Program profilaktyki logopedycznej w przedszkolu

Program profilaktyki logopedycznej w przedszkolu

Opracowała:
mgr Dorota Rosa
mgr Ewa Kupietz

SPIS TREŚCI

Wstęp

I. Rozwój mowy dziecka
II. Założenia programu
III. Cele ogólne i szczegółowe.
IV. Etapy realizacji programu.
V. Zakres działań.
VI. Metody i zasady realizacji programu.
VII. Ewaluacja.
VIII. Zakończenie
IX. Literatura.
X. Załączniki

Wstęp
Profilaktyka według W. Okonia to „ogół działań zapobiegających niepożądanym zjawiskom w rozwoju i zachowaniu się ludzi, w pedagogice profilaktyka to zapobieganie pewnym przyzwyczajeniom i postawą w uczeniu się... ”. Zatem możemy stwierdzić, iż każde działanie pedagogiczne jest jednocześnie działaniem profilaktycznym.
W logopedii nowoczesna profilaktyka logopedyczna ujmowana jest szeroko jako „system działań zapobiegających nieprawidłowościom mowy w toku komunikacji językowej i jako taka powinna być systemem kompleksowym, obejmującym problematykę z pogranicza innych nauk” ( K. Błachnio, 1995, s. 21).
Najlepiej zająć się profilaktyką logopedyczną już od 4 miesiąca ciąży, gdy dziecko reaguje na drodze pozaakustycznej na cechy prozodyczne, tj. melodię, rytm, akcent, natężenie głosu. W 6 mieś. życia płodowego dziecko słyszy, zaczyna odróżniać głos matki. Dla kształtowania więzi emocjonalnej, ale i pewnej wrażliwości słuchowej jest to czas na podejmowanie dialogu z dzieckiem, dbanie o jego stan psychiczny poprzez dostarczanie właściwych-przyjemnych bodźców akustycznych.
Podstawowym i niezbędnym czynnikiem decydującym o rozwoju mowy jest prawidłowy słuch. Dzięki niemu dziecko ma możliwość zapamiętywania dźwięków, kojarzenia ich oraz reprodukowania. Dzięki przesiewowym badaniom słuchu obejmującym noworodki problemy ze słuchem wykrywane są bardzo wcześnie i jest to ważny element profilaktyki w rozwoju mowy. Kolejny czynnik to stan anatomiczny aparatu artykulacyjnego. Jak wiadomo, niektóre wady anatomiczne wymagają leczenia operacyjnego, co też jest warunkiem prawidłowego rozwoju mowy. Równie ważny jest poziom funkcjonalny tego aparatu, umożliwia bowiem dziecku prawidłowy rozwój funkcji pokarmowych: ssania, połykania, żucia. Pojawienie się poważniejszych trudności w opanowaniu tych umiejętności jest sygnałem do podjęcia działań mających na celu ustalenie przyczyn i podjęcie środków zaradczych (L. Karczmarek, 1996, s.32).
Mówienie jest taką sprawnością, której trzeba się nauczyć tak jak wszelkich innych sprawności. „Jest to możliwe tylko dzięki sukcesywnemu dojrzewaniu różnych organów mowy. Po urodzeniu żaden z tych organów nie jest jeszcze gotowy do swych czynności. Mowa wytwarza się dzięki skoordynowanej aktywności muskulatury języka, warg, gardła, podniebienia, krtani i płuc” (G. Demel, 1994, s. 29).
Rozwój mowy postępuje równolegle z rozwojem motoryki narządów artykulacyjnych. Dziecko ćwiczy narządy artykulacyjne poprzez czynności ssania, połykania, żucia. W ten sposób język przygotowuje się do wymowy głosek. Najtrudniejsze głoski sz, ż, cz, dż oraz r wymagają dodatkowych precyzyjnych ruchów, np. uniesienie języka, ruchy wibracyjne. Prawidłowa artykulacja głosek warunkuje rozwój mowy dziecka. Do rozwoju i koordynacji poszczególnych części wchodzących w skład skomplikowanego narządu mowy potrzebny jest pewien okres i aktywne ćwiczenia. Rozwój mowy nie u wszystkich dzieci przebiega jednakowo: u jednych szybciej, i te dzieci zaczynają mówić wcześniej, u innych zaś wolniej, co przejawia się późniejszymi początkami mowy i wolniejszym przyswajaniem sobie wymowy pewnych głosek. „Różna może być kolejność pojawiania się poszczególnych głosek w trakcie rozwoju mowy. Stopień rozwoju mowy w danym momencie zależy od wielu czynników. Do najważniejszych należą psychofizyczny rozwój dziecka oraz wpływ środowiska” ( por G. Demel, 1994, s. 29). Rozwój społeczny również jest ściśle uzależniony od rozwoju mowy. Częste kontakty dziecka z otoczeniem przyspieszają bowiem ten rozwój – wzbogacając słownictwo, ucząc prawidłowego stosowania zasad gramatycznych, właściwego posługiwania się melodią, akcentem i rytmem mowy. Wszelkie zaniedbania środowiskowe, brak wzorców do naśladowania lub istnienie nieprawidłowych wzorców mowy u dzieci skutkuje opóźnieniem rozwoju mowy lub pojawianiem się zaburzeń mowy.
Poprawne myślenie, rozwój społeczny i prawidłowy rozwój mowy świadczą o dojrzałości dziecka do podjęcia nauki w szkole.
Wiek przedszkolny jest zatem najważniejszym i decydującym okresem w rozwoju mowy, którego nie można zlekceważyć. W wielu przypadkach dzieciom z prostymi wadami wymowy mogą pomóc odpowiednie ćwiczenia realizowane w formie zabawowej – wzmocnione wzorem mowy logopedy i nauczyciela oraz systematyczna praca rodzica.
Program ten w swym założeniu ma pomóc dzieciom u których rozwój mowy nie przebiega prawidłowo lub jest zagrożony, jak również rodzicom – w celu popularyzowania wiedzy z zakresu profilaktyki zaburzeń artykulacyjnych.

