Rehabilitacja i terapia logopedyczna dziecka z zaburzeniami mowy

Spis treści
Wstęp
1. Mowa
1.1. Aparat mowy
2. Rozwój mowy dziecka
3. Zaburzenia mowy
3.1. Opóźniony rozwój mowy dziecka
4. Terapia logopedyczna
4.1. Terapia logopedyczna dziecka z problemem jąkania
4.1.1. Systemowa terapia jąkania (STJ)
4.1.2. Podejście psychologiczne w terapii jąkania
4.1.3. Metody logopedyczne stosowane w terapii jąkania u dzieci
Podsumowanie
Bibliografia

Wstęp
U dzieci z zaburzeniami mowy najczęściej można zaobserwować słabą pamięć
słuchową, trudności w samodzielnym opowiadaniu uwzględniającym kolejność wydarzeń oraz
identyfikowaniu związków przyczynowo - skutkowych. Występują również problemy
z podziałem zdania na wyrazy oraz problemy z głoskowaniem, co może być przyczyną
zaburzeń w czytaniu i pisaniu. Dlatego też, zarówno opóźnienie rozwoju mowy jak i wadliwa
wymowa powinny być przedmiotem szczególnej troski specjalistów.
W swojej pracy dyplomowej omówiłam zagadnienie mowy oraz rozwoju mowy
u dziecka. Scharakteryzowałam rodzaje zaburzeń mowy oraz podstawy terapii logopedycznej.
Opisałam terapię logopedyczną dziecka z problemem jąkania.

1. Mowa
Mowa jest aktem porozumiewania się, w którym wyodrębnione są zasadniczo trzy składniki - mówienie, rozumienie oraz ich wynik czyli wypowiedź. To układ kompetencji i sposobów realizowania wypowiedzi językowych. Mowa definiowana jest również jako zespół
czynności, jakie przy udziale języka wykonuje człowiek, poznając rzeczywistość i przekazując jej interpretację innym. Uznaje się ponadto, że pojęcie mowy jest równoznaczne z pojęciem
zachowań językowych.
Zachowania językowe dzielimy na dwie grupy – zachowania
dokonujące się w mowie wewnętrznej (cerebracja) oraz zachowania dokonujące się w mowie zewnętrznej (komunikacja językowa, interakcja językowa). Efektem zachowań z drugiej grupy
jest tekst zorganizowany w postać dźwiękową, graficzną lub gestową, umożliwiający porozumiewanie się w danej grupie społecznej.
Wyróżnia się cztery składniki mowy – język, mówienie, wypowiedź słowna i rozumienie. Język to społeczny, naturalny system znaków dźwiękowych oraz reguł ich
łączenia. Jest wytworem konkretnej ludzkiej społeczności i stanowi element jej kultury, przyswajany w procesie socjalizacji w celu porozumiewania. Język mówiony jest naturalną i jedyną formą wypowiedzi małego dziecka, dlatego bardzo ważne jest, by potrafiło wyrażać precyzyjnie swoje myśli i uczucia. Mówienie i rozumienie są równoważnymi składnikami mowy, ponieważ poza nadawcą konieczna jest obecność odbiorcy wypowiedzi, czyli słuchacza.
Posługiwanie się mową w sposób wydolny społecznie wymaga współistnienia kilku elementów: odpowiedniego zasobu słów oraz umiejętności tworzenia zdań poprawnych gramatycznie. Kompetencje konieczne do zdobycia tych elementów nabywane są podczas
życia społecznego i wyrażane wiedzą językową, komunikacyjną oraz kulturową [Pietraszko
i in., 2018].
Dwie najbardziej znane i kojarzone z mową okolice kory mózgu to ośrodek Broki, odpowiedzialny za generowanie ruchów umożliwiających wytwarzanie mowy, oraz ośrodek Wernickego (tylna część zakrętu skroniowego górnego), obejmujący mechanizmy
rozumienia znaczenia poszczególnych słów. Ponieważ znajdują się one wokół bruzdy bocznej, zwanej bruzdą Sylwiusza, określa się je łącznie jako okołosylwialna okolica mowy. Dużą rolę
w wytwarzaniu mowy odgrywa również kora ruchowa, zwłaszcza jej obszary odpowiedzialne za ruchy jamy ustnej. Uszkodzenie okolicy Broca powoduje różnego typu trudności w mówieniu (w nadawaniu mowy), zaś uszkodzenia okolicy Wernickego powodują różne postacie zaburzeń rozumienia mowy (odbioru mowy). Pamiętać należy jednak,
że to rozróżnienie ma charakter tylko przybliżony.
Czynności mowy mają charakter bardzo złożony i angażują wiele struktur na poziomie korowym, podkorowym i obwodowym. Te szczegółowe zagadnienia nie są jednak tematem tej
pracy, dlatego nie będą omawiane.

