Wpływ rodziny i szkoły na aspiracje edukacyjne i plany zawodowe uczniów.
WSTĘP
Każdy człowiek ma w życiu jakieś cele, dążenia i plany, które chciałby w przyszłości osiągnąć lub zrealizować. Dla młodych ludzi są one czymś szczególnym, w dużej mierze bowiem wyznaczają całą przyszłą drogę życia.
Dostrzegając ogromne przeobrażenia w naszym kraju oraz nowe problemy i sytuacje, które pojawiają się w świecie (np. wojny, terroryzm, otwarcie granic, jednoczenie się Europy), ciekawe jest jak młody człowiek postrzega w nich swoją rolę. Jakie są jego aspiracje edukacyjne?
Termin aspiracje pochodzi od łacińskiego słowa aspiratio, które oznacza oddech.
Chcąc rozwinąć zagadnienie aspiracji edukacyjnych młodzieży należy przede wszystkim wyjść od zdefiniowania pojęcia aspiracje. Aspiracje są jednym z ważniejszych motywów ludzkiego działania, kierują procesem uczenia się jednostki, jej działalnością twórczą oraz mają silny wpływ na podejmowanie przez jednostkę działań innowacyjnych zmierzających do przekształcania i doskonalenia samego siebie oraz swego środowiska.
W mowie potocznej przez aspiracje rozumie się „dążenie do czegoś, pragnienie osiągnięcia czegoś (najczęściej w odniesieniu do ambitnych zamierzeń, celów, ideałów życiowych itp.)”.
Z pojęciem aspiracje wiąże się ściśle pojęcie poziom aspiracji. Oba te pojęcia występują zarówno w pracach psychologicznych jak i socjologicznych.
Zdaniem A. Janowskiego aspiracje, to w ujęciu psychologii „pragnienia lub dążenia
o określonym natężeniu związane z zaspokojeniem pewnej potrzeby i (lub) nakierowane na określony cel” , zaś poziom aspiracji w rozumieniu charakterystycznym dla psychologów służy „(...) do porównywania go z poziomem wykonania lub sprawności”
W ujęciu socjologicznym aspiracje rozumiane są „jako zespół dążeń wyznaczonych przez hierarchię celów, które jednostka akceptuje oraz definiuje jako ważne i które przesądzają
o jej planach życiowych”
Poziom aspiracji jest pojmowany w takim ujęciu jako „określony stan aspiracji (ujęty albo nie ujęty w zbiorcze indeksy) przyjęty w kategorii wartości: wysoki lub niski w porównaniu z szerszymi grupami społecznymi”
Niektórzy autorzy starają się połączyć w definicji aspiracji tendencje psychologiczne i socjologiczne. Taką definicję podaje A. Kłoskowska. Autorka twierdzi, że „(...) aspiracje uznać można za kategorie potrzeb świadomych, odnoszących się do przedmiotów – wartości aktualnie nie posiadanych lub takich, które wymagają stałego odnawiania, a są uznane za godne pożądania”.
W literaturze przedmiotu wskazuje się na aspiracje edukacyjne, które odgrywają ważną rolę w rozwoju umysłowym młodzieży. Przyjmuje się definicję Z. Skornego, który stwierdza, że „(...) u młodzieży występują również aspiracje dotyczące przyszłej nauki. Można je określić skrótowo mianem aspiracji edukacyjnych. Odnoszą się one do poziomu wykształcenia, który dany osobnik pragnie lub zamierza w przyszłości osiągnąć”.
Aspiracje edukacyjne pozostają w bliskim związku z aspiracjami zawodowymi odnoszącymi się do przyszłego zawodu, wykonywanych w nim czynności, warunków pracy, zajmowanego w nim stanowiska. Nazywane bywają aspiracjami edukacyjno – zawodowymi.
Definicje określające poziom aspiracji jako spodziewany poziom wykonania danej czynności formułowane były najczęściej przez badaczy, którzy za główne determinanty tegoż poziomu uważali sukcesy i porażki. Takie postrzeganie aspiracji oznacza – w myśl P. Fraisse’a – rozumienie poziomu aspiracji jako „spodziewany z góry przez daną osobę wynik własnej czynności”.
J. Kozielecki pojęcie to pojmuje jako „wyróżniona wartość na skali osiągnięć, wartość, która daje człowiekowi satysfakcję.”
J.D. Frank przez poziom aspiracji rozumie „poziom wykonania danej czynności, który pragnie osiągnąć osobnik znający poprzednio uzyskany poziom wykonania tej czynności”.
Z. Skorny biorąc za kryterium stopień trudności zadania wyróżnił aspiracje wysokie, przeciętne oraz niskie.
Wyróżnia także aspiracje zawyżone, realistyczne oraz zaniżone. Tutaj kryterium jest relacja aspiracji do posiadanych możliwości.
Innym podziałem jest podział na aspiracje aktualistyczne oraz perspektywistyczne ( za kryterium przyjmuje się czas potrzebny do osiągnięcia odpowiadającego im celu).
W początkowym okresie rozwoju aspiracji młodzieży występują one w formie niejasno sprecyzowanych marzeń i pragnień dotyczących przyszłego życia, wyboru zawodu, partnera, kontaktów uczuciowych, stanu posiadania, sposobów spędzania wolnego czasu i są to aspiracje życzeniowe, które stopniowo przekształcają się w aspiracje działaniowe, czyli zamierzenia dotyczące konkretnych celów oraz zadań.
Z uwagi na zainteresowanie sobą, swoimi odczuciami, reakcjami, motywami oraz stabilizującą się świadomość naczelnych wartości, które młodzież chce realizować w okresie dorastania kształtuje się jej wizja planu życiowego oraz krystalizują się aspiracje życiowe.
Główną rolę w planowaniu własnej przyszłości odgrywają własne dążenia młodzieży do wyboru dalszego kształcenia i zawodu, czyli aspiracje edukacyjno- zawodowe.
Ten okres dokonywania wyboru drogi życiowej oraz bieżące sytuacje na rynku pracy w naszym kraju i systemie edukacji sprawia u młodzieży szkół średnich stan szczególnego napięcia psychicznego, który E. Erikson uważa za główne tło kryzysu psychospołecznego w rozwoju osobowości w wieku dorastania.
Szkoła we współpracy z domem rodzinnym ma za zadanie wspomaganie emocjonalnego, intelektualnego, duchowego i fizycznego rozwoju dziecka, przygotowanie ucznia do wyboru drogi życiowej i samodzielnego życia w społeczeństwie.
Aspiracje edukacyjne ściśle wiążą się z planami życiowymi młodzieży. Młody człowiek zaczyna zdobywać wiedzę o własnych uczuciach, potrzebach, postawach i możliwościach. Zdobywanie wiedzy o sobie samym w wyniku doświadczeń ze światem zewnętrznym wzbogaca i ustala obraz własnej osoby i obraz świata. Znajomość siebie, własnych potrzeb, wartości, ideałów i zdolności odgrywa ważną rolę w kształtowaniu planów życiowych i działań jednostki.
ASPIRACJE EDUKACYJNE UCZNIÓW W ŚWIETLE LITERATURY
1. ASPIRACJE CZŁOWIEKA- PODSTAWOWE POJĘCIA I ZAGADNIENIA
W literaturze naukowej można wyróżnić kilka głównych nurtów badania aspiracji. Należą do nich badania diagnostyczno - opisowe, psychospołecznych uwarunkowań aspiracji i dotyczące wpływu aspiracji na działanie jednostki.
Aspiracje mogą dotyczyć różnych dziedzin życia człowieka. A. Janowski porządkuje aspiracje następująco:
• dotyczące przyszłej nauki;
• dotyczące zawodu;
• dotyczące sposobu ułożenia sobie życia osobistego i rodzinnego
• dotyczące sfery moralno – społeczno – ideowej;
• dotyczące prywatnych zainteresowań i zamiłowań.
A. Janowski wspomina, że bywają też aspiracje zawierające cechę ruchliwości poziomej (zmiana miejsca zamieszkania, miejsca pobytu) albo cechę ruchliwości pionowej (kariera zawodowa, sukces materialny uznanie ludzkie).
Natomiast zdaniem Z. Skornego aspiracje możemy klasyfikować według różnych kryteriów. Tymi kryteriami są: okres realizacji, związek z działaniem, relacje do możliwości, poziom, treść, przedmiot, ruchliwość, związek ze świadomością.
Z. Skorny wymienia szereg aspiracji:
- ludyczne,
- szkolne,
- edukacyjne,
- zawodowe,
- aspiracje społeczno – polityczne,
- prestiżu społecznego,
- osobiste,
- rekreacyjne,
- ekonomiczne (materialne).
Ze względu na przedmiot autor wyróżnia aspiracje ukierunkowane na osiągnięcie stanu i aspiracje ukierunkowane na zdobycie pewnego obiektu, np. chęć posiadania samochodu. Dzieli także aspiracje ze względu na ruchliwość: poziomą i pionową.
Według kryterium związku ze świadomością wyróżnił aspiracje uświadomione i latentne.
Aspiracje są czynnikiem silnie determinującym zachowania człowieka, współdecydują o planach życiowych, a także o bliższych i dalszych zamierzeniach, pragnieniach i w wysokim stopniu pobudzają jednostkę do aktywności związanej z realizacją jej planów życiowych. W spojrzeniu globalnym toruje to drogi rozwojowe całych społeczeństw i obraz życia społecznego i gospodarczego kraju. Problematyka aspiracji życiowych w kontekście przygotowania zawodowego ludzi młodych jest wyznacznikiem przyszłości każdego społeczeństwa we wszystkich dziedzinach jego funkcjonowania. Dlatego zagadnienia te są punktem zainteresowań naukowych: psychologii, pedagogiki, socjologii itp.
W psychologii aspiracje są rozumiane jako zmienna osobowościowa, która powstaje na bazie percepcji poprzednich doświadczeń, odnoszących się do wyników i do ocen wyników własnego działania, a także na bazie standardów grupowych oraz procesu modyfikacyjnego, przez co aspiracje odgrywają duże znaczenie w procesie formowania samooceny, z którą jest związany poziom aspiracji. Wskaźnikiem tak interpretowanego poziomu aspiracji jest stopień trudności zadania, który osoba badana podejmuje się wykonać, wielkość deklarowanego wyniku, które osoba badana chce osiągnąć oraz deklarowany cel rozumiany jako wynik, który jednostka ma zamiar osiągnąć i wynik, który chciałaby osiągnąć.
Psycholodzy sądzą, że człowieka charakteryzują pewne parametry dotyczące pragnień, które mogą być traktowane jako właściwości psychiki i które dotyczą bardziej natury dążenia niż jego obiektu. Poziom aspiracji w takim rozumowaniu jest dalej pojmowany jako „przewidywany przez jednostkę przyszły wynik jej akcji lub działalności w warunkach, gdy realizacja tej akcji ma zaspokajać istotne potrzeby jednostki lub zbliżać ją do istotnych dla niej celów”.
Aspiracje w rozumieniu charakterystycznym dla socjologów pojmowane są jako „zespół dążeń wyznaczonych przez hierarchię celów, które jednostka akceptuje oraz definiuje jako ważne, i które przesądzają o jej planach życiowych”. Poziom aspiracji natomiast, w tym rozumowaniu to „określony stan aspiracji przyjęty w kategorii wartości: wysoki lub niski w porównaniu z szerszymi grupami społecznymi”.
Bywają też aspiracje rozumiane ogólniej jako dominujące potrzeby, dążenia i zainteresowania jednostki czy grupy, objęte silnym umotywowanym zamiarem realizacji.