I. Rozwój mowy dziecka

Rozwój mowy jest uwarunkowany genetycznie, zależy od wrodzonych właściwości organizmu człowieka, ale możliwy jest jedynie w kontakcie ze środowiskiem społecznym i z innymi ludźmi. Jest to proces w którym współgrają czynniki biologiczne i społeczne. Dzięki procesom społecznej adaptacji dziecko uczy się używać krtani, języka, warg, podniebienia i szczęk do produkowania dźwięków, chociaż pierwotnie (biologicznie) są to narządy przeznaczone do oddychania, żucia i połykania. Dopiero wtórnie stają się one narządami mowy. Aby dziecko nauczyło się wyrażać swe myśli, musi przejść wiele etapów, podczas których zdobywa umiejętność koordynowania różnych grup mięśni do wytworzenia mowy artykułowanej. Mówienie rozwija się zgodnie z dojrzewaniem różnych części aparatu mowy. Mowa dziecka kształtuje się w ciągu kilku lat.
Początek tego cudownego zjawiska pojawia się już w pierwszym roku życia, kiedy dziecko zaczyna z jednej strony pewne wypowiedzi swego rozmówcy rozumieć i kiedy z drugiej strony zaczyna świadomie i celowo na niego wpływać. Poza etapem przygotowawczym wyróżniamy cztery okresy kształtowania się mowy:
- okres melodii (sygnału, apelu)
- okres wyrazu (sygnału jednoklasowego)
- okres zdania (sygnału dwuklasowego)
- okres swoistej mowy dziecięcej
Kryterium ich wyróżnienia stanowi forma językowa wypowiedzi – komunikatu przekazującego informację odbiorcy. O przyjęciu tego kryterium zdecydował fakt, że dotyczy ono najczęściej ze sobą powiązanych dwu elementów, bez których mowa nie jest możliwa, mianowicie systemu językowego i jego realizacji w komunikacie słownym. Etap przygotowawczy trwa od 3 do 9 miesiąca życia płodowego. W tym czasie wykształcają się narządy mowy i rozpoczyna się ich funkcjonowanie.

