/1bezrobocie.org.pl/public/ biuletyny_fise/100608_biuletyn_fise_2_2010_zatrudnienie_niepelnosprawn. pdf.
8. Przykłady z Europy raport grupy ekspertów utworzonej przez Komisję Eu¬ropejską. Business & Disability, 2003, http://www.businessanddisability.org/case_studies/PL
9. www.landschaftssinnfonie.ch/
10. https://www.pfron.org.pl/o-funduszu/programy-i-zadania-pfron/programy-ktorych-reali/trener-pracy/

Spis tabel
Tabela 1. Klasyfikacja upośledzenia umysłowego.
Tabela 2. Klasyfikacja upośledzenia umysłowego według VII rewizji Międzynarodowej Światowej Organizacji Zdrowia.
Tabela 3. Klasyfikacja upośledzenia umysłowego według IX rewizji Międzynarodowej Klasyfikacji Chorób i Przyczyn Zgonów.
Tabela 4. Klasyfikacja upośledzenia umysłowego według klasyfikacji DSM – III – R.
Tabela 5. Religie a traktowanie osób z niepełnosprawnościami.
Tabela 6. Ogólne dokumenty o osobach niepełnosprawnych intelektualnie przyjęte przez ONZ
Tabela 7. Dokumenty Europejskie i Unii Europejskiej
Tabela 8. Polskie akty prawne o niepełnosprawnych intelektualnie
Tabela 9. Rodzaje wsparcia wg H. Sęk.
Tabela 10. Wsparcie bezpośrednie i pośrednie wg H. Sęk i R. Cieślak.
Tabela 11. Podział obszarów wsparcia z programu wyrównywania różnic między regionami