1.1. Aparat mowy
Mówienie jest bardzo złożoną czynnością i wymaga współpracy i koordynacji wielu narządów. Aparat mowy jest
odpowiedzialny za wytwarzanie dźwięków. W skład aparatu mowy wchodzi aparat oddechowy, fonacyjny i artykulacyjny. Analogicznie, najważniejsze elementy procesu mówienia stanowią oddychanie, fonacja i artykulacja.
Oddychanie w kontekście mowy to czynność podczas której wydychane powietrze wydostaje się z płuc i kieruje się do krtani, która jest aparatem wytwarzającym głos. Czynnością polegającą na przekształcaniu wydychanego powietrza na głoski jest z kolei artykulacja. Bez odpowiedniej pracy narządów artykulacyjnych oraz odpowiedniego ułożenia aparatu fonacyjnego utrudniona a niekiedy nawet niemożliwa będzie prawidłowa artykulacja. Narządy
artykulacyjne znajdują się w tzw. nasadzie (aparat artykulacyjny), którą tworzą jama gardłowa, jama nosowa i jama ustna. Narządy artykulacyjne można sklasyfikować jako narządy artykulacyjne ruchome (język, wargi, podniebienie miękkie, żuchwa) oraz nieruchome (zęby, dziąsła, podniebienie twarde oraz tylna ściana jamy gardłowej).