W 4 lub 5 miesiącu, a zwłaszcza w ostatnich miesiącach przed urodzeniem, płód zaczyna reagować na bodźce akustyczne. Dziecko rejestruje głos matki już w życiu płodowym. G. L. Flagan udowodnił, że sześcio lub najpóźniej siedmiomiesięczny płód ssie swój palec i „płacze”, kiedy go gubi. Krzyk noworodka tuż po urodzeniu, jak również ssanie, jest kontynuacją umiejętności nabytych wcześniej (G. L. Flaga, 1977, 32).
Zatem już od chwili narodzin rozpoczyna się proces kształtowania mowy. Ogromny wpływ na prawidłowy rozwój mowy dziecka ma karmienie piersią. „Podczas karmienia niemowlę należy układać prawie pionowo. Poziome ułożenie niemowlęcia powoduje słaby wzrost doprzedni żuchwy oraz utrudnia połykanie i oddychanie przez nos” (por. B. Rocławski, 1998, s. 48). Karmienie naturalne jest znakomitym treningiem dla mięśni klatki piersiowej oraz mięśnia okrężnego warg, odpowiedzialnego za domykanie ust. Dziecko ssąc pierś nie przerywa oddychania przez nos. „Ssanie wymaga intensywnej pracy mięśni, które wpływają na prawidłowy wzrost żuchwy” (B. Rocławski, 2003, s. 55). Nie jest wskazane stosowanie smoczków lub gryzaków, pozornie blokujących jamę ustną. W rzeczywistości gumowy element trzymany wałami dziąsłowymi lub pierwszymi zębami zwalnia od obowiązku napinania mięśnia wargowego, uniemożliwiając wytworzenie się odruchowego zamykania ust. Istotne jest również prawidłowe oddychanie czyli przy zamkniętych ustach, przez nos. Następnym czynnikiem wspomagającym rozwój mowy dziecka jest prawidłowe połykanie. „Niemowlę połyka pokarmy płynne i półpłynne z językiem wysuniętym między bezzębne szczęki przy silnym skurczu mięśni policzków i warg” (B. Rocławski, 1998, s. 9) . Początkowo jama ustna niemowlęcia jest płaska, a język ją wypełniający może jedynie wykonywać ruchy w poziomie. Po pełnym wyrośnięciu uzębienia mlecznego, czyli około 3, najpóźniej 4 roku życia, zwiększa się pionowy wymiar jamy ustnej. Powstaje wówczas dostatecznie dużo miejsca dla ruchów pionowych końca języka, a zęby mleczne stanowią przeszkodę w wysuwaniu języka do przodu. Kończy się wówczas okres połykania niemowlęcego, a rozpoczyna połykanie typu dorosłego, z końcem języka skierowanym do przedniej części podniebienia. „Umiejętność spionizowania końca języka stwarza również warunki do poprawnej artykulacji. Nieprawidłowe połykanie, bez pionizacji języka ma ujemny wpływ na zgryz dziecka oraz jego wymowę” (por. B. Rocławski, 1998, s. 7). Zbyt długie karmienie z butelki, stosowanie smoczków oraz ssanie palców, utrudnia docieranie języka do podniebienia. Unoszący się język napotyka wówczas na przeszkodę i z konieczności przemieszcza się do przodu. „Prawidłowe połykanie z końcem języka ułożonym na podniebieniu powinno być dobrze opanowane do rozpoczęcia wymiany zębów mlecznych na stałe” (B. Roclawski, 1993, s. 55). Przerwa po zębach mlecznych utrzymująca się do czasu pojawienia się zębów stałych stanowi bodziec do ciągłego wciskania końca języka w to miejsce, co może przyczynić się do utrwalenia nieprawidłowego połykania i wymowy międzyzębowej (B. Rocławski, 1998, s. 24).
Poglądy na temat ankyloglosji (skróconego wędzidełka podjęzykowego) na jakość wymowy są bardzo różne: I. Styczek; “ ankyloglosja rzadko jest przyczyną wady wymowy, aczkolwiek niekiedy może utrudniać artykulację spółgłosek: r, sz, ż, cz. Styczek twierdzi, że można je rozciągać, co nie ma uzasadnienia medycznego. Skrócenie wędzidełka ogranicza w szczególności realizację fonemu [r], który to oprócz wzniesienia języka do podniebienia wymaga od niego naprzemiennych ruchów zwarcia i rozwarcia. Do 7 roku życia występują substytucje, które następnie przekształcają się w deformacje. Utrudnienia dotyczą także w dużym stopniu fonemów trących (f,w,t,d,s,z,ś,ź,sz,ż,ch) oraz półotwartych (j,r,l,n,ń). Niemożność swobodnego operowania językiem powoduje to, że dany fonem jest zawsze realizowany przez wytworzenie ruchu kompensacji (język nie wznosi się centralnie tylko jakby skręca i unosi do podniebienia boczną część opierając ją o bok podniebienia, drgania wykonywane są inną częścią języka - nie apeksem - lub innym narządem artykulacyjnym) Wszystkie te kompensacyjne ruchy powodują słyszalną zmianę brzmienia danej głoski (B. Ostapiuk, 2002, s. 35).
I. Okres melodii (sygnał apelu) – przypada na pierwszy rok życia (0-1). Dziecko, nawiązawszy kontakt społeczno – psychologiczny z otoczeniem posługuje się w komunikacji:
- krzykiem bądź płaczem, który przemienia się z symptomu w apel z chwilą, gdy dziecko uświadamia sobie, że za jego pomocą może na otoczeniu coś wymóc,
- okrzykami naturalnymi (apele wyższego niż płacz stopnia);
- głosami artykulacyjnymi, którym towarzyszą gesty wskazujące, (sygnały semantyczne sytuacyjne zmienne i stałe),
- tworami onomatopeicznymi, które postacią dźwiękową (substancją) naśladują oznaczane zjawisko (sygnały jednoklasowe) (L. Kaczmarek, 1953,s. 52).
Najczęstszy w użyciu jest drugi i trzeci środek komunikacji. Faktorem ich jest melodia, którą L. Kaczmarek rozumie jako „modulacje głosu, czyli operowanie tonami o różnej wysokości”. Melodii towarzyszą formy wokalne: mimika, czyli ruchy wyrazowe mięśni twarzy, pantomimika, czyli ruchy wyrazowe całego ciała (gesty wykonywane głównie kończynami górnymi). W tym okresie dzieci już wiele rozumieją z tego, z czym zwracają się do nich dorośli (pytania, polecenia). Pierwszy krzyk dziecka jest oznaką jego życiowej aktywności, ale również potwierdzeniem funkcjonowania narządów mowy. Matka dość szybko uczy się odczytywać potrzeby dziecka po rodzaju krzyku. Może on sygnalizować dyskomfort spowodowany mokrą pieluszką, głód, zmęczenie, przegrzanie, ból, a także pragnienie kontaktu z matką. W miarę nabywania doświadczeń dziecko zaczyna kojarzyć krzyk z przywołaniem bliskiej osoby, a w ten sposób opanowuje pierwszą formę komunikowania się ze światem dorosłych. Ponadto charakterystyczne dla tego okresu jest głużenie i gaworzenie.