W socjologicznych badaniach sondażowych pojecie aspiracji łączy się z najmłodszą kategorią ludności planującą swą przyszłość i ograniczane jest w większości do aspiracji zawodowych. Idąc tą drogą, socjolodzy rozumieją to pojęcie jako „pragnienie czegoś” oraz psychologicznym jako „dążenie do osiągnięcia określonych celów, pragnienie realizacji wyższych wartości, jak różnego rodzaju ideały życiowe, światopoglądowe, itp”. Według ustaleń socjologii poziom aspiracji zależy od wartości wpojonych w procesie socjalizacji, wyobrażeń o własnych możliwościach - płynących z poprzednich doświadczeń, ogólnej samooceny oraz obiektywnych kryteriów - wyobrażeń dotyczących konsekwencji zrealizowania lub niezrealizowania określonych celów, obserwacji dotyczącej powodzenia lub niepowodzenia innych ludzi, identyfikacji z pewnymi rolami lub wzorami społecznymi oraz od nacisków i oczekiwań społecznych.
Rozpatrując różnorodne rozumienie aspiracji przez psychologów począwszy od interpretacji wyżej wspomnianej, czyli jako wybór zadania o określonym stopniu trudności, K. Lewin określa poziom aspiracji jako „stopień celu, do którego dąży dana osoba”, a stopień trudności rozpatrywany jest na subiektywnej i obiektywnej skali, co w efekcie sprawia, iż poziom aspiracji staje się regulatorem ludzkiego zachowania w sytuacji zadaniowej.
Definicje określające poziom aspiracji jako spodziewany poziom wykonania danej czynności formułowane były najczęściej przez badaczy, którzy za główne determinanty tegoż poziomu uważali sukcesy i porażki. Takie postrzeganie aspiracji oznacza - w myśl P. Fraisse’a - rozumienie poziomu aspiracji jako „spodziewany z góry przez daną osobę wynik własnej czynności”.
Pojęcie to J. Kozielecki pojmuje dalej jako „wyróżniona wartość na skali osiągnięć, wartość, która daje człowiekowi satysfakcję”. Poziom aspiracji jest dla niego tą wartością na skali obiektywnych osiągnięć, dla której antycypowana wartość wyniku jest wysoka i jednoczenie subiektywne prawdopodobieństwo jej osiągnięcia jest większe od zera.
D. Krech i R. S. Crutchfield przez poziom aspiracji rozumieją - rozwijając dalej koncepcję poziomu wykonania danej czynności – „poziom wykonania przyjmowany przez daną osobę w określonej formie aktywności ukierunkowanej na cel”. Podobną definicję podaje J. D. Frank, gdzie „poziom wykonania danej czynności, który pragnie osiągnąć osobnik znający poprzednio uzyskany poziom wykonania tej czynności” rozumie jako poziom aspiracji. Inne definicje przy określaniu poziomu analizowanego terminu biorą pod uwagę cel działania, co potwierdzają słowa H. Heckenhausena, dla którego „poziom aspiracji to absolutna wysokość celu przy wykonywaniu określonego zadania”
Z. Skorny proponuje podział poziomów aspiracji na dwa rodzaje:
1. poziom aspiracji aktualistyczny, przez który rozumie zamierzenia lub pragnienia, dotyczące wykonania w bliskiej przyszłości określonych czynności, których realizacja dokonuje się w ciągu stosunkowo krótkiego czasu;
2. poziom aspiracji perspektywistyczny, który tworzą zamierzenia lub pragnienia dotyczące określonej formy działania, których wykonanie rozciąga się na dłuższy czas.
Dla precyzyjniejszego wyjaśnienia pojęcia Z. Skorny wyróżnia dwa rozumienia poziomu aspiracji - w węższym i szerszym znaczeniu. W węższym znaczeniu odpowiadającym sposobowi rozumienia tego terminu przyjmowanemu w badaniach eksperymentalnych, poziom aspiracji określa on jako „zwerbalizowane zamierzenia, dotyczące poziomu wykonania zadania o określonym, zawartym w nim stopniu trudności. Zadanie to jest wykonane w bliskiej przyszłości, zaś wybór go przyjmuje formę wyboru wielostopniowego. Jest to poziom aspiracji działaniowy, aktualistyczny połączony z wyborem wielostopniowym, dokonanym w odniesieniu do obiektywnie istniejącej skali trudności”.
Przyjmując szersze znaczenie tego pojęcia, o poziomie aspiracji możemy mówić w tych wszystkich sytuacjach, w których dany osobnik dokonuje wyboru zadania o określonym stopniu trudności, zarówno w odniesieniu do pewnych zamierzeń (działaniowy poziom aspiracji), jak i też pragnień (życzeniowy poziom aspiracji), dotyczący bliższych lub dalszych celów działania, wyboru wielostopniowego i alternatywnego. Rozróżnienie pojęcia poziomu aspiracji dokonane przez Z. Skornego na poziom aspiracji aktualistyczny i perspektywistyczny oraz poziom aspiracji o węższym i szerszym znaczeniu jest istotnym krokiem w próbie uściślenia w interpretacji tego terminu.
Aspiracje życzeniowe i działaniowe są wyodrębnione na podstawie celów idealnych i celów działania. Cel idealny to stan, który dany osobnik chciałby osiągnąć, który widzi w swoich marzeniach. Aspiracje życzeniowe występują w świadomości w formie życzeń, pragnień, marzeń i dotyczą upragnionego stanu lub wyniku działania. Natomiast aspiracje działaniowe to dążenia, zamierzenia dotyczące celu lub wyniku podejmowanego działania, przez co stanowią one podstawę aktywnego nastawienia w określonych formach działania. Różny może być stopień trudności celu, im trudniej jest go zrealizować, im więcej trzeba pokonać przeszkód, tym wyższy jest poziom aspiracji.
Do grupy definicji uwzględniających zarówno cel działania, jak i stopnie trudności uzyskania tych celów należy również definicja E. W. Gruena, gdzie poziom aspiracji to „ideały określające stopień możliwości dokonania poprzez zwykłe działanie tego, co jednostka pragnie osiągnąć ”.
Z psychologów polskich J. Reykowski określa poziom aspiracji jako „przewidywania co do ewentualnych rezultatów planowej działalności, zmierzającej do wykonania określonych zadań”.
Natomiast same aspiracje J. Pieter określa jako „nadzieje na powodzenie w urzeczywistnianiu określonych zamierzeń lub planów”.
Na czynniki psychologiczne odpowiedzialne za formowanie się aspiracji składają się według A. Janowskiego takie determinanty jak: „potrzeba osiągnięć” - czyli „cechy zgeneralizowane, które zdają się wpływać na zachowania człowieka w każdej sytuacji łączącej się ze współzawodnictwem”, na którą składa się potrzeba osiągnięć w uczeniu się, motywacja do realizacji własnych życzeń, orientacja na osiągnięcia nie związane z nauką, zewnętrzna presja do osiągnięć; wyposażenie wolicjonalne; skłonność do fantazjowania; skłonność do marzycielstwa; poziom umysłowy; umiejętność rozumowania abstrakcyjnego; wpływ zdobytych doświadczeń w zakresie realizowania zadań na sposób jej postępowania i chęci do działania.
J. Kupczyk z kolei wskazuje na sukcesy i porażki jako główną siłę sprawczą i dlatego przytacza definicję K. Lewina, który zauważa, iż „poziom aspiracji wyznacza to, czy jednostki osiągają sukcesy czy też doznają niepowodzeń, ale i sam poziom aspiracji zmienia się w zależności od sukcesów i porażek. Po sukcesie jednostka sama stawia sobie wysokie cele, natomiast po niepowodzeniach jej aspiracje obniżają się”.
Podsumowując socjologiczne i psychologiczne spojrzenie na problematykę aspiracji należy stwierdzić, że nie są one utożsamiane z potocznym rozumieniem tego pojęcia, czyli ze szczególnie wygórowanymi ambicjami. Mając na uwadze powyższe tezy i prawidłowości, przez pojęcie aspiracji życiowych J. Kupczyk rozumie „dążenie jednostki lub kategorii jednostek do osiągnięcia różnych wartości w życiu, pojmowanych przez nie jako cele życiowe i wyznaczające ich działanie”.
Przez „poziom aspiracji do danej wartości społecznej (uznawanej lub negowanej społecznie, ale uznawanej przez jednostkę lub grupę jednostek) rozumieć będziemy poziom (w sensie mierzalnym), do jakiego dąży dana jednostka lub kategoria jednostek, pułap jaki chce ona w danej wartości osiągnąć”.
Pod wpływem różnych uwarunkowań aspiracje mogą ulegać zmianom pod względem ruchliwości poziomej (zmienności pragnień i dążeń) oraz ruchliwości pionowej - (zmianach w hierarchii wartości). „Aspiracje zmieniają swoja strukturę, narastają lub wygasają w stosunku do rozmaitych wartości społecznych, dynamicznie się zmieniają i kształtują wraz z rozwojem osobowości danej jednostki. Osobowość społeczna jednostki wyrasta na podbudowie cech biologicznych i psychicznych, a także cech pochodzących z wpływu kultury i struktury zbiorowości, w której jednostka została wychowana i w której uczestniczy”.
Aspiracje można jeszcze rozumieć w odniesieniu do kategorii próbujących uogólniać wiedzę o człowieku i wtedy są one pojmowane, jak podaje A. Kłoskowska, iż jest to „kategoria potrzeb świadomych odnoszących się do przedmiotów i wartości aktualnie nie posiadanych lub takich, które wymagają stałego odnawiania a są uznawane za godne pożądania”.
Analizując powyższe definicje można zauważyć, iż aspiracje traktowane jako pragnienia, zamierzenia lub zaprogramowany wynik własnego działania odróżnia się od oczekiwań oraz, że pragnienia te i dążenia mogą dotyczyć wielu obiektów, co implikuje różne cele, do których zmierzają poszczególne jednostki lub grupy. Dlatego aspiracje łączy się przeważnie z wartościami, które są czymś istotnym w kształtowaniu się aspiracji. W związku z przyszłością człowiek często przejawia pewne oczekiwania, które dotyczą przewidywanego zachowania się czynników zewnętrznych, które mają w zasadniczy sposób wpłynąć na aspiracje. Układ aspiracji i dążeń jednostki tworzą całą orientację życiową.
Wynika z tego, iż różna bywa „treść” aktywności czy „treść” pożądanych obiektów, dlatego podejmuje się próby określenia podstawowych obszarów, w których występują ludzkie dążenia.
I tak wyróżnia się:
a) aspiracje dotyczące nauki szkolnej - różnych treści, poziomów kształcenia i dróg edukacyjnych;
b) dążenia związane z zawodem lub pracą zawodową;
c) aspiracje związane z życiem osobistym;
d) aspiracje kulturalne, dotyczące uczestnictwa w życiu kulturalnym;
e) aspiracje społeczne, dotyczące aktywności w ramach grup społecznych;
f) aspiracje moralne, związane z pewnymi wartościami czy normami etycznymi.
Wszystkie rodzaje i typy aspiracji dotyczą różnych kategorii obiektów, występują w rozmaitych dziedzinach ludzkiej aktywności. Omówiona typologia obejmuje rodzaje aspiracji ze względu na treść, ale istnieją ponadto jeszcze inne podziały ze względu na odmienne kategorie, na przykład czas, gdzie mówi się o wspomnianych wcześniej aspiracjach aktualistycznych i perspektywistycznych lub trwałość aspiracji, gdzie wyróżnia się przejściowe i trwałe aspiracje. Dopuszcza się istnienie aspiracji nie uświadomionych, latentnych oraz uświadomionych, uwzględniając świadomość jednostki.
Jedną z klasyfikacji jest relacja zachodząca między poziomem aspiracji a indywidualnymi warunkami skutecznego działania, w której wyróżniamy aspiracje realistyczne - kiedy są dostosowane do indywidualnych warunków działania - aspiracje zawyżone - kiedy stopień trudności podjętego zadania przekracza realne możliwości wykonania go - oraz aspiracje zaniżone - kiedy dany osobnik jest w stanie wykonać trudniejsze zadania niż te, których się podjął.