2. Rozwój mowy dziecka
Zakłada się, że w ciągu 1. roku życia u dzieci kształtują się podstawy komunikacji, a do 10. roku życia przyswajają one język jako system reguł i uczą się złożonych zachowań językowych, czyli opanowują kompetencję językową i komunikacyjną, choć proces ich
doskonalenia jest długotrwały [Kamińska i Siebert, 2012].
Jako że zawiązki układu nerwowego człowieka tworzą się już w 13. dniu ciąży, a w 3. miesiącu życia płodowego mózg odznacza się już aktywnością, można śmiało stwierdzić, że rozwój mowy dziecka jest procesem trwającym od chwili poczęcia do jego dojrzałości.
Chciałabym w swojej pracy skupić się jednak na rozwoju mowy od momentu urodzenia dziecka.
Pierwszy krzyk dziecka jest oznaką pełnej sprawności więzadeł głosowych i momentem, w którym już na dobre rozpoczyna się proces kształtowania mowy. Od dnia narodzin dziecko komunikuje się ze swoją matką. Każde przykre doznania fizyczne (głód, ból,
pragnienie itp.) wywołują płacz lub krzyk i są oznaką, że dziecko potrzebuje pomocy. W 2. miesiącu życia pojawiają się u dziecka reakcje na bodziec słuchowy, a wydawane dźwięki zaczynają przypominać samogłoski a, e. Dziecko trzymiesięczne wydaje już większą gamę dźwięków trenując swoje struny głosowe, wargi i język do późniejszego artykułowania słów.
Jest to okres tak zwanego głużenia. Warto tu wspomnieć o tym, że kiedy mama przemawia do niemowlęcia, ono włącza się aktywnie do rozmowy. Głużą wszystkie dzieci, także te, które są głuche od urodzenia, tyle tylko, że głużenie stopniowo u nich zanika.
Około 4.-5. miesiąca pojawiają się w „mowie” elementy wargowe m, b, wargowo-zębowe, które brzmieniem przypominają głoski f, w, przedniojęzykowe s. W 5.-6. miesiącu rozpoczyna się okres gaworzenia. Pojawiają się rytmiczne ciągi sylabowe np. da-da-da, a bobas potrafi już skoncentrować uwagę na osobie do niego mówiącej więc lokalizuje źródło dźwięku.
Pod koniec 8. miesiąca życia niemowlę zaczyna odkrywać różne natężenia dźwięków swoich wypowiedzi i gaworzy szeptem. W wieku dziesięciu miesięcy maluch rozumie wiele nazw z otoczenia i reaguje na pytanie, gdzie jest? (odwraca głowę i poszukuje przedmiotu lub osoby).
Około 11. miesiąca życia pojawiają się pierwsze sensowne sylaby i ciągi, które stosuje świadomie. Rozumie już także polecenia nie wolno i nie ruszaj. Roczne dziecko powinno
mówić około trzech słów i wyrażać swoje pragnienia poprzez wyrazy dźwiękonaśladowcze.
Drugim etapem w rozwoju mowy dziecka jest okres wyrazu. Przypada on pomiędzy 1. a 2. rokiem życia. Słownik bierny dziecka mocno się poszerza, maluch więcej rozumie i potrafi. Odpowiedzią na tę sytuację jest pojawienie się żywej gestykulacji, mimiki oraz
ruchów ciała. Okres wyrazu jest etapem, w którym na bazie niektórych spółgłosek i samogłosek oraz sylab pojawiają się pierwsze słowa. Dodatkowo dziecko rozszerza repertuar głosek
o samogłoski: a, u, i, e, oraz spółgłoski: p, b, m, t, d, n, ś, ć, czasem ź, dź. Rozkwit okresu wyrazu przypada na 15. miesiąc życia dziecka i jest ściśle związany z pojawiającą się
umiejętnością chodzenia oraz intensywnym rozwojem umysłowym dziecka.
Okres zdania to czas pomiędzy 2. a 3. rokiem życia. Dziecko przyswaja wówczas
najwięcej słów i wie, jak prawidłowo brzmią wszystkie głoski, chociaż nie potrafi ich jeszcze dobrze wymówić. Dzieje się tak za sprawą kształtowania się aparatu mowy dziecka. Jak sama
nazwa wskazuje, okres zdania jest momentem, w którym pojawiają się pierwsze zdania. Trzeba jednak wziąć pod uwagę fakt, że każde dziecko ma swoje tempo rozwoju, co oznacza, że jedno może zacząć tworzyć zdania wcześniej, a inne później.
Kolejny etap rozwoju mowy to okres swoistej mowy dziecka. Jest to etap kilkuletni, trwa mniej więcej od 3. do 7. roku życia. To czas, w którym intensywnie rozwija się artykulacja,
wzbogaca zasób słownictwa oraz umiejętność budowania zdań złożonych. W tym okresie rozwój słownika i rozumienie mowy następuje bardzo szybko. Gimnastyka buzi i języka to coś,
co powinno znaleźć się w repertuarze zabawy każdego dziecka w tym wieku, ponieważ pomaga zmniejszać dysproporcję między rozumieniem, a wymową.