W 2–3 miesiącu życia dziecko głuży, czyli wydaje specyficzne dźwięki o przypadkowym miejscu artykulacji, które nie mieszczą się w systemie fonetycznym języka. Brzmią jak gli, tli, kli, gla, bli, ebw itp. Głużenie u dzieci jest oznaką dobrego samopoczucia, początkowo ma charakter samorzutny, a następnie pojawia się już jako reakcja na widok bliskiej osoby (L. Kaczmarek, 1977,s. 15).
Około 6 miesiąca życia dziecko zaczyna gaworzyć, czyli powtarzać dźwięki zasłyszane z otoczenia. Jest to duży krok na drodze rozwoju mowy. Wielką radość sprawia dziecku parskanie, prychanie, powtarzanie szeregu sylab: ma-ma, ba-ba, ta-ta, la-la. Sylaby te nie mają jeszcze dla dziecka konkretnego znaczenia. Gaworzenie dostarcza dziecku nowych wrażeń słuchowych, dzięki którym przekonuje się, że odpowiednie ułożenie narządów mowy powoduje wydawanie odpowiednich dźwięków. Dzięki nabywaniu takich umiejętności, jak spostrzegawczość, skupienie uwagi, dziecko około 10 miesiąca życia przejawia tendencję do powtarzania własnych i zasłyszanych słów (echolalia), które doskonali metodą prób i błędów. Kojarzenie wielokrotnie powtarzanych dźwięków ze wskazaniem odpowiedniej osoby lub przedmiotu prowadzi do wypowiadania ze zrozumieniem pierwszych słów : mama, tata, baba, lala. Umiejętność tą zdobywa dziecko około 1 roku życia. W słowniku dziecka możemy już zaobserwować samogłoski a, o, u, e, y, i oraz spółgłoski m, p, b, t, d (L. Kaczmarek, 1953,s. 141).
II. Okres wyrazu (sygnału jednoklasowego) trwa od 1 do 2 roku życia.
Sygnały semantyczne reprezentują obszerną wypowiedź. Są zbudowane z:
- ułamka wyrazu (sygnał strzępkowy),
- całego wyrazu (symbolu) umotywowanego (onomatopei), bądź przede wszystkim z konwencjonalnego (sygnał jednosymbolowy),
- wielu wyrazów, ale bez zastosowania reguł gramatycznych (sygnał wielosymbolowy). Związane są zawsze z daną sytuacją. Czynnikiem różnicującym znaczenie wypowiedzi są elementy prozodyczne, najpierw melodia i akcent, później rytm (L. Kaczmarek, 1977,s. 52).
Etap ten cechuje posługiwanie się swoistym językiem dziecięcym, tj. mową autonomiczną - niepodobną do mowy otoczenia, jakkolwiek opartą w jakiejś mierze na strukturze języka ojczystego. Mowa autonomiczna pozbawiona jest gramatycznej struktury. Słowa wypowiadane przez dziecko w tym okresie nie mają odpowiednich form fleksyjnych (tj. końcówek deklinacyjnych lub koniugacyjnych). Budowa słowotwórcza wyrazów jest uproszczona lub zniekształcona, a ich znaczenie niewyraźne i nieustalone (L. Kaczmarek, 1977,s.53).
Np. dziecko może nazywać słowem „koko” zarówno ptactwo domowe : kury, gęsi, kaczki, jak też wszystko co puszyste: futro, sierść kota.
Wiele słów o charakterze onomatopeicznym (dźwiękonaśladowczym) oznacza różne kategorie wyrazów, reprezentując zależnie od sytuacji rzecz lub istotę żywą, jej czynność lub stan, a nawet miejsce pobytu lub właściwość. „Hau- hau” w języku dziecka oznacza psa, jego szczekanie, psią budę lub legowisko; „papu”- pokarmy, napoje, spożywanie pokarmów, uczucie głodu i pragnienie jego zaspokojenia.
Autonomiczna mowa dziecka nie jest podporządkowana regułom składni. Dziecko wypowiada się za pomocą pojedynczych słów, spełniających rolę zdania. Okrzyk „da!” może oznaczać zależnie od sytuacji życzenie otrzymania jakiegoś przedmiotu, żądanie czegoś do jedzenia lub picia, domaganie się pomocy dorosłego. To samo słowo może oznaczać czynność przeciwstawną – dawanie lub wręczanie czegoś komuś (da- w znaczeniu: masz, weź to ode mnie). Charakterystyczną cechą wymowy dziecka w tym okresie jest upraszczanie budowy słów przez określanie nazwy wyrazu jego pierwszą lub ostatnia sylabą (np. miś - mi, daj - da, jeszcze - esce, zobacz - ać, kwiaty - katy, pomidor - midol).
Coraz lepiej dziecko rozumie wypowiedzi otoczenia. Teraz na określone sytuacje, polecenia i pytania reaguje wypowiedzią o coraz doskonalszej formie językowej, często z równoczesnym działaniem. Mowa dziecka uwikłana jest w jego działalność. W tym stadium dominuje funkcja impresywna języka; wyrażanie życzeń i chęć oddziaływania na innych ludzi oraz funkcja ekspresywna: przejawianie stanów uczuciowych przyjemności bądź przykrości za pomocą rozmaitych okrzyków i towarzyszących im gestów.
III. Okres zdania (sygnału dwuklasowego) przypada między drugim i trzecim rokiem życia.
W tym okresie wyłaniają się poszczególne kategorie gramatyczne, wzbogaca się słownik, ustala się system fonologiczny, choć na razie pasywnie. Jest to trudny proces. „Wypowiedzi często zbudowane są niezgodnie z tradycją językową, a ich postać foniczna (realizacja fonemów) odbiega nie tylko w szczegółach od normalnej, ale jest często zgoła inna, bo reprezentowana przez nieadekwatne głoski. Dziecko umie jednakowoż dobrze wymawiać wszystkie samogłoski oraz spółgłoski, których artykulacja jest widzialna” (L. Kaczmarek, 1953, s. 165). Początkowo dziecko buduje zdania proste, złożone z dwóch lub trzech wyrazów i stopniowo przechodzi do dłuższych, cztero - pięcio wyrazowych.
