Autyzm. Strukturalizacja czasu i przestrzeni. Organizacja miejsca aktywności

Strukturalizacja czasu i przestrzeni. Organizacja miejsca aktywności - Monika Olek

Osoby z autyzmem nie są pozbawione zdolności efektywnego uczenia się, jeśli proces ten przebiega w specjalnie przystosowanych dla nich, sprzyjających warunkach. Funkcjonowanie osób z autyzmem w normalnym środowisku jest bardzo zróżnicowane. Dlatego też miejsca, w których mogą one zdobywać czy też podtrzymywać nabyte już umiejętności powinny być dostosowane do ich indywidualnych możliwości i ograniczeń. Fakt ten wynika z różnych przyczyn, uwarunkowanych odmiennością funkcjonowania neurologicznego tej grupy osób. Zaburzenia ze spektrum autyzmu nie mijają w toku życia osoby, zmianie natomiast może ulec ich charakter i nasilenie. Osoby te tworzą różnorodną grupę, zarówno pod względem funkcjonowania społecznego, jak i intelektualnego. Część ujawnia obsesyjne pragnienie niezmienności, zmiany w otoczeniu mogą zatem niepokoić i nasilać prezentowane zaburzenia w zachowaniu i funkcjonowaniu społecznym. Większość osób z ASD potrzebuje systematycznego wsparcia terapeutycznego przez całe swoje życie.
W organizacji pracy osób z zaburzeniami ze spektrum autyzmu bardzo ważne jest stosowanie elementów strukturalizacji czasu i przestrzeni. Uporządkowanie struktur otoczenia, nadanie im przewidywalności może pomóc poczuć się bezpiecznie i zrozumieć oczekiwania środowiska. Może również ułatwić efektywne wykonanie zaleconej czynności i zrozumienie jej przebiegu. Plan dnia dostarcza informacji co, gdzie i kiedy się wydarzy.
„(...) Osoby z autyzmem przejawiają dążenie do przestrzegania stałego planu zajęć, sposobu wykonania określonych czynności, scenariuszy postępowania w pewnych sytuacjach (np. kolejności czynności wykonywanych podczas robienia codziennych zakupów, przygotowywania posiłku (...)” (Pisula, 2012, s.43).
Podejście TEACCH, koncentruje się na rozwijaniu umiejętności osób z ASD, kładzie duży nacisk na zrozumienie istoty autyzmu i dostosowania otoczenia do jej indywidualnych potrzeb. Do skutecznych technik, ułatwiających opanowanie optymalnego stopnia samodzielności u osób z zaburzeniami ze spektrum autyzmu zalicza się: organizację fizycznego otoczenia, przestrzeganie zasady stałości, przejrzystości, korzystanie z planów dnia i systemów pracy (albumów aktywności), używanie wizualnych pomocy służących komunikacji, jasne precyzowanie poleceń.
STRUKTURA FIZYCZNA dotyczy organizacji i uporządkowania otoczenia fizycznego, miejsca, w którym pracuje osoba. Powinno zatem podczas planowania uwzględnić przydzielenie osobie stałego miejsca pracy, własnego wieszaka, szafki, które będą należały wyłącznie do niej. Krzesło, na którym siedzi osoba można oznaczyć jej zdjęciem. Miejsce dla niej przeznaczone powinno być stałe, niezmienne. Należy wyznaczyć jej wyraźne, fizyczne i wizualne granice w postaci np. odgrodzenia parawanem, mającym na celu eliminacje dystraktorów, bodźców rozpraszających podczas wykonywania pracy. Ważne jest także uwzględnienie oznaczenia miejsc materiałów w pracowni. Meble, regały, w których przechowywane są materiały do zajęć należy odpowiednio oznaczyć. Osoba powinna z łatwością znaleźć np. potrzebne jej nożyczki. Można to zrobić w formie zdjęć czy piktogramów naklejanych na ich zewnętrznych i wewnętrznych powierzchniach. w pracowniach należy zadbać o utrzymanie ogólnego ładu i porządku, aby umożliwić osobie efektywniejsze i bezpieczniejsze poruszanie się w przestrzeni, korzystniejsze samopoczucie, jednocześnie ograniczając jej dostęp do bodźców. Należy także zwrócić uwagę na ograniczenie poziomu hałasu, który jest bardzo istotnym czynnikiem funkcjonowania w przypadku osób z nadwrażliwością słuchową. Przestymulowanie wzrokowe, dźwiękowe może wywołać u osoby z autyzmem frustrację i zachowania trudne. Te wszystkie niedogodności mogą być przyczyną problemów ze skupieniem uwagi i odmową współpracy.