3. Zaburzenia mowy
Mowa to podstawowa umiejętność pozwalająca na komunikację z innymi ludźmi, wyrażanie własnych emocji, pragnień i potrzeb. Dlatego wczesna interwencja logopedyczna jest istotna nie tylko dla samego rozwoju mowy, ale również dla rozwoju emocjonalnego
[Karowicz, 2021]. Mowa kształtuje psychikę człowieka. Jej zaburzenia powodują poznawcze i społeczne konsekwencje. Braki w zakresie słownego funkcjonowania mają swoje konsekwencje w sferze emocjonalno-społecznej, a nieprawidłowy przebieg interakcji
społecznych, uwarunkowany zaburzeniami w komunikowaniu się, obniża aktywność społeczną i niesie za sobą duże ryzyko wystąpienia nieprzystosowania społecznego.
Zaburzenia mowy, według klasyfikacji Kussmaula, można podzielić na:
- zaburzenia artykulacji (dysartrie),
- zaburzenia mowy (dysfazje),
- zaburzenia treści (dyslogie).
Objawowa klasyfikacja zaburzeń mowy opracowana przez Leona Kaczmarka przedstawia się następująco:
- zaburzenia treści: zaburzenia procesu uogólniania i abstrakcji; brak logiki w zbudowanych
tekstach; nieprawidłowości w ukierunkowaniu myślenia.
- zaburzenia języka: niemota, afazja, alalia, agramatyzm, przejęzyczenie (pomyłka).
- zaburzenia substancji: jąkanie, rynolalia, wymowa bezkrtaniowców, afonia, giełkot,
bradylalia, tachylalia, dyslalia, palatolalia, mutyzm.
Później Kaczmarek rozdzielił zaburzenia mowy od zniekształceń wypowiedzi.
Zaburzenia nazwał brakiem kompetencji językowej lub niedostatecznie wykształconą sprawnością w realizowaniu tekstu. Zniekształcenia wypowiedzi zaś usterkami tekstu.
Klasyfikację przyczynową zaburzeń mowy zaproponował w 1905 r. polski lekarz Władysław Ołtuszewski:
- zaburzenia ośrodkowe: afazje (afazja percepcyjna, zaburzenia związane z głuchotą, zaburzenia związane z niedorozwojem umysłowym, „bełkotanie"; dyzartrie: zaburzenia związane z porażeniem, jąkanie pochodzenia centralnego, nosowanie na tle porażenia.
- zaburzenia obwodowe: dyzartrie (zaburzenia związane z rozszczepami podniebienia, zniekształceniami narządów mowy, inne „bełkotania".
Obecnie przyjmowana w praktyce logopedycznej przyczynowa klasyfikacja zaburzeń mowy została opracowana przez Irenę Styczek. Podzieliła ona zaburzenia mowy na zaburzenia
zewnątrzpochodne (egzogenne) i wewnątrzpochodne (endogenne), które nazwała wadami.
W ich obrębie wyróżniła:
- dysglosję (związaną z nieprawidłową budową narządów mowy lub z obniżeniem słyszalności),
- dyzartrię (związaną z „uszkodzeniem ośrodków i dróg unerwiających narządy mowne"),
- dyslalię (alalię; związaną z „opóźnieniem wykształcenia się funkcji pewnych struktur mózgowych"),
- afazję (związaną z „uszkodzeniem pewnych struktur mózgowych"),
- jąkanie „zaliczane do nerwic",
- nerwice mowy (mutyzm, afonia, zaburzenia tempa mowy),
- oligofazję (związaną z upośledzeniem umysłowym),
- schizofazję (związaną z chorobami psychicznymi).
W diagnostyce zaburzeń mowy, oprócz roli logopedów wspomina się obecnie również o roli lekarzy pediatrów. Pomoc lekarzy pediatrów pracujących w placówkach podstawowej opieki zdrowotnej, którzy mają możliwość dokonania wstępnej oceny prawidłowości rozwoju
mowy dziecka (wcześniej niż logopedzi), stwarzałaby szansę na upowszechnienie profilaktyki i terapii zaburzeń mowy u dzieci (zwłaszcza małych), zanim zostaną one objęte opieką
logopedyczną w przedszkolach [Kamińska i Siebert, 2012].