Charakterystycznym zjawiskiem w tym okresie jest „poprawianie” mowy dorosłych, którzy chcąc przypodobać się dziecku mówią do niego spieszczoną mową. Świadczy to o różnicowaniu słuchowym prawidłowej i nieprawidłowej wymowy słów znanych dziecku, co jest wyraźnym symptomem rozwoju słuchu fonematycznego. „Dziecko jeszcze nie potrafi poprawnie wymawiać wszystkich głosek, ale słyszy błędy w wypowiedzi i poprawia ją: ne eka, a eka - nie mówi się zeka, tylko rzeka” (L. Kaczmarek, 1977, s.168). W trudniejszych zestawieniach głoski zostają często zastępowane łatwiejszymi o zbliżonym miejscu artykulacji. Mowa dziecka staje się zrozumiała już nie tylko dla najbliższego otoczenia.
IV. Okres swoistej mowy dziecięcej (swoistych form językowych) przypada między trzecim a siódmym rokiem życia.
Dziecko prowadzi już swobodne rozmowy, posługując się rozbudowanymi sygnałami dwuklasowymi, lecz zasady ich budowania nie są jeszcze utrwalone. Drogą analogii, kontaminacji i przestawki dziecko tworzy liczne twory językowe, szczególnie w pierwszej fazie tego okresu, później ulegają osłabieniu. Ta ożywiona działalność rozbudza najpierw zaciekawienie, a w ślad za nim świadomość językową, a następnie świadomość metajęzykową. W związku z rozwojem sprawności językowej wzrasta liczba pytań zadawanych przez dziecko, nawet do ponad czterdziestu dziennie. Wymowa ukształca się ostatecznie pod koniec tego okresu. Wszystkie kategorie znaków, które pojawiają się w poszczególnych okresach, nie zanikają, funkcjonują harmonijnie obok siebie dalej. O użyciu tego czy innego znaku rozstrzyga sytuacja. „Mowa dzieci 4 letnich różni się pod względem dźwiękowym. Występuje jeszcze seplenienie fizjologiczne (zamienianie głosek sz, ż, cz, dż na s, z, c, dz lub ś, ź, ć, dź). Dzieci coraz więcej rozumieją, odpowiadają na pytania i coraz więcej ich zadają, wykonują polecenia” (L. Kaczmarek, 1953, s.185). Ich wypowiedzi wybiegają poza aktualnie przeżywaną sytuację, potrafią mówić o przeszłości i przyszłości. W wypowiedziach pojawia się jeszcze wiele form agramatycznych, lecz równocześnie występuje zaciekawienie poprawnością językową. Mowa dziecka 5 letniego jest w zasadzie zrozumiała. Zaczynają się ustalać głoski sz, ż, cz, dż. Dzieci potrafią powtórzyć je poprawnie, choć jeszcze mogą być wymawiane w mowie potocznej jak s, z, c, dz. Powinna pojawić się głoska r. Potrafią wyjaśnić znaczenie słów, opisywać cechy przedmiotów i możliwości ich wykorzystania. Stopniowo zanikają nieprawidłowości gramatyczne. Dziecko dokonuje autokorekty i chętnie poprawia wypowiedzi innych. Dziecko 6 letnie powinno mieć już opanowaną mowę, chociaż proces rozwoju języka trwa nadal. Wypowiedzi dzieci wzbogacają się wraz ze zdobywaniem doświadczenia i rozszerzaniem swojej wiedzy o nowe zjawiska otaczającej nas rzeczywistości. W wieku od 3 do 7 roku życia dziecko buduje wypowiedzenia i struktury gramatyczne. Czasami nie potrafi jeszcze zastosować poprawnie pewnych konstrukcji, dlatego poszukuje rozwiązań drogą doświadczenia. Można powiedzieć, że w tym okresie dziecko „bawi się językiem”, ale jest to zabawa konstruktywna i ma swoje ściśle określone cele. Bardzo ważną rolę w tym procesie pełnią rodzice, rodzeństwo, dziadkowie i wszyscy ci, którzy stanowią najbliższe otoczenie dziecka. Mały człowiek uczy się poprzez naśladownictwo; obserwuje i czerpie różne wzorce - także językowe - z otoczenia, dlatego ważne jest aby:
- mówić wyraźnie, bez niepotrzebnych i przesadnych zdrobnień,
- komentować i omawiać wykonywane razem z dzieckiem czynności,
- formułować wypowiedzi jasno, zwięźle i konkretnie,
Postępując według tych zasad wpływamy pozytywnie na prawidłowy rozwój mowy dziecka, ponieważ maluch uczy się mowy poprzez słuchanie oraz obserwowanie mimiki twarzy i gestów jakie towarzyszą mówieniu. Ważną wskazówką dla rodziców dzieci w tym okresie jest to, by nie korygowali nieustannie wymowy dziecka. W tym czasie ma ono prawo do pełnych wdzięku form, które stanowią integralną część procesu nabywania kompetencji językowych. Zatem zdrobnienia, zamiany głosek w wyrazach, bądź ich opuszczanie na początku są zjawiskiem prawidłowym. Należy dać dziecku czas i dostarczać prawidłowych wzorców wymowy. Absolutnie nie wolno karać dziecka za złą wymowę, ośmieszać, czy wprawiać w zakłopotanie poprzez porównywanie do rówieśników. W ten sposób możemy bowiem zniechęcić dziecko do mówienia i wywołać u niego oznaki tzw. stresu komunikacyjnego
II Założenia programu
Program przeznaczony jest dla dzieci w wieku przedszkolnym, ma przyczynić się do umiejętności sprawnego komunikowania się zarówno z rówieśnikami jak i dorosłymi, sprawności strony artykulacyjnej, gramatycznej i leksykalnej mowy.
Prawidłowe artykułowanie warunkowane jest również umiejętnością efektywnego oddychania i fonacji. Ćwiczenia oddechowe i fonacyjne mają na celu nauczenie różnicowania fazy wdechowej i wydechowej oraz wydłużenie fazy wydechowej. U większości dzieci oddychanie jest już funkcją wykształconą, ale często zdarza się, że nie jest ono prawidłowe co wynika z nieukończonego procesu dojrzewania psychoruchowego dziecka. Dzieci niejednokrotnie recytując wierszyki – wymawiają frazy na wdechu i wydechu, przez co ich mowa jest przyspieszona, niewyraźna i cicha.
Jednym z warunków osiągnięcia przez dziecko gotowości szkolnej jest prawidłowo rozwinięty słuch fonemowy i fonetyczny. Duża grupa dzieci przejawia problemy w tym zakresie, co często uniemożliwia osiągnięcie gotowości szkolnej, a w konsekwencji staje się przyczyną trudności w nauce pisania i czytania.