Biorąc pod uwagę owe ukierunkowanie aspiracji oraz rozumienie ich jako życzenia, pragnienia lub zamierzenia dotyczące stanów związanych z wykonaniem określonego zadania lub osiągnięciem jakiegoś celu wyróżnia się wspomniane wyżej aspiracje edukacyjno - zawodowe oraz społeczne, rekreacyjne, ekonomiczne i inne.
Następny rozdział poświęcono dokładniejszej interpretacji aspiracji edukacyjno- zawodowych młodzieży, podano definicje owych aspiracji oraz ich uwarunkowania.
2. ASPIRACJE EDUKACYJNO - ZAWODOWE MŁODZIEŻY
Problemem aspiracji interesują się przedstawiciele różnych dyscyplin naukowych, m.in. socjologii, pedagogiki i psychologii. Można wymienić wiele definicji psychologicznych, socjologicznych i kompleksowych.
Psychologowie zmierzają do poznania natury dążeń człowieka, poznania tych właściwości psychiki, które sprawiają, iż ludzie dążą do wybranych celów. Interesuje ich poziom aspiracji, relacje między poziomem a możliwością ich osiągania.
Socjologowie określają aspiracje jako zespoły dążeń wyznaczonych przez hierarchię celów. Interesują się oni głównie społecznymi źródłami ich powstawania i skutkami dla kształtowania się struktury społecznej i zmian funkcjonowania społeczeństwa. Reprezentanci tej dyscypliny naukowej często zajmują się hierarchią celów i hierarchią wartości, które stanowią podstawę dążeń ludzi. W takim kontekście podjął zagadnienie aspiracji edukacyjnych W. Wiśniewski.
Według tego autora „aspiracje edukacyjne odnoszą się do poziomu oczekiwań dążeń społecznych, jednostkowych czy zbiorowych w zakresie wykształcenia bądź pozycji społeczno- zawodowej”.
Zdaniem M. Szymańskiego aspiracje edukacyjne należą do ważniejszych rodzajów wszelkich aspiracji ludzkich, co jest konsekwencją faktu, iż kształcenie i wychowanie jest jedną z podstawowych dziedzin działalności człowieka.
W literaturze przedmiotu wskazuje się na aspiracje edukacyjne, które odgrywają ważną rolę w rozwoju umysłowym młodzieży. Przyjmuje się definicję Z. Skornego, który stwierdza, że „ u młodzieży występują również aspiracje dotyczące przyszłej nauki. Można je określić skrótowo mianem aspiracji edukacyjnych. Odnoszą się one do poziomu wykształcenia, który dany osobnik pragnie lub zamierza w przyszłości osiągnąć”.
Aspiracje edukacyjne pozostają w bliskim związku z aspiracjami zawodowymi odnoszącymi się do przyszłego zawodu, wykonywanych w nim czynności, warunków pracy, zajmowanego w nim stanowiska. Nazywane bywają aspiracjami edukacyjno – zawodowymi. Aspiracje te kształtują się i zmieniają w związku z rozwojem psychofizycznym młodzieży. W początkowym okresie rozwoju aspiracji młodzieży występują one w formie niejasno sprecyzowanych marzeń i pragnień dotyczących przyszłego życia, wyboru partnera, kontaktów uczuciowych, stanu posiadania, sposobów spędzania wolnego czasu i są to aspiracje życzeniowe, które stopniowo przekształcają się w aspiracje działaniowe, czyli zamierzenia dotyczące konkretnych celów oraz zadań. Główną rolę w planowaniu własnej przyszłości odgrywają własne dążenia młodzieży do wyboru dalszego kształcenia i zawodu, czyli aspiracje edukacyjno- zawodowe.
Z psychologicznego punktu widzenia aspiracje edukacyjno - zawodowe to pragnienie osiągnięcia znaczącego poziomu wykształcenia i dążenie do wykonywania zamierzonego zawodu. Uwzględniając socjologiczne pojmowanie aspiracji edukacyjno - zawodowych pojmujemy je, jako takie dążenia do uzyskania określonego szczebla wykształcenia, które doprowadzą jednostkę do postulowanego zawodu. Poziom aspiracji edukacyjno - zawodowych to z jednej strony przewidywany lub spodziewany wynik swojego kształcenia oraz wyróżniona wartość dotycząca wykształcenia i pracy, na skali osiągnięć dających człowiekowi satysfakcję - z drugiej strony.
Aspiracje edukacyjno - zawodowe są dziś bardzo mocno wpisane w system wartości jednostki stając się jednym z najważniejszych kierujących aktywnością człowieka. Aspiracje te odgrywają ważną rolę w rozwoju umysłowym dzieci i młodzieży, a składają się na nie aspiracje edukacyjne, czyli zamierzenia dotyczące wyników pracy szkolnej oraz uzyskiwanych w niej ocen oraz ukończenia określonej szkoły i uzyskania zamierzonego poziomu wykształcenia. Do wymienionych aspiracji należą także aspiracje odnoszące się do przyszłego zawodu, wykonywanych w nim czynności i funkcji, właściwości przyszłej pracy, jak i warunków czy zajmowanego stanowiska.
Aspiracje zawodowe mogą przyjmować także formę zamierzeń dotyczących skutecznej działalności zawodowej i są to aspiracje uzyskania sukcesu w działaniu lub aspiracje efektywnego działania odnoszące się do działalności naukowej, artystycznej, sportowej i innej. Aspiracjom edukacyjno - zawodowym towarzyszą nieraz aspiracje samokształceniowe, przejawiające się w pragnieniach uzupełnienia luk w posiadanej wiedzy, opanowania określonych umiejętności czy uzyskania dodatkowych kwalifikacji zawodowych.
Aspiracje dotyczące przyszłej nauki określa się jako edukacyjne i ze względu na zależności między nimi a aspiracjami zawodowymi nazywane zostały aspiracjami edukacyjno - zawodowymi.
Aspiracje kształtują się i ulegają zmianom w procesie psychofizycznego rozwoju dzieci i młodzieży. Dzieci w wieku przedszkolnym i młodszym wieku szkolnym nie przejawiają wyraźnie ukształtowanych aspiracji, w ich orientacji dominuje bowiem nastawienie na teraźniejszość związane z aktualnie wykonywanymi czynnościami. Dziecko nie posiada jeszcze doświadczeń związanych z daną formą działania oraz wytworzonego na ich podstawie układu odniesienia pozwalającego na określenie stopnia trudności wykonywanych czynności, co stanowi podstawę kształtowania się poziomu aspiracji. Jak zaznacza M. Tyszkowa „perspektywy i aspiracje życiowe zaczynają odgrywać ważną rolę w motywacji do nauki poczynając mniej więcej od 13 - 14 roku życia”.
Również A. Sokołowska uważa, iż „młodzież w wieku poniżej 14 lat uznawana jest powszechnie za niezdolną do konkretnego planowania swej przyszłości, a zwłaszcza do uwzględniania rzeczywistych możliwości”.
Wiek dorastania ma ogromne znaczenie w rozwoju aktywności i działalności człowieka, a więc także w rozwoju aspiracji, ponieważ przeobrażenie dziecka w osobę dorosłą obejmuje zarówno sferę fizyczną, zmysłową, emocjonalną, społeczną, jak i kulturalną. Zmiany fizyczne i fizjologiczne w tym wieku w połączeniu z szybkim rozwojem czynności psychicznych tworzą nową i swoistą sytuację psychologiczną i społeczną młodzieży, w której musi ona przystosować się do niej oraz sprostać tym zadaniom rozwojowym, jakie ona przed nią stawia, a wśród których wybór zawodu i przyszłej pracy jest jednym z wiodących. U młodzieży zmienia się ogólne nastawienie wobec poznawanych faktów i zjawisk charakteryzujące się dążeniem do wykrycia prawdy i intensywną aktywnością intelektualną, które sprawiają, że szybko zdobywa ona orientację w różnych dziedzinach wiedzy i kultury i że interesuje się ona różnymi problemami filozoficznymi, światopoglądowymi, moralnymi czy politycznymi.
Z uwagi na zainteresowanie sobą, swoimi odczuciami, reakcjami, motywami oraz stabilizującą się świadomość naczelnych wartości, które młodzież chce realizować w okresie dorastania kształtuje się jej wizja planu życiowego oraz krystalizują się aspiracje życiowe młodych ludzi.
Proces samookreślenia się jest fundamentem w formowaniu się aspiracji edukacyjno - zawodowych, ponieważ młody człowiek staje przed koniecznością odpowiedzi na rodzące się wtedy pytania, kim jest, kim może i powinien być w przyszłości. Te niepokoje egzystencjalne dotykają młodzieży tym szczególniej, że dzisiejszy człowiek, pod wpływem ogromu nacierających zewsząd informacji, posiada mało pewności co do istoty własnego bytu i własnego miejsca w rzeczywistości. Pytania młodzieży, które zmierzają do poczucia własnej tożsamości dotyczą sensu życia, czyli tego, czym jest życie, kim jest człowiek, projektowania własnej przyszłości i wartości, a zwłaszcza postawy wobec życia i innych.
W wieku dorastania kształtuje się wyraźnie zdolność do samooceny, która zaczyna spełniać coraz ważniejszą rolę w motywacji i aktywności młodzieży. Wysoka samoocena sprzyja wysokiemu poziomowi aspiracji edukacyjno - zawodowych, zaś niska zdecydowanie go obniża. Ten obraz własnej osoby zależy od cech indywidualnych, jak warunki fizyczne (wygląd, sprawność fizyczna, stan zdrowia) oraz właściwości psychicznych, jak zdolności, temperamentu, cech wolicjonalnych, czy doświadczeń życiowych młodzieży oraz sądów, opinii formułowanych o młodych ludziach przez innych.
Poszukiwanie przez młodzież własnej tożsamości i kształtowanie się aspiracji do kształcenia i pracy jest kierowane w znacznej mierze jej zainteresowaniami, które w okresie dorastania przeobrażają się lub dopiero kształtują.
Kształtowanie się aspiracji edukacyjno - zawodowych w okresie dorastania, czyli poszukiwania własnej tożsamości u młodzieży wynika z konieczności podjęcia nowych ról społecznych, które wiążą się z wyborem dalszej drogi życiowej. Dorastający musi znaleźć jedność między dotychczasowymi rolami i zdolnościami a odpowiedzialnością właściwą dla osób dorosłych, co wymaga od niego eksperymentowania z różnymi rolami i funkcjami, a oznacza dla młodzieży poszukiwanie subiektywnych doznań i sprawdzanie różnych filozofii życiowych.
W wieku dorastania następuje proces formowania się samooceny, który odbywa się w toku interakcji społecznych i zaangażowania młodego człowieka w sprawy klasy i szkoły, do której uczęszcza, co sprawia, iż rozwój aspiracji oświatowych i zawodowych jest także wynikiem włączania się młodzieży w życie społeczne, które organizuje szkoła.
Aspiracje edukacyjno - zawodowe są związane z osiąganymi przez młodzież wynikami w nauce, która w wieku dorastania stanowi główną formę działalności i od której zależą właśnie losy życiowe młodzieży. U młodych zaznacza się wówczas wzrost świadomości celu nauki i aktywności ukierunkowanej na osiągnięcie tego celu, co implikuje jednocześnie wzrost świadomej motywacji w uczeniu się i w konsekwencji wpływa na formowanie aspiracji. Dążenia młodzieży odzwierciedlają jej motywy związane najczęściej z zainteresowaniami i perspektywami własnej przyszłości oraz motywy społeczne czy też związane z pragnieniami uzyskania poczucia tożsamości. W toku nauki w szkole średniej kształtują się określone postawy młodzieży do nauki, jak wybitnie pozytywne stosunki - przejawiające się w świadomym i chętnym wypełnianiu obowiązków szkolnych, zainteresowaniach przedmiotami szkolnymi, wysokich wynikach w nauce - dalej pozytywne, obojętne lub negatywne stosunki do nauki.