3.1. Opóźniony rozwój mowy dziecka
Zespół opóźnienia rozwoju mowy czynnej jest problemem spotykanym dosyć często.
Wśród dzieci przedszkolnych występuje w około 3%. Zespół opóźnienia rozwoju mowy czynnej dotyczy zwykle dzieci w wieku 3 lub 4 lat, najczęściej chłopców. Dziecko takie mówi bardzo mało albo wcale, słyszy dobrze i doskonale rozumie polecenia słowne. Poziom rozwoju
umysłowego tych dzieci badany testami bezsłownymi najczęściej jest prawidłowy, zgodny z wiekiem. Opóźnienia rozwoju mowy to zakłócenia w nabywaniu przez dziecko sprawności językowych obserwowane zarówno w globalnych jak i wybiórczych aspektach oraz etapach rozwoju mowy. Może wystąpić późniejsze pojawianie się gaworzenia lub pierwszych słów, ubóstwo słownika, późniejsze pojawianie się w mowie dziecka zdań prostych oraz złożonych, dłuższe utrzymywanie się w wypowiedziach dziecka nieprawidłowych struktur gramatycznych,
dłuższe wymawianie poszczególnych dźwięków mowy w sposób charakterystyczny dla wcześniejszego okresu rozwojowego. Wymienione nieprawidłowości są charakterystyczne dla tzw. prostego opóźnienia rozwoju mowy i nie towarzyszą im żadne odstępstwa od normy
oprócz odstępstw chronologicznych. Natomiast znacznie poważniejsze przejawy zakłóceń w nabywaniu sprawności językowych obserwuje się u dzieci należących do dwóch pozostałych grup nieprawidłowego rozwoju mowy – zaburzeń rozwoju mowy. Drugą grupę stanowią dzieci,
które zaczęły wprawdzie mówić we właściwym czasie, ale wymowa ich była zbyt długo nieprawidłowa, zaś trzecią grupę stanowią dzieci, które zaczęły mówić z opóźnieniem i długo
wymawiały różne dźwięki nieprawidłowo.
Z punktu widzenia lingwistycznego, opóźniony rozwój mowy przejawia się
na płaszczyźnie 4 poziomów języka:
- fonetyczno-fonologicznym (zaburzenia artykulacji);
- syntaktyczno-morfologicznym (dysgramatyzm);
- semantyczno-leksykalnym (ograniczony czynny i bierny zasób słów);
- zdaniowo-semantycznm (ograniczone możliwości posługiwania się kategorią zdaniową).

4. Terapia logopedyczna
W potocznej opinii logopeda jest specjalistą zajmującym się tylko usuwaniem zaburzeń mowy i wymowy u dzieci (częściej) i u dorosłych (rzadziej). Jest to jednak podejście znacznie upraszczające i zawężające pole działalności zawodowej logopedów [Kamińska i Siebert, 2012]. Jeszcze w pierwszej połowie XX wieku zakres pojęcia logopedia pokrywał się z treścią formuły „zaburzenia mowy i ich usuwanie”. Takie rozumienie logopedii wynikało z tradycji
badań rozwijających się przez wieki w naukach medycznych [Grabias, 2010].
Logopedia jest nauką o biologicznych uwarunkowaniach języka i zachowań językowych. Opisuje i ocenia kompetencję poznawczą, językową i komunikacyjną, ocenia sprawność w realizowaniu tych kompetencji oraz objaśnia biologiczne przyczyny warunkujące
ich stan. Śledzi zatem udział języka w kształtowaniu umysłu jednostek (w ich zróżnicowanej kondycji biologicznej) i w budowaniu interakcji [Grabias, 2010].
Przedmiotem zainteresowań logopedii jest rozwój i zaburzenia mowy oraz języka jako systemu komunikacyjnego. Inna definicja uznaje za przedmiot logopedii zakłócenia w funkcjonowaniu komunikacji językowej, usuwanie tych zakłóceń oraz niedopuszczanie
do ich zaistnienia.
Terapia w najszerszym ujęciu oznacza wszelkiego rodzaju formy pomocy udzielanej pacjentowi w celu usunięcia bądź złagodzenia zaburzeń. W logopedii pojęcie terapia logopedyczna rozumiane jest jako „specyficzne, zamierzone oddziaływania ukierunkowane
na usunięcie wszelkich zakłóceń procesu porozumiewania się”.
Do opisu postępowania logopedycznego używa się również określeń logoterapia, postępowanie logopedyczne, korekta logopedyczna, czy reedukacja mowy. Zasady prowadzenia terapii logopedycznej wskazują na potrzebę zaangażowania do współpracy całego środowiska opiekuńczo-wychowawczego dziecka. Rolą logopedy jest aktywizowanie
członków rodziny i nauczycieli do podejmowania różnorodnych zadań na rzecz wspierania terapii logopedycznej. Warunkiem efektywnej terapii logopedycznej jest aktywne uczestnictwo rodzica – opiekuna w prowadzeniu oddziaływań korekcyjnych. Rodzic świadomy celów terapii jest zmotywowany do jej kontynuowania w warunkach domowych. Powodzenia całego procesu terapeutycznego wymaga pełnej akceptacji rodziców dla programu naprawczego proponowanego przez logopedę i konsekwentne stosowanie się do jego wskazówek i zaleceń.