STRUKTURA WIZUALNA dotyczy organizacji wizualnej przestrzeni w formie piktogramów, symboli PCS, zdjęć, planów dnia, systemów pracy (planów aktywności), koszyki z materiałami do aktywności, etykiet i innych środków służących do oznaczenia miejsc. Pomocne w tym obszarze mogą być oznaczenia kierunku pracowni za pomocą odpowiedniego dobranego koloru taśm naklejanych na parkiet (np. kolor zielony może prowadzić osobę tylko do pracowni edukacyjnej).
Instrukcje wizualne dla osób wysokofunkcjonujących, posiadających zdolności werbalne, mogą być sporządzone, zarówno w formie pisanej przez samego uczestnika zajęć, jak także w formie rysunkowej tworzonej przez obie strony np. w postaci komiksu jeśli taką formę preferuje.
ORGANIZACJA MIEJSCA AKTYWNOŚCI dotyczy zorganizowania uporządkowanego, przewidywalnego i bezpiecznego miejsca pracy. Struktura wizualna miejsca pracy ma umożliwić uczestnikowi efektywniejsze skupienie uwagi na wykonywanej aktywności. W przypadku osób z deficytem koncentracji uwagi stosuje się parawan odgradzający ich przestrzeń fizyczną i społeczną od przestrzeni pozostałych uczestników zajęć. Nadmiar bodźców zakłóca funkcjonowanie i może sprowokować zachowania trudne.
Osoba z autyzmem powinna wiedzieć, co ma zrobić? Ile pracy wykonać? Kiedy i jak długo ma pracować?
W określeniu czasu trwania wykonywania pracy nad zadaniem w przypadku osób z zaniżoną motywacją czy nie umiejących określić momentu jej przerwania bardzo pomocny będzie timer. Sprecyzuje on czas trwania czynności i ułatwi odpowiedź na pytanie: Jak długo mam coś robić? Wskaże moment zakończenia aktywności i przejścia do następnego zadania. Osoby niskofunkcjonujące utrzyma w realizacji zadania, natomiast osobom z łagodną formą autyzmu, z Zespołem Aspergera określi czas zakończenia, jeśli aktywność była ich pasją i mieli trudności z jej przerwaniem.
Osoby wysokofunkcjonujące z ASD wykazują duże trudności z wykonywaniem złożonych zadań, wynika to z ich deficytów w zakresie pamięci krótkotrwałej, nie potrafią wykonywać kilku czynności w tym samym czasie, lub zapamiętać kilku informacji jednocześnie. Praca powinna być zatem podzielona na części, etapy. Powinna mieć jasno sprecyzowany cel i punkt końcowy. Osoba z autyzmem ma potrzebę jasnego przekazu odnośnie tego, ile mam zrobić i po co wykonuje określone zadania?
Osobom niskofunkcjonującym należy umieścić materiały służące do wykonania zadania w tzw. koszyki z materiałami do aktywności. Znajdują się w nich przybory służące do wykonania konkretnego zadania. Same w sobie powinny stanowić podpowiedź. Osoba wykonuje pracę od strony lewej do prawej, lub od góry do dołu, odstawiając puste pudełko na bok. Takie przykładowe ustrukturyzowanie czynności, odpowiednia strategia pracy, wizualna jednoznaczność zajęć sprzyja budowaniu poczucia samostanowienia, sprawczości, podnoszenia motywacji uczestnika zajęć i ograniczenia manifestacji przez niego zachowań niepożądanych. Większość osób z autyzmem, zwłaszcza tych z niższym poziomem funkcjonowania intelektualnego dąży do przestrzegania rutyny, schematu działania, czynności wykonywanej często, znanej, powtarzalnej, przewidywalnej, bezpiecznej, dającej poczucie komfortu. Ważna jest także nauka umiejętności oczekiwania i organizowania czasu wolnego, odpoczywania. Również w tym obszarze osoby z zaburzeniami ze spektrum autyzmu mogą wykazywać trudności. Mogą nie wiedzieć czym się zająć, jak zorganizować sobie aktywność, gdzie pozostać. Tak zatem wskazanym byłoby uwzględnienie w planie dnia czasu odpoczywania i ustalenie, zgodnie z preferencjami osoby, w jaki sposób ostatecznie go spędzi. Korzystanie w tych momentach z timera bywa pomocne w przypadku osób nie potrafiących odczytywać czasu i nim zarządzać. Najważniejsze jest jednak zapewnienie osobie z autyzmem optymalnych warunków rozwoju i pracy, uwzględniając jej ograniczenia i szanując jej indywidualność.

Bibliografia:
Pisula, E.(2012). Autyzm. Od badań mózgu do praktyki psychologicznej. Sopot: Gdańskie
Wydawnictwo Psychologiczne