Autorzy zajmujący się aspiracjami młodzieży wymieniają wiele czynników, które na te aspiracje wpływają. Ze względu na różnorodność stanowisk można je podzielić na pięć grup. Są to:
1. Czynniki związane z sytuacją wychowawczą i ekonomiczną rodziny;
2. Czynniki związane ze szkołą;
3. Czynniki związane z miejscem zamieszkania i pozarodzinnym środowiskiem życia dziecka;
4. Czynniki psychologiczne;
5. Czynniki osobowe.
W literaturze wskazuje się na duże znaczenie czynników psychicznych. Podstawą do podejmowania samodzielnych decyzji są różne przemiany psychiczne, takie jak: przejście do obiektywnej interpretacji zjawisk, uwolnienie od bezkrytycznego naśladownictwa rówieśników, tworzenie się samokontroli, oparcie postępowania na świadomości i obowiązku. Wszystko to składa się na dojrzewanie psychiki człowieka. Duże znaczenie przypisuje się też kierunkom zainteresowań i zamiłowań, które wiążą się z wyborem zawodu. Zwraca się uwagę na zaspakajanie potrzeb psychicznych, do których należą: potrzeba sukcesu, działania, uznania, zmian, bezpieczeństwa i samopotwierdzenia. Od nich zależy również kształtowanie się aspiracji. Ważnym czynnikiem są też postawy wpływające na działalność człowieka i życiowe wzory sukcesu młodzieży.
M. Kozakiewicz wymienia czynniki negatywnie wpływające na aspiracje edukacyjne, nazywając je „ barierami awansu poprzez wykształcenie”. Według niego barierami psychologicznymi są: niski stopień aspiracji, szukanie drogi do awansu tam, gdzie potrzebne jest wykształcenie, anachroniczne i niezgodne z rzeczywistością poglądy na wykształcenie i rodzaje zawodów, przekonanie o własnym braku zdolności, o niższym poziomie inteligencji, o braku zainteresowań daną dziedziną nauki lub pracy, rzeczywiste upośledzenie inteligencji, zdolności, zainteresowań, opóźnienie rozwoju umysłowego ( moment dojrzałości szkolnej). Zdaniem autora hamulcem awansu poprzez wykształcenie może stać się w szczególnych okolicznościach każda cecha osobowości.
Według Z. Skornego czynnikami psychologicznymi wpływającymi na kształtowanie się aspiracji są sukcesy i niepowodzenia. Oddziałują one na poziom aspiracji poprzez samoocenę, która może dotyczyć wyników działania lub indywidualnych właściwości osobnika, od których one zależą. Autor twierdzi, że na aspiracje wpływają niektóre procesy motywacji i struktura osobowości, np. postawy ryzykanckie i asekuranckie. Zauważa, że istnieje związek między aspiracjami, poziomem neurotyzmu, samoakceptacją, obrazem własnej osoby oraz innymi elementami osobowości.
Wszystkie wymienione czynniki psychologiczne składają się na kształt osobowości człowieka, a osobowość wpływa na aspiracje edukacyjno- zawodowe.
Ma na nie jednak jeszcze wpływ wiele innych czynników, jak rodzina, szkoła, grupa rówieśnicza, środki masowego przekazu oraz sytuacja społeczno- polityczna i gospodarcza kraju. Siła i stopień uzależnienia aspiracji od tych determinantów jest różna. Jedne z nich oddziałują z dużą siłą i natężeniem, inne zaś w sposób słabszy i niekiedy tylko w sposób pośredni. Znajomość tych determinantów jest jednak niezwykle ważna, ponieważ przyczynia się do odpowiedniego kształtowania aspiracji młodych ludzi.
3. ROLA RODZINY W PROCESIE KSZTAŁTOWANIA ASPIRACJI
W okresie dorastania młodzież podejmuje ważne decyzje życiowe- wybór dalszego kształcenia, przyszłego zawodu, założenia własnej rodziny. Wszystkie te decyzje są trudne, złożone- wymagają od młodego człowieka zarówno dojrzałości, jak i refleksji nad samym sobą, światem zewnętrznym i przyszłością. Dojrzałe życiowe decyzje młodych ludzi są silnie uwarunkowane przez aspiracje, które- pozostając w dość wyraźnych powiązaniach z przyjętą hierarchią wartości- współdecydują o planach życiowych, o bliższych lub dalszych zamierzeniach, a także o aktywności związanej z realizacją tych planów, spełnieniem marzeń.
Mechanizm kształtowania się aspiracji i dążeń życiowych młodzieży zdeterminowany jest wieloma czynnikami natury osobistej i społecznej, które mogą jednak podlegać celowym działaniom wychowawczym i organizacyjnym, zmieniającym dotychczasowe systemy wartości i perspektywy samorealizacji jednostki. I chociaż są to trudne i długotrwałe procesy, to niewątpliwe jest, że aspiracje i dążenia mogą być w sposób celowy kształtowane przez różne środowiska wychowawcze.
W kształtowaniu stosunku ucznia do szkoły i nauki ważną rolę odgrywa rodzina.
W literaturze istnieje wiele definicji rodziny. W. Okoń twierdzi, że rodzina to
„(...) mała grupa społeczna składająca się z rodziców, ich dzieci i krewnych. Rodziców łączy więź rodzicielska, stanowiąca podstawę wychowania rodzinnego, jak również więź formalna określająca obowiązki rodziców i dzieci wobec siebie”.
J. Szczepański określa rodzinę jako „ małą grupę pierwotną złożoną z osób, które łączy stosunek małżeński i rodzicielski oraz silne więzi między osobnicze”.
Od tego, w jaki sposób i z jaką odpowiedzialnością zaangażują się rodzice w wypełnianiu swoich obowiązków względem dzieci zależeć będzie czy nastąpi harmonijny rozwój osobowości dziecka, czy wyposażone zostanie ono w taki sposób życia uczuciowego i uczuć społecznych, które będą ułatwiały kontakty społeczne, sprzyjały kształtowaniu równowagi emocjonalnej, czy nabędzie umiejętności do kierowania swoim postępowaniem zgodnie z obowiązującymi normami niezależnie od okoliczności, czy posiądzie odporność na sytuacje niesprzyjające.
To wszystko może dokonać się tylko w normalnej, zdrowej rodzinie, która poprawnie wypełnia swoje funkcje, nałożone na nią z racji jej instytucjonalności. Z. Tyszka wyodrębnił 4 zasadnicze4 funkcje rodziny:
I Funkcja biopsychiczna:
- funkcja prokreacyjna
- funkcja seksualna
II Funkcje ekonomiczne:
- funkcja materialno- ekonomiczna
- funkcja opiekuńczo- zabezpieczająca
III Funkcje społeczno- wyznaczające
- funkcja stratyfikacyjna
- funkcja legalizacyjno- kontrolna
IV Funkcje socjopsychologiczne
- funkcja socjalizacyjna
- funkcja kulturalna
- funkcja religijna
- funkcja rekreacyjno- towarzyska
- funkcja emocjonalno- ekspresyjna.
Rodzina od chwili narodzin dziecka wpływa na jego wszechstronny rozwój, przekazując mu określone nawyki, umiejętności, wartości. Przez jej pryzmat dziecko patrzy na świat. Usamodzielniając się i podejmując decyzję o dalszym losie młody człowiek ma już pewne poglądy na to, co w życiu jest ważne, co należałoby zdobyć, osiągnąć. Te zapatrywania kształtuje przede wszystkim rodzina i żadna instytucja jej w tym nie dorówna. Wpływy rodziny nie zawsze są pozytywne, ale w każdym przypadku oddziałują na osobowość dziecka i mają niezaprzeczalne znaczenie dla wybory przez nie dalszej drogi życiowej.
A. Janowski twierdzi, że rodzina wywiera wpływ na aspiracje dziecka. Podzielił wpływy na: społeczno – statutowy, rzeczowy, intencjonalny. Pierwszy z nich dotyczy między innymi miejsca zamieszkania, wykształcenia, rodzaju i wielkości mieszkania, pozycji społecznej rodziców. Drugi obejmuje obycie i umiejętność posługiwania się różnymi przedmiotami. Na aspiracje mają wpływ: książki, środki masowego przekazu, urządzenia techniczne. Trzeci rodzaj czynników to według autora świadome oddziaływanie rodziców, ich opinie i poglądy, przekonania, cenione przez nich wartości, a także wzory uczestnictwa w kulturze, sposób spędzania wolnego czasu, popierane lub lekceważone wzorce zachowań i sukcesu, itp.
Pozycję społeczną rodziców wyznacza ich wykształcenie, wykonywany zawód i miejsce zamieszkania. Im wyższe wykształcenie reprezentują rodzice, tym większe są aspiracje edukacyjne ich dzieci. Przykład rodziców, nacisk kładziony na kształcenie, powodują, że dzieci chcą osiągnąć taką samą lub wyższą pozycję społeczną, chcą wybrać szkołę i zawód, który im to zapewni. Również wykształcenie innych członków rodziny, np. rodzeństwa ma wpływ na aspiracje szkolne dzieci. Wykonywany zawód wpływa na zainteresowania, atmosferę kulturalną rodziny, jej stosunki towarzyskie, tryb życia. Na podstawie tego wybierana jest droga życiowa dzieci.
Z pozycją społeczną rodziny wiąże się ściśle jej sytuacja ekonomiczna. Młodzież częściej kontynuuje naukę i wybiera dłuższą drogę kształcenia, jeżeli znajduje się w lepszych warunkach materialnych. Zależy to od wysokości zarobków i od liczebności rodziny. Trudniejsze warunki często hamują dążenia młodzieży do kształcenia się.
Mówiąc o wpływie pozycji społecznej rodziny na aspiracje edukacyjne dzieci, pojawia się kwestia miejsca zamieszkania. Okazuje się, że bardzo ważnym czynnikiem jest to, czy dziecko pochodzi z rodziny wiejskiej czy miejskiej. Miejsce zamieszkania – miasto czy wieś – potęguje albo utrudnia korzystanie z dóbr kulturalnych.
M. Szymański stwierdza, że pozaszkolne instytucje kulturalno – oświatowe rozwijają się głównie w miastach i dużych skupiskach ludzkich. Kontakt z kinem, teatrem, bliskość biblioteki, domu kultury itp. wzmaga chęć uczestniczenia w kulturze, a to powoduje poszerzenie się horyzontów życiowych człowieka. Rodzina wiejska ma utrudniony dostęp do takich placówek.
Z drugiej strony ważne jest również odczuwanie potrzeby korzystania z dóbr kultury. Badania przeprowadzone przez Z. Kosel udowodniły, że rodziny wiejskie w mniejszym stopniu wykorzystują wolny czas na czytanie książek, oglądanie telewizji, słuchanie radia niż rodziny miejskie. W takich rodzinach młodzież w niewielkim stopniu ma wyrobiony nawyk korzystania z dóbr kultury, a ich oddziaływanie na młodych ludzi jest niewielkie. Zdaniem autorki wpływa to na typ wybieranej przez młodzież szkoły. I tak np. zgodnie z wynikami badań autorki, ponad połowa uczniów szkół przysposobienia rolniczego i szkół zawodowych prawie nie korzysta z dóbr kultury. Autorka uważa, że brak kontaktu z kulturą odcina rodziny od ważnych źródeł informacji o szkołach i zawodach.