Terapia logopedyczna musi opierać się na ogólnych zasadach zgodnych z terapią pedagogiczną i psychologiczną. Te zasady to:
- zasada wczesnego rozpoczynania terapii,
- zasada indywidualizacji,
- zasada wykorzystania w procesie terapii wszelkich możliwości
pacjenta,
- zasada kompleksowego oddziaływania,
- zasada aktywnego i świadomego udziału,
- zasada współpracy z najbliższym otoczeniem,
- zasada systematyczności,
- zasada stopniowania trudności.
W logopedii zastosowanie mają różnorodne metody terapeutyczne.
Rozwój nowych technologii, a także pojawienie się pandemii COVID-19 doprowadziły do zmian w funkcjonowaniu wielu zawodów, w tym nauczycieli i logopedów. Mało popularna do tej pory edukacja zdalna stała się codziennością. Dla logopedów było to szczególnie trudne
zadanie. Sytuacja epidemiologiczna w kraju i na świecie sprawiła, że aż 85,5% logopedów zaczęło pracować zdalnie. Praca online z pewnością ograniczyła możliwości logopedów i zmusiła do zmiany sposobu działania. Jednakże prowadzenie zajęć w sposób stacjonarny
w czasie obostrzeń również ograniczało możliwości logopedów (chociażby noszenie maski zakrywającej usta pacjenta) [Karowicz, 2021].
Standard pomocy logopedycznej online [Latocha Małachowska, 2020] wypracowano 27 kwietnia 2020 roku. Jak można przeczytać na stronie internetowej PZL, decyzję o zakwalifikowaniu pacjenta do terapii zdalnej pozostawiono logopedom, którzy powinni ją podjąć po przeanalizowaniu rodzaju schorzenia, jego dysfunkcji i wieku. Podkreślono również rolę rodziców (opiekunów) przy planowaniu oraz wyborze formy i realizacji terapii online.
Zaznaczono, że terapia online może być prowadzona tylko w ich obecności [Gebreselassie, 2022].
Terapia logopedyczna online z pewnością posiada jednak również plusy. Według Joanny Szymańskiej 55% logopedów podaje chociaż jedną zaletę zdalnej terapii logopedycznej. Najczęściej wymienianą zaletą jest zwiększenie świadomości i zaangażowania rodziców w terapię logopedyczną. Rodzice musieli brać czynny udział w zajęciach dzieci i pod okiem logopedy wykonywać niektóre czynności, na przykład przytrzymywać język dziecka podczas ćwiczeń [Szymańska, 2019].
Warto jednak wspomnieć że wykorzystanie komputera w terapii logopedycznej nie jest nowością. Technologia informacyjna dynamicznie wyznacza standardy współczesnej terapii.
Obecnie logopedzi coraz częściej i coraz chętniej sięgają do komputera jako wartościowego narzędzia wspierającego ich pracę. Opracowuje się coraz więcej programów, które z powodzeniem można wykorzystać w terapii osób z zaburzeniami w komunikowaniu się
[Gruba, 2005].