II. Cele
Cele programu
1. Kształtowanie prawidłowej mowy poprzez korygowanie zaburzeń w zakresie strony fonetycznej, leksykalnej i gramatycznej wypowiedzi.
2. Stymulowanie opóźnionego rozwoju mowy.
3. Wdrażanie do praktycznego wykorzystania nawyków poprawnej wymowy przyswojonej w toku ćwiczeń.
4. Wdrażanie dzieci do twórczej aktywności słownej
5. Celem szczegółowym jest rozwijanie narządów mowy poprzez wybrane ćwiczenia artykulacyjne.
6. Zaangażowanie rodziców i nauczycieli do świadomej współpracy nad rozwojem dzieci i kształtowaniem ich prawidłowej wymowy
7. Usprawnianie aparatu mowy oraz narządów artykulacyjnych.
Ukierunkowane na dziecko:
• wczesna diagnoza zaburzeń mowy i wad wymowy;
• objęcie opieką logopedyczną dzieci z zaburzeniami mowy;
• podjęcie działań korygujących i profilaktycznych w zakresie praksji artykulacyjnej i aparatu oddechowego;
• wyrównywanie szans edukacyjnych;
IV Etapy realizacji programu.
Etap I przygotowawczy
• ćwiczenia oddechowe
• ćwiczenia narządów artykulacyjnych
• ćwiczenia artykulacyjne
• słuchowe
• rytmizujące
• fonacyjne
Etap II właściwej pracy logopedycznej
• wywołanie głoski w izolacji
• wywołanie głoski w sylabach ( nagłosie, śródgłosie, wygłosie)
• wywołanie głoski w wyrazach ( nagłosie, śródgłosie, wygłosie)
• wywołanie głoski w zdaniach i tekstach
Etap III utrwalający – stabilizowanie nowo poznanego dźwięku w mowie kontrolowanej, utrwalanie poprzez zabawy, gry.
Etap IV automatyzacji – wywołanie i utrwalenie poznawanej głoski w mowie.