Stosunek rodziców do pracy zawodowej i społecznej wpływa mobilizująco lub demobilizująco na stosunek ucznia do szkoły. Rodzice przyczyniają się do tworzenia wśród młodych ludzi z różnych typów szkół postaw twórczych wobec szkoły. Młodzi ludzie chętnie rozmawiają z rodzicami o szkole, o tym, co się w niej dzieje, o nauce i problemach z nią związanych, ale także o tym, czy wiedza, jaką uzyskują w szkole da im kompetencje instrumentalne niezbędne do podjęcia dalszej nauki; dzielą się swoimi problemami, a także oczekują pomocy od rodziców. Rodzice i rodzina w trudnych chwilach dają oparcie nie tylko finansowe, ale i moralne.
Rodzina posiada olbrzymią siłę oddziaływania, której nigdy w pełni nie zastąpią wpływy innych osób lub instytucji opiekuńczych i wychowawczych. Osobisty stosunek matki i ojca do dziecka, nacechowany miłością, czyni ich najbliższymi opiekunami i doradcami.
Siła oddziaływań rodziny polega głównie na tym, iż jest ona instytucją, w której procesy socjalizacji rozpoczynają się, dokonują się wyjątkowo intensywnie i trwają nieprzerwanie.
Proces socjalizacji nie dokonuje się tylko w rodzinie, równie ważne są uczestniczące w nim grupy rówieśnicze i społeczność lokalna, następnie zaś szersze społeczności, instytucje kształcące i wychowujące, wspomagające rodzinę w jej zadaniach, środki masowego przekazu, itd. Jednakże w procesie socjalizacji dziecka rodzina wywiera wpływ największy, gdyż ze względu na biologiczną i psychiczną ( można dodać również społeczną) niedojrzałość jest ono całkowicie zdane na opiekujących nie nim dorosłych, od których zależy we wszystkim. O wpływie tym decydują też więzi uczuciowe wytwarzające się spontanicznie między rodzicami a dziećmi. Pozytywny klimat emocjonalny stanowi główny stymulator rozwoju psychospołecznego dziecka.
Kierowniczą rolę w wychowaniu rodzinnym spełniają rodzice, czasem także dziadkowie lub starsze rodzeństwo dziecka. Dorośli członkowie rodziny mają nad nim przewagę ze względu na znacznie bogatszy zasób doświadczenia i wiedzy, zdobytej nie tylko dzięki nauce w szkole, ale także- a często przede wszystkim- dzięki codziennemu uczestnictwu w życiu społecznym, pracy zawodowej oraz przekazom tradycji rodzinnej i pozarodzinnej.
Oddziaływanie rodziny ma wielostronny charakter. To właśnie w rodzinie wskutek obcowania z dorosłymi dziecko zdobywa wiadomości, np. o mieście, w którym mieszka, uczy się czytać, pisać, rachować, jeździć na rowerze, czy lepić z plasteliny; nabiera szacunku do matki, ojca, nauczyciela, zaczyna respektować te lub inne normy moralne, przyjmować te lub inne prawdy o świecie.
Rodzina kieruje procesem poznawania przez dziecko świata, przyrody i kultury, kieruje procesem rozumienia zjawisk i faktów otaczającego świata, uczy rozumienia norm i wartościowania. To w rodzinie po raz pierwszy dziecko uczy się rozróżniać dobro od zła, uczy się rozumieć, co jest pożyteczne, co szkodliwe, co jest godne pochwały, a co nagany.
Biorąc to wszystko pod uwagę warto częściej niż dotąd poddawać analizie poglądy i postawy rodziców, poznawać uznawane przez nich wartości, aby lepiej rozumieć wypowiedzi, zachowania, preferencje, aspiracje i dążenia ich dzieci.
Dość często spotkać się można z twierdzeniem, że demokratyzacja wykształcenia i dążenie do objęcia wszystkich dzieci i całej młodzieży wychowaniem przedszkolnym i szkolnym wpływa na to, że rola wychowawcza rodziców się zmniejsza. Jest to jednakże twierdzenie błędne. Rodzina jest tą pierwszą i podstawową komórką, w której od lat najmłodszych kształtują się pojęcia moralne dziecka, jego postawy, przekonania, wartości, zainteresowania i aspiracje, stosunek do nauki i pracy, wrażliwość społeczna i emocjonalna.
Osobisty stosunek rodziców do dziecka nacechowany miłością, pełnym poświęcenia oddaniem, decyduje o tym, że dziecko traktuje ich jako najbliższych, najbardziej doświadczonych, najwierniejszych opiekunów i doradców. Dlatego rodzina posiada olbrzymią siłę oddziaływania, której nie da się w pełni zastąpić wpływami innych osób lub instytucji opiekuńczych i wychowawczych. Nie można więc nie uwzględniać rodziny w systemie przygotowania dzieci i młodzieży do wyboru zawodu i szkoły.
W wielu rodzinach kształtują się i są kultywowane tradycje zawodowe. Członkowie tych rodzin wykonują te same zawody lub związani są z tymi samymi miejscami pracy, a normą wychowawczą staje się w tych rodzinach duma i godność zawodowa oraz kult dobrej roboty.
Od rodziny więc zależy w dużej mierze zapewnienie młodemu pokoleniu pomyślnego startu szkolnego i zawodowego, stanowiącego fundament jego powodzenia i osiągnięć w przyszłym życiu.
Według S.E. Supera, rodzina odgrywa poważną rolę w nadawaniu kierunku przy wyborze zawodu i szkoły. Rodzice zawsze mają mniej lub bardziej sprecyzowane poglądy na temat tego, czym ich dzieci mogłyby lub powinny zajmować się w przyszłości, a wyznaczając drogi ich kształcenia kierują się własnymi opiniami i uczuciami. Członkowie rodziny pełnią określone role społeczne, a dziecko obserwując ich dokonuje wyboru – z pewnymi rolami identyfikuje się, inne odrzuca, naśladuje obserwowane wzory lub próbuje stworzyć sobie własną koncepcję roli. Rodzina może ułatwić dziecku dostęp do pewnych dziedzin, może pokazać mu świat, który sprzyja ujawnianiu się jego cech i rozwoju jego zainteresowań.
Rodzice mogą pomagać mu w ocenie własnych wysiłków, w rozumieniu niepowodzeń, rozwijać rodzące się zainteresowania i wskazywać, dokąd mogą one je zaprowadzić.
Duży wpływ na podejmowane przez dzieci i młodzież decyzje zawodowe lub szkolne ma atmosfera i poziom kulturalny domu rodzinnego, wykształcenie rodziców i starszego rodzeństwa, ich status społeczny i zawody, ich stosunek do nauki i do różnych rodzajów działalności zawodowej oraz do ludzi działalność taką uprawiających, ich stosunek do własnej pracy zawodowej, ich postawy, hierarchia wartości, aspiracje życiowe.
Problem udziału rodziców w wyborze zawodu i szkoły ich dzieci jest bardzo duży. Nie mniej ważnym zagadnieniem jest to, jak postrzegają oni swoją role w tym procesie oraz czy doceniają jego znaczenie dla przyszłych losów dziecka.
Nawet uczniowie klas wyższych rzadko podejmują świadomą, samodzielną decyzję. Robią to przede wszystkim za radą lub pod naciskiem rodziców, którzy nie zawsze zdają sobie sprawę z tego, że zły wybór zapowiada klęski lub ciągłe przełamywanie trudności nie tylko w szkole i w nauce, ale i w następnych okresach życia, w pracy zawodowej i działalności pozawodowej.
E. B. Hurlock rozróżnia pozytywne i negatywne wpływy rodziny w zakresie wyboru zawodu. Wpływ pozytywny polega na udzielaniu rad, które ułatwiają wybór zawodu, na podkreślaniu znaczenia zawodów, które rodzice uważają za pożądane, na życzliwym odnoszeniu się do dokonanego przez młodzież wyboru, a tym samym wzmacnianiu jej decyzji, na rozwijaniu u młodzieży zainteresowań zawodowych i umiejętności właściwej samooceny, na stwarzaniu dziecku możliwości rozwoju jego zdolności i ich konfrontowania z wymaganiami zawodowymi.
Negatywny wpływ rodziny przejawia się w doradzaniu dzieciom, aby unikały pewnych zawodów, na przykład dlatego, że są one niskopłatne, nieatrakcyjne, wymagają dużej liczby godzin pracy, dużego wysiłku fizycznego lub umysłowego albo długiego okresu nauki, w zniechęcaniu do niektórych zawodów poprzez krytyczne uwagi na ich temat, w udzielaniu mało obiektywnych, niepełnych lub fałszywych informacji o zawodach i przygotowujących do nich szkołach.
Z badań przeprowadzonych w różnych środowiskach uczniowskich wynika, że wzrasta własny udział uczniów w podejmowaniu decyzji o wyborze szkoły średniej i dróg dalszego kształcenia. Uczniowie informują, że znaczące są dla nich opinie rodziców, jednakże decyzje podejmują sami. Na plany zawodowe wpływają wyniki w nauce i zainteresowania uczniów. Częściej niż dawniej młodzi decydują się na karierę związaną z własnymi zainteresowaniami, niekiedy podejmując większy wysiłek i ryzyko. To ryzyko częściej wiąże się ze świadomym wyborem drogi poprzez trudne studia, rezygnację z wygody i komfortu.
Wybór zawodu- to problem, do rozwiązania, którego wykorzystywane są rozwojowe teorie zawodowego wyboru. Teorie te powszechnie przyjmowane są jako teoretyczna podstawa działań orientacyjno- poradniczych. W rozwojowych teoriach zawodowego wyboru wyróżniono dwa pojęcia odnoszące się do interesującego nas zjawiska.
Pierwsze z nich- to pojęcie rozwój zawodowy, pod którym rozumie się wszelkie zmiany rozwojowe, mające miejsce w różnych płaszczyznach funkcjonowania jednostki, które czynią ją zdolną do budowania własnej drogi zawodowej, umiejscawiania się w świecie pracy i stabilnego utrzymywania się w nim. Drugim sformułowaniem jest powszechnie stosowane w literaturze pojęcie rozwój kariery, pod którym rozumie się proces poszukiwania, ustalania i urzeczywistniania własnej drogi zawodowej. Oba te pojęcia, niezależnie od ich różnego zakresu, rozumiane są jako ciąg rozwojowych zmian zachodzących w jednostce i jej działaniach i mających charakter długotrwały, ukierunkowany i progresywny.
W toku rozwojowych przemian, określanych jako rozwój zawodowy lub rozwój kariery, jednostka podejmuje serię wyborów wiążących się z poszukiwaniem, planowaniem i realizacją własnej drogi zawodowej. Postanowienie o wyborze danego zawodu ( poprzedzone na ogół kilkoma próbami, niestabilnymi wyborami) jest tylko fragmentem tej serii, który nie tylko jej nie zamyka, lecz przeciwnie- generuje cykl następnych wyborów zawodowych, dotyczących sposobu osiągnięcia tego zawodu, wyboru środowiska pracy, konkretnej roli zawodowej.
W złożonym ciągu kolejnych decyzji, prowadzących do stabilnego zawodowego umiejscowienia się jednostki, można wyodrębnić dwa syndromy sprzężone ze sobą i wzajemnie się warunkujące: sekwencja decyzji zawodowych i sekwencja decyzji edukacyjnych. W pierwszej z nich występować mogą decyzje etapowe: wybór grupy zawodów lub określonego zawodu, pracy zawodowej albo dziedziny pracy, środowiska pracy, miejsca zatrudnienia, rodzaju dominujących zadań zawodowych, jakie mogą być wykonywane na gruncie określonych kwalifikacji. W drugiej sekwencji decyzji wyodrębnić można wybór typu i poziomu kształcenia, rodzaju drogi edukacyjnej, typu szkoły, określonych szkół kolejnych szczebli kształcenia, kierunków- profili kształcenia, szczegółowych dziedzin wiedzy, jakie jednostka zamierza poznać w toku edukacji.
W świetle powyższych analiz przyjęto, że wybór zawodu rozumieć się będzie jako długofalowy proces kształtowania i realizacji planu zawodowo- edukacyjnego, w toku którego podejmowany jest ciąg decyzji zawodowo- edukacyjnych.