4.1. Terapia logopedyczna dziecka z problemem jąkania
W swojej pracy dyplomowej skupię się na zagadnieniu terapii logopedycznej pacjenta jąkającego się. Wszelkie terapie należy dostosować odpowiednio do wieku pacjenta, jednak na podstawie literatury chciałabym wspomnieć o różnego rodzaju terapiach stosowanych u pacjentów w różnym weku.
Jąkanie jest zaburzeniem tempa, rytmu i intonacji wypowiedzi werbalnej. Problemem jąkania zajmują się zarówno fizjolodzy jak i psycholodzy oraz logopedzi. Sami jąkający się, jak i osoby mające z nimi do czynienia podkreślają, że jąkanie samo w sobie jest tylko znikomą częścią problemów z jakimi się borykają. Bezsprzecznie więc jąkanie nie jest jedynie niepłynnym mówieniem, a problemem niezwykle obciążającym emocje. Dzieci jąkające się są narażone na negatywne postawy wobec ich sposobu komunikowania się tak ze strony
rówieśników, jak i innych osób z otoczenia, co może mieć negatywny wpływ na ich samopoczucie i rozwój [Węsierska i Krawczyk, 2017].
Powstawanie symptomów jąkania ma podłoże zarówno biologiczne jak i społeczne.
Aby jąkanie powstało muszą wystąpić trzy grupy czynników: dyspozycyjne, wyzwalające i wzmacniające. Czynniki dyspozycyjne to predyspozycje genetyczne oraz nieprawidłowości rozwoju. Czynniki wyzwalające to wszystkie stany związane są z przeżyciem silnych bądź długotrwałych negatywnych emocji - silne przestraszenie, urodzenie się młodszego rodzeństwa, rozłąka z opiekunami bądź wyjazd jednego z nich czy hospitalizacja dziecka.
Pojęcie wzmocnienia jest bardzo szerokie, najogólniej mówiąc oznacza, że reakcja organizmu na jakiś bodziec, bez względu na jej charakter zostanie utrwalona, jeśli natychmiast bądź zaraz po niej jednostka otrzyma nagrodę.
Działania podejmowane w ramach diagnozy i terapii dzieci z problemem jąkania powinny opierać się na rzetelnych dowodach naukowych, doświadczeniu zawodowym osoby przeprowadzającej badanie, ale również uwzględniać potrzeby pacjenta [Faściszewska, 2020].

4.1.1. Systemowa terapia jąkania (STJ)
Metoda Tarkowskiego to systemowe podejście do terapii osób jąkających się w różnym wieku. Zakłada, że struktura jąkania obejmuje czynniki lingwistyczne, biologiczne, psychologiczne i społeczne. W przypadku jąkania wczesnodziecięcego STJ obejmuje okres względnego milczenia dziecka (aby nie dopuścić do utrwalania się niepłynności mówienia), terapię rodziny (w celu ustalenia źródła napięcia leżącego u podłoża niepłynności mówienia
i jego eliminacji), ziołolecznictwo (najlepiej w wykorzystaniem efektu placebo) służące obniżeniu napięcia mięśniowego oraz interwencję dorosłych w przypadku wystąpienia blokowania wypowiedzi u dziecka. Panuje przekonanie o małej efektywności terapii osób
jąkających się, ale w rzeczywistości jest ona zadawalająca i porównywalna ze skutecznością psychoterapii nerwic. Całkowite wyleczenie jest najczęściej obserwowane w wieku
przedszkolnym [Tarkowski, 2018; Tarkowski i wsp., 2010].

4.1.2. Podejście psychologiczne w terapii jąkania
Terapia psychologiczna osób jąkających się jest trudna i długotrwała. Zdarza się, że powoduje psychiczne cierpienie, ponieważ sięga najgłębszych struktur osobowości człowieka. Podejście w terapii powinno być wieloaspektowe i wielopłaszczyznowe. Współcześnie znajdujemy szereg metod stosowanych w terapii jąkania. Najczęściej spotykany
podział obejmuje metody bezpośrednie i pośrednie.
Przykłady metod bezpośrednich stosowanych w terapii jąkania:
- rytmizacja mówienia,
- wspomaganie wypowiedzi ruchem ręki,
- wydłużanie wypowiedzi,
- metoda echa,
- metoda Gutzmana,
- metoda żucia (Froeschelsa),
- metodę mowy spowolnianej (Tiapugina),
- metoda Liebmanna.
Przykłady metod pośrednich stosowanych w terapii jąkania:
- techniki relaksacyjne,
- techniki wizualizacyjne,
- metoda biofeedbacku,
- techniki wykorzystywane w pracy nad emocjami i stresem: hipnoza, trening autogenny, medytacja, metody regulujące oddychanie itp. [Błachnio i Przepiórka, 2013].