V Zakres działań logopedy

Zadania logopedy

1. Profilaktyka to zapobieganie powstawaniu wad wymowy i czuwanie nad prawidłowym rozwojem mowy
· stymulowanie procesu nabywania kompetencji i sprawności warunkujących prawidłowy przebiegu komunikacji językowej
· stymulowanie rozwoju poznawczo- językowego
· czuwanie nad rozwojem mowy i doskonalenie jej
· prowadzenie ćwiczeń kształtujących prawidłową mowę i doskonalące mowę już ukształtowaną tj.
· ćwiczeń ortofonicznych
· słuchowych
· rytmicznych
· usprawniających narządy mowy
· artykulacji
· dykcji
· współpraca z nauczycielami- uświadomienie ważności prawidłowej wymowy u dzieci
· współpraca z rodzicami
2. Diagnostyka ( rozpoznawanie zaburzeń językowych)
- przeprowadzenie badań przesiewowych
- diagnoza logopedyczna
- udostępnienie wyników badań osobom zainteresowanym
3. Terapia (usuwanie wszelkich zakłóceń i zaburzeń komunikacji językowej
i pomoc w przezwyciężaniu problemów dzieciom mających problemy z
mówieniem, rozumieniem, czytaniem i pisaniem):
- objęcie opieką logopedyczną wyznaczonych dzieci
- systematyczne prowadzenie zajęć logopedycznych
- korygowanie wad wymowy
- rozwijanie komunikacji językowej poprzez usprawnianie funkcji mowy
- usprawnianie procesów wzrokowo- ruchowo- słuchowych
- udzielanie porad i wskazówek
- prowadzenie teczek do zajęć logopedycznych z zaleceniami do utrwalania w domu
- poinstruowanie nauczycieli i rodziców o sposobach korekty wad wymowy z dziećmi objętymi terapią.
Zajęcia logopedyczne mają za zadanie wywołanie i skorygowanie zaburzonego dźwięku, a następnie zautomatyzowanie go w mowie spontanicznej, wypracowanie umiejętności autokontroli i autokorekcji. Głównym zadaniem zajęć logopedycznych jest osiągnięcie przez dziecko sprawności językowej oraz wyrównanie szans edukacyjnych. Większość zaburzeń mowy można zlikwidować, bądź złagodzić, jeśli terapię rozpocznie się we wczesnym wieku szkolnym. Nie leczone w porę zaburzenia mowy przechodzą w nawyk, który pozostaje i utrwala się. Dziecko źle czuje się w grupie, nie zgłasza się do odpowiedzi, gdyż boi się reakcji otoczenia. Zaburzona mowa jest przyczyną niepowodzeń szkolnych.

VI Metody i zasady realizacji programu

Metody stosowane w procesie oddziaływań profilaktycznych możemy podzielić na:
 słuchowe;
 wzrokowe;
 dotyku i czucia skórnego;
 wyjaśniania;
 mechaniczne;
 fonetyczne;
 językowe;
 naśladownictwa.