Plan zawodowo- edukacyjny to całokształt zamierzeń dotyczących kształcenia, a w dalszej kolejności i pracy zawodowej, jakie uczeń formułuje w danym etapie jego kariery. Zamierzenia te posiadać mogą różny stopień konkretyzacji i stanowczości, przybierając formę projektów lub postanowień- decyzji. Decyzje zawodowo- edukacyjne są elementem składowym szerszego zjawiska, jakim są plany zawodowo- edukacyjne.
Szczególna rola rodziców w planowaniu przyszłości zawodowej ich dzieci jest niezaprzeczalna i większość z nich chce mieć pewność, że wybory ich dzieci będą trafne i satysfakcjonujące. Tymczasem rodzice niekiedy skarżą się, że czują się wyłączeni z procesu doradztwa zawodowego, jaki proponuje się ich dzieciom. Wynika to najczęściej ze sceptycznych postaw nauczycieli i doradców, co do kompetencji rodziców w tym zakresie. Doradcy obawiają się nadmiernych aspiracji rodziców lub też zbyt wysokiego stopnia krytycyzmu wobec własnych dzieci.
4. ROLA SZKOŁY W PROCESIE KSZTAŁTOWANIA ASPIRACJI
Pojęcie szkoła wywodzi się od greckiego wyrazu schole, który rozumiano jako spokój, wolny czas przeznaczony na naukę. Początkowo ( właśnie w Grecji) dominowało nauczanie indywidualne. Z czasem ukształtowały się instytucjonalne formy nauczania- głównie nauczania zbiorowego.
Wiele instytucji społecznych pełni funkcje kształcenia w stosunku do rozwijającej się jednostki, ale szkoła realizuje ten cel jako podstawowy. Posiada ona w tym zakresie unikalne kompetencje merytoryczne i formalne, związane z obowiązkiem szkolnym, systemem świadectw i dyplomów dających określone uprawnienia.
Dla szkoły współwystępowanie wielości dróg rozwoju wychowanków jest trudne do uwzględnienia w realizowanym własnym procesie edukacyjnym. Wynikające z tego zróżnicowanie oddziaływań i wpływów niesie obok możliwej komplementarności, także wzajemne zakłócenie lub nawet ich znoszenie się w osobowości wychowanka. Ponadto wszystkie te wpływy są trudne do zidentyfikowania przez nauczyciela. Pochodzą one z otoczenia wychowanka ( bliskiego, bezpośredniego, albo też dalszego, pośredniego, np. zapośredniczonego mediami elektronicznymi, filmowymi i prasowymi), ale też z jego własnej aktywności, gdyż on sam może być źródłem wielu z nich.
Zwłaszcza trudne do przewidzenia, zidentyfikowania i uwzględnienia w edukacji szkolnej są procesy autokreacyjne, a wśród nich samoedukacyjne ( samokształceniowe i samowychowawcze). Jakkolwiek nie są one powszechne, ani też, najczęściej nie występują w dużym natężeniu i nie obejmują szerokiego zakresu rozwoju osobowościowego, zawsze jednak, gdy występują są wysoce zindywidualizowane, co dodatkowo komplikuje proces ich rozpoznania i oceny.
Szkoła we współpracy z domem rodzinnym ma za zadanie wspomaganie emocjonalnego, intelektualnego, duchowego i fizycznego rozwoju dziecka, przygotowanie ucznia do wyboru drogi życiowej i samodzielnego życia w społeczeństwie. Szkoła ma umożliwić poznawanie i rozumienia świata oraz jego kultury, ujawnianie zainteresowań i uzdolnień, rozumienie siebie i innych, poszukiwanie duchowych wartości życia oraz kształtowanie własnego systemu wartości, przygotowanie odpowiedzialnego współtworzenia świata, samoidentyfikację narodową i kulturową, kształtowanie postaw patriotycznych, zdobycie wykształcenia. Szkoła ma zapewnić opiekę, poszanowanie praw ucznia oraz warunki prawidłowego rozwoju psychofizycznego, w związku z czym wspierać rozwój osobowości, aktywność poznawcza i twórczą, rozwój wrażliwości, samowychowanie, samokształcenie oraz prospołeczne działania ucznia.
Szkoła to także instytucja zajmująca się wychowaniem dzieci, młodzieży i dorosłych, stosownie do przyjętych w danym społeczeństwie celów oraz koncepcji oświatowo- wychowawczych i programów.
Dzięki udziałowi w instytucji społecznej, jaką jest szkoła, odbywa się modelowanie zachowań człowieka, polegające na kształtowaniu jego osobowości. Stąd wynika, iż instytucja wychowania to ogół ukształtowanych w danej zbiorowości - a jednocześnie ujednoliconych i usankcjonowanych (tradycją lub prawem) - wzorów działania, polegających na przygotowywaniu kolejnych pokoleń do efektywnego udziału w życiu zbiorowości przez przekazywanie im, w odpowiednim zakresie i w odpowiednio zróżnicowany sposób, istotnych elementów dorobku kulturowego.
Ten rozwój osobowości dotyczy zaspokajania przez szkołę indywidualnych potrzeb młodzieży, szczególnie psychicznych, wśród których do najważniejszych należą potrzeby poznawcze, czyli zapewnienie uczniom zdobycia intelektualnej orientacji w świecie, zrozumienie występujących w nim zjawisk, co ma prowadzić młodzież do określenia sensu życia, znalezienia swojego miejsca, zgodnie z własnymi możliwościami i celami. Poprzez zaspokajanie tych potrzeb szkoła może kształtować aspiracje edukacyjno - zawodowe, formułowane na bazie poczucia sensu własnego życia i celów z tego wynikających, jakie młody człowiek sobie stawia. Inną ważną potrzebą związaną z tworzeniem się aspiracji do zawodu i dalszego kształcenia jest dla młodzieży potrzeba emocjonalnego kontaktu i bezpieczeństwa, których zaspokajanie wzmacnia samoocenę i sprzyja zachowaniu wewnętrznej równowagi. Dlatego szkoła, która pragnie kształtować aspiracje edukacyjno - zawodowe młodzieży staje przed pytaniem: Jak prawidłowo zaspokajać potrzeby uczniów, jak optymalizować warunki ich rozwoju? Jednym z warunków jest konieczność pomagania młodzieży w rozpoznawaniu ich możliwości i dyspozycji oraz dostarczanie wzorców osobowych, zarówno literackich, historycznych, a nade wszystko osób znaczących, żyjących wśród uczniów.
Kształtowanie aspiracji edukacyjnych młodzieży będzie się odbywało w szkole poprzez zadania- ich sens, istotę, wzory, wartości, które przyjmie ona do realizacji.
Wyróżnia się trzy grupy takich zadań:
1. Pierwsza grupa zadań- dotyczy takiego kształcenia i wychowania, które zrywa z praktyką i modelem szkoły autorytarnej i sformalizowanej, nadmiernie skoncentrowanej na przekazie urzędowo ustalonych wiadomości przy minimalnym współudziale uczniów. Wychowanie staje się takim przygotowaniem ludzi, aby zdobyli umiejętności sterowania rozwojem cywilizacji, wrastania w kulturę narodową o ogólnoludzką. Nieodzownym elementem realizacji tego zadania jest przekazywanie rzetelnej wiedzy o świecie, o nadziejach związanych z szybkim postępem wiedzy i techniki, a także syndromie zagrożeń cywilizacyjnych. Uświadomienie młodzieży, iż skutkiem niekontrolowanego postępu technicznego jest nie tylko alienacja i kryzys tożsamości, ale także degradacja środowiska przyrodniczego. Ukazanie również, że człowiek jest wartością najwyższą;
2. Druga grupa zadań- wychowanie demokratyczne. Jego istota wyraża się w kształtowaniu osobowości charakteryzujących się wiarą w siebie i świadomością własnej osobowości, zdolnością do formułowania krytycznych ocen sytuacji własnej, jak również ekonomicznej, politycznej, ideologicznej i kulturowej. Ponadto wychowanie demokratyczne uczy niezależności i samodzielności, odwagi osobistej, autodyscypliny oraz odpowiedzialności;
3. Trzecia grupa zadań realizowana przez szkołę- dotyczy wychowania moralnego. Konieczność jasnego i precyzyjnego ustalenia zasad etycznych jest szczególnie ważne w czasie przemian społeczeństwa globalnego, w związku z odczuwanym przez większość ludzi dysonansem, jaki istnieje pomiędzy naciskiem rzeczywistości zewnętrznej a naszym własnym światem wewnętrznym. Człowiek nie może żyć i twórczo rozwijać się w świecie pozbawionym naczelnych ideałów, mając poczucie zagubienia, bezsensu życia, niemożności rozeznania dobra i zła.
W procesie formowania dążeń edukacyjno - zawodowych młodzieży ważne jest zaspokajanie potrzeby samorealizacji, czyli sprawdzania własnych możliwości i aspiracji poprzez podejmowanie ról zadaniowych i społecznych na terenie szkoły, głównie dzięki bogactwu i różnorodności stawianych zadań oraz tworzenia warunków do przejawiania samorządności. Dawanie młodzieży prawa do samorealizacji - pojmowanej jako udział uczniów w ulepszaniu samego siebie i otoczenia - jest warunkiem rozpoznawania i rozwoju mocnych stron osobowości, co w zasadniczy sposób wpływa na formowanie się aspiracji. Czynnikiem silnie kształtującym ten wymiar osobowości jest również aktywność własna jednostki, a istotną rolę odgrywa tu samodzielność ucznia, czyli dążność do posługiwania się własnym myśleniem i działaniem.
Proces edukacyjny w szkole, która kształtuje aspiracje edukacyjno - zawodowe, akcentując rozwój osobowości uczniów opiera się na trzech płaszczyznach pracy, skoncentrowanych wokół stosowania pedagogiki różnic indywidualnych - uwzględniającej uzdolnienia i zainteresowania poszczególnych uczniów, a także ich potrzeby i oczekiwania - dalej tworzenia środowiska wychowawczego, sprzyjającego rozwojowi osobowości jednostki - poprzez bogactwo sytuacji aktywizujących i usamodzielniających ucznia i atmosferę wzajemnego zaufania, współpracy i współodpowiedzialności - i wreszcie wokół otwarcia szkoły na świat współczesny, dla różnych pozaszkolnych źródeł informacji, szczególnie przydatnych w przygotowaniu do życia, do właściwego wyboru kierunku dalszego kształcenia, do pełniejszej samorealizacji w pracy zawodowej. Szkoła poprzez tworzenie warunków dla działania młodzieży, zwłaszcza działalności samorządowej, może stać się dla uczniów miejscem autentycznych doświadczeń, przygotowujących ich do roli zaangażowanych, twórczych i odpowiedzialnych w przyszłej pracy. Dobrze funkcjonujący samorząd uczniowski jest zarówno instytucją, jak i metodą wychowawczą, która uczy w zakresie formowania aspiracji, odpowiedzialności za siebie i otoczenie, samodzielności i równocześnie wzajemnego wspierania się w pracy, twórczego działania, inicjowania pracy, postaw prospołecznych, bezinteresownych świadczeń i pracy na rzecz drugich. Poprzez wartość tej metody szkoła staje się bogata w warunki do samorealizacji uczniów.
W zakresie indywidualizacji i różnicowania procesu kształcenia szkoła może wpływać na aspiracje edukacyjno - zawodowe poprzez takie dobieranie metod, form, środków i warunków dydaktyczno-wychowawczych, które uwzględniają uzdolnienia, potrzeby i zainteresowania uczniów, jak również łączą proces zdobywania wiedzy z kształtowaniem osobowości w taki sposób, że uczniowie przekazywane wartości przyjmą za swoje oraz rozszerzać skalę ocen o sposoby wartościowania nie tylko wiedzy, ale także umiejętności, postaw czy wpływać na uczenie uczniów właściwej samooceny.