4.1.3. Metody logopedyczne stosowane w terapii jąkania u dzieci
Wśród metod logopedycznych wymienić należy: wsparcie gestem, rytmizacja mówienia, spowalnianie mówienia, maskowanie, regulacja oddechu, kontrola napięcia mięśni podczas mówienia, technika przepływu powietrza [Siwińska, 2021].
Powodzenie terapii logopedycznej jest w dużym stopniu uzależnione od współpracy całego zespołu terapeutycznego – logopedy, dziecka jąkającego się i jego rodziców oraz nauczycieli. Zadaniem logopedy jest nawiązanie kontaktu z rodzicami dziecka i z jego
wychowawcą, a następnie wspólne budowanie wspierającego i akceptującego środowiska klasowego i szkolnego [Węsierska i Krakwczyk, 2017].

Podsumowanie
Choć wszystkie dzieci z zaburzeniami mowy wymagają szczególnej troski, to w każdym przypadku konieczne jest indywidualne podejście do dziecka i indywidualny dobór działań diagnostyczno-terapeutycznych. Brak odpowiedniej opieki nad dzieckiem z zaburzeniami mowy, a także niewłaściwe niekiedy reakcje ze strony otoczenia mogą doprowadzić do wystąpienia wtórnych zaburzeń emocjonalnych, zakłócających prawidłowy rozwój
osobowości dziecka.

Bibliografia
Pracę przygotowano na bazie udostępnionych materiałów naukowych. Dodatkowe pozycje piśmiennictwa wykorzystane w pracy zostały uwzględnione poniżej.
Literatura dodatkowa:
1. Błachnio, A., & Przepiórka, A. (2013). Podejście psychologiczne w terapii
jąkania. Psychiatria i Psychologia Kliniczna, 2(13), 121-125.
2. Faściszewska, M. (2020). Kierunki działań dotyczące potrzeby podjęcia wczesnej interwencji terapeutycznej u dzieci jąkających się w wieku przedszkolnym. W: I.
Więcek-Poborczyk, J. Wrzosek-Żulewska (red.), Interdyscyplinarność w logopedii: Konieczność czy nadmiar, 129-146.
3. Gebreselassie, J. "Logopedzi i pomoc logopedyczna w czasach pandemii COVID-19– doniesienia z badań." Wychowanie w Rodzinie 26.1 (2022): 245-257.
4. GrabiaS, StaniSław. "Logopedia–nauka o biologicznych uwarunkowaniach języka i zachowaniach językowych." Logopedia 39 (2010): 9-34.
5. Gruba, Joanna. "Wykorzystanie programów komputerowych w terapii
logopedycznej." I. Zagadnienia teoretyczne (2005): 83.
6. Kamińska, Barbara, and Beata Siebert. "Podstawy rozwoju mowy u dzieci." Forum Medycyny Rodzinnej. Vol. 6. No. 5. 2012.
7. Karowicz, Anna. "Terapia logopedyczna online z perspektywy logopedów." Kultura i Wychowanie 20.2 (2021): 57-71.
8. Latocha, E., Małachowska, E. (2020). Standard pomocy logopedycznej online. Pobrane z: https:// logopeda.org.pl/new.php?id=1212.
9. Pietraszko, Agnieszka, et al. "Specyficzne zaburzenia mowy i języka." Nowa Audiofonologia 7.4 (2020): 19-25.
10. Siwińska A. (2021) Metody terapii osób jąkających się. Jak przebiega terapia jąkania u dzieci? [dostępny na: https://epedagogika.pl/zasady-i-zadania/metody-terapii-osobjakajacych-sie.-jak-przebiega-terapia-jakania-u-dzieci-5494.html]
11. Szymańska J., Logopedia na odległość, „Refleksje” 2019, nr 4.
12. Tarkowski, Z. (2018). TERAPIA JĄKANIA METODĄ TARKOWSKIEGO. Listy klinické logopedie, 2(1), 68-73.
13. Tarkowski, Z., Humeniuk, E., & Dunaj, J. (2010). Diagnoza i terapia jąkania w wieku przedszkolnym. Otolaryngologia, 9(3), 112-114.
14. Węsierska, K., & Krawczyk, A. (2017). Wsparcie dziecka jąkającego się w środowisku edukacyjnym [w:] GŁOS – JĘZYK – KOMUNIKACJA Funkcjonowanie społeczne dzieci z problemami komunikacyjnymi, tom 4.