Warto szczególnie zwrócić uwagą na swoiste właściwości czynników, które są związane z pracą dydaktyczno-wychowawczą szkoły, organizacją szkolnictwa, standardami dążeń i hierarchią wartości kształtowaną czy proponowaną przez nauczycieli, wychowawców oraz innych pracowników szkolnych i pozaszkolnych instytucji wychowawczych. Na terenie szkoły mają miejsce szczególnie ważne i zarazem intensywne zjawiska i procesy, polegające na tym, że uczniowie są poddawani ocenianiu, zdobywają duże doświadczenia w zakresie własnych możliwości intelektualnych i innych, przeżywają sukcesy i niepowodzenia. Jednocześnie są kształtowani przez wpływ grupy rówieśniczej, a także celowe działania nauczycieli, przez co stają wobec decyzji modyfikowania swoich dążeń czy wyboru własnych wartości. Czynniki celowo wywoływane, kształtują osobowość uczniów i ich aspiracje ze względu na to, iż szkoła prowadzi systematyczną, zaprogramowaną działalność zmierzającą do przekazania młodzieży norm uznawanych za wartościowe społecznie i powszechnie akceptowane, co ma szczególnie pomagać w dokonywaniu wyborów, tworzeniu wizji własnego życia i celów życiowych.
Dzisiejsze wychowanie powinno nie tylko przygotowywać ucznia do typowych funkcji, do stabilnej sytuacji, do jakiegoś etapu życia, ale „ Uczyć się, jak żyć, uczyć się jak się uczyć, aby przez całe życie móc przyswajać sobie nową wiedzę, uczyć się myśleć swobodnie i krytycznie, uczyć się kochać świat i czynić go bardziej ludzkim, uczyć się, jak się rozwijać samemu w pracy twórczej i dzięki niej”.
Szkoła musi zatem stać się nową instytucją, której nie wolno pozbawić funkcji emocjonalnych i wychowawczych, bo wychowanie przygotowuje człowieka do każdej cywilizacji. Taka szkoła musi podjąć wielkie dzieło formacji ducha człowieka przyszłości w dwu najważniejszych wymiarach jego społecznego istnienia: rodzinnym i obywatelskim (wspólnotowym) oraz w dwu wymiarach istnienia pragmatycznego: ekologicznym i komunikacyjno- instrumentalnym. Te obszary wychowania formacyjnego wzbogacone o emocje, rozum, wyobraźnię mogą dopiero stworzyć harmonię człowieka z otoczeniem społecznym i przyrodniczym oraz prawdziwy ład społeczny.
Szkoła na każdym przedmiocie (czy bloku tematycznym, jak to się nazywa po przeprowadzonej reformie) i na każdym etapie nauki szkolnej musi aktywizować intelekt, budzić, rozwijać, utrwalać zainteresowania ucznia.
W nauce szkolnej wymienia się następujące rodzaje zainteresowań:
a) bezpośrednie zainteresowanie samą treścią przedmiotu, rzeczywistością, która odzwierciedla się w nim;
b) zainteresowanie wywołane przez rodzaj pracy umysłowej, której wymaga dany przedmiot;
c) zainteresowanie spowodowane skłonnościami i uzdolnieniami w danym kierunku;
d) zainteresowanie pośrednie przedmiotem z uwagi na jego znaczenie praktyczne.
Do zagadnień, które dla młodzieży stają się interesujące należą zagadnienia związane z rozwojem życia psychicznego, sferą osobistych przeżyć i doznań, wzrastającą samowiedzą i samoświadomością oraz rozwojem własnej osobowości, zagadnienia wynikające z rozwoju społecznego młodzieży - związane z przynależnością do grupy rówieśniczej, wybranej organizacji, klasy szkolnej, wypływającej z konieczności wyboru zawodu - dalej zagadnienia związane z przyswajaniem wartości kulturowych, koniecznością dokonywania wyborów i krystalizowaniem się światopoglądu.
Poza tymi ogólnymi kierunkami zainteresowań, wiek dorastania przynosi ze sobą różnicowanie się zainteresowań poznawczych, kształtujących się na podstawie nauki szkolnej lub działalności pozaszkolnej i zależnych od kierunku wychowawczego, uzdolnień lub też innych wpływów kulturowych. W szkole średniej zaczynają się w sposób widoczny różnicować zainteresowania przedmiotowe: humanistyczne, przyrodnicze, matematyczno-fizyczne itp. Ponadto u wielu młodocianych zarysowują się żywe zainteresowania różnymi dziedzinami życia, które nie są objęte programem nauczania szkolnego. Są to zamiłowania techniczne - jak radiotechnika, mechanika - artystyczne, krajoznawcze, sportowe i inne.
Kształtowanie się zainteresowań zawodowych uwarunkowane jest poziomem wiedzy o zawodach lub zawodoznawczej. Zawodoznawstwo powinno stanowić podstawowy składnik orientacji prowadzonej w procesie nauczania szkolnego.
Twierdzenie, że zainteresowania, w tym również zainteresowania zawodowe są wykształcone, że traktować je trzeba dynamicznie, wskazuje na miejsce i rolę orientacji i poradnictwa zawodowego w szkołach zawodowych.
Każda szkoła zawodowa powinna przygotować uczniów do podjęcia i wykonywania pracy zgodnie z potrzebami gospodarki narodowej.
Przygotowanie zawodowe można rozpatrywać jako proces i jako wynik. Przygotowanie zawodowe jako proces to „układ zabiegów i działań dydaktyczno – wychowawczych, prowadzących do opanowania przez jednostkę zawodu i dojścia do wysokiej przydatności zawodowej”.
Na szkołę nałożony jest obowiązek odpowiedniego przygotowania uczniów do właściwego wyboru dalszej drogi życiowej.
Szkoła średnia była i jest jednym z tych czynników, które są instytucjonalnie powołane do kształtowania aspiracji, głównie poprzez dostarczanie odpowiednich informacji i wpływanie na ich ukierunkowywanie. Szkoła na tym poziomie może także szczególniej zaznajamiać uczniów z możliwościami przyszłej pracy oraz konkretnymi zawodami w drodze prowadzenia intensywnego poradnictwa zawodowego. Aspiracje do zawodu i do pracy kształtują się niewątpliwie jako wynik ogólnego poszerzania się wiedzy uczniów, stąd ważnym zadaniem szkoły staje się rozwijanie warsztatu intelektualnego młodzieży. Wzrost wiedzy ogólnej różnicuje zainteresowania, kierunki życiowej ekspansji oraz szczególne - charakterystyczne dla wieku dorastania - pasje życiowe.
Przekazując rzetelną wiedzę o otaczającym świecie, społeczeństwie i kulturze szkoła wzmacnia wychowanie do pracy i do zaangażowanej, twórczej działalności społecznej. Ponadto w zakresie celów i zadań prowadzonej przez szkołę orientacji zawodowej - szczególnie formującej aspiracje edukacyjno - zawodowe - można wpływać na kształtowanie u młodzieży takich cech, jak: pracowitość, punktualność, odpowiedzialność, umiejętność pokonywania trudności, które wspólnie tworzą fundament dla postaw uczniów wobec przyszłej pracy.
Podstawowym elementem przygotowania uczniów do wyboru zawodu w szkole średniej staje się więc orientacja zawodowa polegająca głównie na rozpoznawaniu odpowiednich dyspozycji osobowościowych i ich kształtowaniu, szczególnie wielostronnie. W tym celu szkoła może wykorzystywać współudział nauczycieli, rodziców, zakładów pracy, imprezy ogólnoszkolne z zakresu orientacji zawodowej, współpracę z wyższymi uczelniami czy pracę wychowawczą nauczycieli.
Niezależnie od typu ustroju szkolnego, przeważa obecnie pogląd, iż główna rola w przygotowaniu młodzieży do wyboru dalszej drogi kształcenia oraz zawodu przypada szkole. Szkoła jest bowiem podstawową placówką realizującą założenia systemu kształcenia i wychowania i nikt inny – poza rodzicami uczniów – nie ma takiej możliwości pracy nad przygotowaniem dziecka do życia i do wyboru zawodu, jak nauczyciel – wychowawca klasy.
Oczywiście konieczne jest współdziałanie i współpraca wielu instytucji, a nawet resortów. Dobrze jest, gdy całokształt problematyki, podział zadań, odpowiedzialność poszczególnych instytucji, planowanie pracy, metod, środków, itp. są ustalone na możliwie wysokim szczeblu. Może to być np. komisja, w skład której wchodzą przedstawiciele różnych resortów, która koordynuje pracę poszczególnych instytucji.
Poznawanie uczniów, rozwijanie ich zdolności i zainteresowań jest procesem długotrwałym. Konieczna jest ciągła ich obserwacja w toku lekcji z różnych przedmiotów, w tym lekcji wychowawczych oraz zajęć pozalekcyjnych i pozaszkolnych. Obserwacje te powinny być czynione przez nauczycieli, wychowawców, instruktorów, a w ich wyniku gromadzone w czasie całego pobytu ucznia w szkole, w odpowiedniej teczce lub na arkuszu obserwacyjnym ucznia. Tego rodzaju dokumentacja prowadzona jest w wielu krajach, najczęściej przez wychowawcę klasy.
Praca w zakresie orientacji musi być oparta na dobrze funkcjonującym systemie dydaktyczno – wychowawczym szkoły. Chodzi o stworzenie w szkole takich warunków, które by dawały wszystkim uczniom szanse maksymalnego rozwoju oraz pozwalały na otoczenie dodatkową opieką dzieci szczególnie uzdolnionych. Nauczyciele wszystkich przedmiotów mogą wykorzystywać lekcje oraz zajęcia pozalekcyjne dla zapoznania uczniów z różnymi zawodami, z rozwojem gospodarki narodowej i jej perspektywami. Programy nauczania nie zawierają co prawda problematyki zawodoznawczej, lecz umożliwiają jej uwzględnienie w związku z opracowywaniem na lekcjach poszczególnych haseł programowych.
Prowadzona w szkołach zawodowych orientacja powinna:
• informować uczniów o różnych możliwościach oferowanych
w dziedzinie, która ich interesuje, o poziomie wymaganego wykształcenia i perspektywach kształcenia ustawicznego;
• zachęcać uczniów do wyboru kierunków kształcenia, który najmniej ogranicza możliwości dalszego zatrudnienia;
• śledzić postępy ucznia w toku nauki;
• być uzupełniana pod koniec nauki przez krótkoterminowe praktyki oraz intensywne studiowanie realnych warunków pracy.
Podejmowane w procesie orientacji zawodowej działania mają na celu:
1. wszechstronne możliwie zapoznanie dzieci i młodzieży z różnego rodzaju grupami zawodowymi i przygotowującymi do pracy w tych grupach szkołami i uczelniami oraz z wymaganymi przez nie cechami osobowości typu kierunkowego, dynamizującego (zainteresowaniami, skłonnościami) i instrumentalnego, narzędziowego (zdolnościami, umiejętnościami, wiadomościami);
2. kształtowanie pożądanej społecznie motywacji i postawy zawodowej;
3. zapoznanie z zapotrzebowaniem rynku pracy na kadry różnych grup zawodowych i na konkretne zawody;
4. umożliwienie konfrontowania zainteresowań, skłonności, uzdolnień z konkretnymi sytuacjami zawodowymi;
5. zapoznanie z tendencjami rozwojowymi zawodów i przemianami zachodzącymi w treściach i strukturze pracy w tych zawodach pod wpływem rewolucji naukowo – technicznej;
6. zachęcanie do konfrontowania posiadanych warunków psychofizycznych i zdrowotnych z wymaganiami stawianymi w tym zakresie przez wybierane zawody;
7. pomaganie w realnej ocenie przydatności zawodowej i w samookreśleniu;
8. uświadomienie konieczności racjonalnego planowania swojej przyszłej drogi zawodowej i wyrabianie przekonania o konieczności uzgadniania własnych planów zawodowych z potrzebami społecznymi.
Szczególne zadania są stawiane szkole średniej wobec uczniów ostatnich klas, bowiem znajdują się oni w okresie intensywnego i często gorączkowego poszukiwania miejsca w przyszłym, dorosłym życiu wiążącego się z konfrontowaniem własnych możliwości z wymaganiami stawianymi kandydatom do zawodów lub na określone kierunki studiów. Jednocześnie etap ten okazuje się najważniejszy w całej edukacji szkoły średniej i z tego względu okres pobytu w szkole ma zmierzać do tego, iż młodzież ma możliwość dążyć do realizacji swych celów życiowych poprzez autokreację w szkole: rozwój zainteresowań i własnej twórczości, samodzielnego i krytycznego myślenia, refleksji wobec własnej hierarchii wartości oraz wspierania aktywnych i innowacyjnych postaw wobec świata.
Kreowanie własnych postaw uzależnione jest w pewien sposób od tego, jak wygląda sytuacja społeczno-polityczna czy gospodarcza kraju.
Młodzi ludzie muszą uwzględniać w swoich planach życiowych sytuację panującą na rynku pracy, muszą być świadomi zagrożeń, jakie stwarza panujące na rynku pracy bezrobocie.
BIBLIOGRAFIA
1. Ajdukiewicz K., Zarys logiki, Warszawa 1953
2. Bilińska- Sucharek E., Typ szkoły jako czynnik różnicujący opór wobec niej, (w) Edukacja Nr 4/76, 2001
3. Brzeziński J., Elementy metodologii badań psychologicznych, Warszawa 1984
4. Czapów Cz., Rodzina a wychowanie, Warszawa 1968
5. Czerepaniak- Walczak M., Niepokoje współczesnej młodzieży, Kraków 1997
6. Duraj- Nowakowska K., Integrowanie edukacji wczesnoszkolnej: modernizacja teorii i praktyki, Kraków 1998
7. Dz.U. Nr 75, poz. 446, ustawa z dnia 29 grudnia 1989 r., o zatrudnieniu.
8. Dz.U.Nr 4, poz. 19, Ustawa z dnia 28 grudnia 1989 r., o szczególnych zasadach rozwiązywania z pracownikami stosunku pracy z przyczyn dotyczących zakładów pracy.
9. Encyklopedia pedagogiczna, Warszawa 1993
10. Godlewski M., Krawcewicz S., Wujek T., (red) Pedagogika, Warszawa 1974
11. Homplewicz J., Etyka pedagogiczna, Rzeszów 1996
12. Hurlock E.B., Rozwój młodzieży, Warszawa 1965
13. Janiszowska J., Kształcenie ogólne a problemy orientacji zawodowej, (w) Nauczyciel i Wychowanie Nr 5/78
14. Jankowski D., Szkoła wobec własnej pracy ucznia nad swoim rozwojem, (w) Edukacja Nr 2, 2000
15. Janowski A., Aspiracje młodzieży szkół średnich, Warszawa 1977
16. Kawula S., Brągiel J., Janke A. W., Pedagogika rodziny. Podstawowe pojęcia rodziny, Warszawa 1970
17. Kłoskowska A., Wartości, potrzeby i aspiracje kulturalne małej społeczności miejskiej, Studia socjologiczne 1970/3
18. Kosel Z., Społeczne uwarunkowania wyboru szkoły zawodowej, Warszawa 1974
19. Kotarbiński, Elementy teorii poznania, logiki formalnej i metodologii nauk, Warszawa 1961
20. Kowalska W., Dziecko w kręgu bezrobocia i biedy, (w) Wychowanie na co dzień. Miesięcznik dla nauczycieli, wychowawców i rodziców, Nr 1-2/2004
21. Kozakiewicz M., Bariery awansu poprzez wykształcenie, Warszawa 1973
22. Kozielecki J., Koncepcje psychologiczne człowieka, Warszawa 1976
23. Kozielecki J., Psychologiczna teoria decyzji, Warszawa 1977
24. Kulas H., Samoocena młodzieży, Warszawa 1986
25. Kupczyk J., Uwarunkowania aspiracji życiowych młodzieży w starszym wieku szkolnym, Poznań 1978
26. Lewowicki T., Aspiracje dzieci i młodzieży, Warszawa 1987
27. Łobocki M., Metody badań pedagogicznych, Warszawa 1978
28. Łoś M., Aspiracje a środowisko, Warszawa 1972
29. Maciaszkowa J., Rola szkoły w przygotowaniu młodzieży do życia w rodzinie, Warszawa 1977
30. Marciniak S., (red.) Makro i mikroekonomia. Podstawowe problemy, Warszawa 1999
31. Mądrowski H., 80 lat Szkolnictwa zawodowego w kruszwicy, Kruszwica 2002
32. Mlonek K., Bezrobocie w Polsce w XX wieku w świetle badań, Warszawa 1999
33. Muszyński H., Wstęp do metodologii pedagogiki, Warszawa 1971
34. Nakoneczna D., Jakim być? Kim być?- Czyli o samorządności w Szkołach Twórczych, Warszawa 1993
35. Nordhaus S., Ekonomia 1, Warszawa 1998
36. Nowacki T., (red.) Metodologia pedagogiki pracy, Warszawa 1978
37. Nowak S., (red.) Metody badań socjologicznych, Warszawa 1956
38. Okoń W., Nowy słownik pedagogiczny, Warszawa 1996
39. Okoń W., Słownik pedagogiczny, Warszawa 1987
40. Parzęcki R., Wybory zawodowo- edukacyjne młodzieży w stadium dorastania, (w) Edukacja Nr 4, 2001
41. Paszkowa- Rogacz A., Doradztwo zawodowe w systemach szkolnych UE, (w) Edukacja Zawodowa Nr 4/2001
42. Pelcowa M., Rozwój osobowości w wieku młodzieńczym. Potrzeby psychospołeczne, (w) Problemy okresu młodzieńczego w szkolnej edukacji, (red.) J. Mariaszowa, Warszawa 1989
43. Pielok C., Poradnictwo zawodowe jako forma pomocy jednostce w planowaniu kariery zawodowej, (w) Edukacja zawodowa Nr 4/2001
44. Pieter J., Ogólna metodologia pracy naukowej, Wrocław- Warszawa 1967
45. Pieter J., Słownik psychologiczny, Warszawa 1996
46. Pilch T., Spory o szkołę, Warszawa 1999
47. Pilch T., Zasady badań pedagogicznych, Warszawa 1998
48. Podoska- Filipowicz E., Doradztwo zawodowe w nowym wymiarze edukacji zawodowej i ustawicznej, (w) Gerlach R., Nowy wymiar edukacji zawodowej i ustawicznej, Bydgoszcz 1998
49. Porożyński H., Aspiracje życiowe młodzieży, (w) Edukacja Nr 4/76, 2001
50. Przetacznikowa M., Włodarski Z., Psychologia wychowawcza, Warszawa 1983
51. Putkiewicz Z., Motywy szkolnego uczenia się młodzieży, Warszawa 1971
52. Rachalska W., Nowy kształt poradnictwa zawodowego jako element kształcenia ustawicznego, (w) Gerlach R., Nowy wymiar edukacji zawodowej i ustawicznej, Bydgoszcz 1998
53. Schulz R., Szkoła- instytucja, system, rozwój, Toruń 1992
54. Sillamy N., Słownik psychologii, Warszawa 1994
55. Skorny Z., Aspiracje młodzieży oraz kierujące nimi prawidłowości, Wrocław 1980
56. Skorny Z., Aspiracje,(w) Encyklopedia pedagogiczna, (red.) W. Pomykało, Warszawa 1993
57. Skorny Z., Prace magisterskie z psychologii i pedagogiki, Warszawa 1984
58. Słownik Języka Polskiego, Tom 1, Warszawa 1978
59. Sokołowska A., Stosunek młodzieży do jej perspektyw życiowych, Warszawa 1967
60. Super D.E., Psychologia zainteresowań, Warszawa 1972
61. Suszek K., Społeczne podłoże aspiracji szkolnych młodzieży, Poznań 1971
62. Syrek E., Aspiracje młodzieży niedostosowanej społecznie, Katowice 1986
63. Szajek S., Orientacja i poradnictwo zawodowe, Warszawa 1979
64. Szajek S., Rola szkół zawodowych w orientacji zawodowej, Warszawa 1980
65. Szajek S., System orientacji i poradnictwa zawodowego, Warszawa 1989
66. Sztanderska U., Czynniki generujące bezrobocie w Polsce w okresie realizacji programu transformacji, (w) Bezrobocie- nowy problem społeczny w krajach dokonujących transformacji systemu i restrukturyzacji gospodarki. Materiały konferencyjne IPiSS, Warszawa 1992
67. Sztanderska U., Rynek pracy w Polsce w latach 1990- 1991, Warszawa 1992
68. Sztumski J., Wstęp do metod i technik badań społecznych, Katowice 1999
69. Szymański M., Aspiracje rodziców w zakresie kształcenia dzieci- uczniów szkół podstawowych, (w) Edukacja Nr 4, 1989
70. Szymański M.J., Wartości młodzieży, jej nauczycieli i rodziców, (w) Edukacja Nr 1, 2002
71. Szymański M., Środowiskowe uwarunkowania selekcji szkolnej, Warszawa 1973
72. Tyszka Z., Wachowiak A., Podstawowe pojęcia i zagadnienia socjologii rodziny, Poznań 1997
73. Tyszkowa M., Aktywność i działalność dzieci i młodzieży, Warszawa 1990
74. Tyszkowa M., Aktywność i działalność dzieci i młodzieży, Warszawa 1990
75. Wagner I., Zadania szkoły w okresie przemian społecznych w Polsce, (w) Edukacja Nr 3, 1998
76. Wiatrowski Z., Podstawy pedagogiki pracy, Bydgoszcz 2000
77. Wielka Encyklopedia Powszechna, Warszawa 1962
78. Wiśniewski W., Przemiany aspiracji edukacyjnych młodzieży w latach 1977-1983, (w) Edukacja Nr 3, 1986
79. Witkowski J., Podstawowe cechy bezrobocia w Polsce w okresie transformacji, GUS, Warszawa 1994
80. Wojciechowski K., (red.) Encyklopedia oświaty i kultury dorosłych, Wrocław 1986
81. Wojtasik W., Wybór doradcy zawodu przez młodzież, rodziców i nauczycieli, Wrocław 1993
82. Wołk Z., Absolwenci szkół zawodowych na starcie, (w) Szkoła Zawodowa Nr 8/99
83. Zaborowski Z., Wstęp do metodologii badań pedagogicznych, Wrocław 1973
84. Zaczyński W., Praca badawcza nauczyciela, Warszawa 1995
85. Ziemska M., (red.) Rodzina i dziecko, Warszawa 1980
Używamy plików cookie i zbieramy dane m.in. w celach statystycznych i personalizacji reklam. Jeśli nie wyrażasz na to zgody, więcej informacji i instrukcje znajdziesz » tutaj «.
Jastrzębia
Wpływ rodziny i szkoły na aspiracje edukacyjne i plany zawodowe uczniów
O nas | Reklama | Kontakt
Redakcja serwisu nie ponosi odpowiedzialności za treść publikacji, ogłoszeń oraz reklam.
Redakcja serwisu nie ponosi odpowiedzialności za treść publikacji, ogłoszeń oraz reklam.
Copyright © 2002-2024 Edux.pl
| Polityka prywatności | Wszystkie prawa zastrzeżone.
Prawa autorskie do publikacji posiadają autorzy tekstów.
| Polityka prywatności | Wszystkie prawa zastrzeżone.
Prawa autorskie do publikacji posiadają autorzy tekstów.