Podczas realizacji prezentowanego tu programu wykorzystane zostaną elementy następujących metod:
• metoda Weroniki Sherbourne;
• metoda Dobrego Startu;
• metoda Bronisława Rocławskiego;
• metoda Pedagogiki Zabawy;
• inne w zależności od potrzeb
Wymienione metody posiadają własną specyfikę i uwzględniają określony sposób postępowania. Będą one wykorzystywane na zajęciach w zależności od potrzeb i możliwości dzieci. Wspólne dla nich jest to, że wszystkie one prowadzone będą w formie zabawy i podporządkowane wspólnym zasadą, do których należą:
ZASADA SYSTEMATYCZNOŚCI - która wymaga, by rozpoczęta praca była konsekwentnie doprowadzana do końca wg określonej kolejności działań. Nie należy zapominać tu o elastyczności w swoich działaniach.
ZASADA STOPNIOWANIA TRUDNOŚCI – nakazuje rozpoczynać od tego co dla dziecka najłatwiejsze, by dziecko widziało efekty swojej pracy i odnosiło sukcesy. Ważne jest, by zadania nie były zbyt łatwe, gdyż to będzie dla dziecka nudne.
ZASADA UTRWALANIA- zakłada konieczność powtarzania zdobytych umiejętności, aż do wytworzenia nawyku.
ZASADA INDYWIDUALIZACJI – uwzględnia indywidualne podejście do każdego dziecka, nawet jeśli pracuje ono w grupie. Uwzględniać należy cechy osobowości, indywidualne predyspozycje, wiek i wydolność dziecka i dostosować do nich czas trwania zajęć i ich intensywność.
ZASADA AKTYWNEGO I ŚWIADOMEGO UDZIAŁU – pomaga zainteresować dziecko zajęciami i zmobilizować je do pracy w celu uzyskania pozytywnych rezultatów poprzez stosowanie nagród i kar. Zajęcia powinny być dla dziecka przyjemnością i dobrą zabawą. Każde polecenie wydane dziecku musi być wzorcowo wykonane przez logopedę, by dobrze było przez nie zrozumiane.
ZASADA POLISENSORYCZNOŚCI DZIAŁAŃ – zakłada, by w pracy logopedycznej wykorzystywać doznania płynące z kilku analizatorów. Z tego też powodu zabawy i ćwiczenia należy urozmaicać różnymi środkami i materiałami dydaktycznymi.
ZASADA KSZTAŁTOWANIA PRAWIDŁOWYCH POSTAW EMOCJONALNO – OSOBOWOŚCIOWYCH – nakazuje wzmacniać w dziecku poczucie własnej wartości i likwidować lęk przed mówieniem.
ZASADA WSPÓŁPRACY Z NAJBLIŻSZYM OTOCZENIEM- rodzice maja prawo do informacji dotyczących zdiagnozowanych zaburzeń, programu i sposobu terapii oraz przewidywanych efektów.
VII Ewaluacja.
Ewaluacja będzie prowadzona w następujący sposób:
Etap I – na początku roku szkolnego obserwacja dzieci, badanie mowy dziecka, diagnoza możliwości rozwojowych aparatu artykulacyjnego przy współpracy logopedy przedszkolnego.
Etap II – Badanie mowy dziecka oraz jego postępów. Prowadzenie zapisu w dzienniku.
PLANOWANE EFEKTY
Przedstawiony Program Profilaktyki Logopedycznej zakłada, że w wyniku podjętych działań:
 Dziecko:
 Chętnie uczestniczy w prowadzonych zajęciach;
 Ćwiczy w grupie;
 Koncentruje się na wykonywanym zadaniu, ćwiczeniu;
 Ma sprawny aparat artykulacyjny;
 Poprawia się jego stan mowy lub wymowy;
 Ma wzbogacony słownik czynny;
 Wypowiada się poprawnie zdaniami złożonymi;
 Sprawnie komunikuje się z otoczeniem używa zwrotów grzecznościowych, posługuje się swoim imieniem i nazwiskiem
 Mówi coraz wyraźniej oraz podejmuje konwersacje z rówieśnikami
 Rozróżnia melodię i dźwięk.
 eksperymentuje z dźwiękami, wydobywając je z różnych przedmiotów: stukanie klocek o klocek, potrząsanie grzechotkami wykonanymi z pudełeczek z różną zawartością (ryż, groch, patyczki)
 rozpoznaje brzmienie wybranych instrumentów: grzechotka, bębenek, tamburyn,
 różnicuje dźwięki głośne i ciche,
 naśladuje ton głosu nauczyciela, mówiąc np. cicho, głośno, radośnie, groźnie, smutno,
 rozpoznaje nauczyciela po głosie,
 rozróżnia głos męski i żeński,
 rozpoznaje piosenkę po melodii,
 wykonuje ćwiczenia oddechowe według wskazówek nauczyciela: wciąga powietrze
 nosem, wypuszcza ustami, dmucha na np. piórko, rozdmuchuje farbę na kartce, dmucha
 przez rurkę do napojów do szklanki z wodą, robiąc bąbelki w wodzie.
 Usprawnianie narządów artykulacji Dziecko:
 wykonuje proste ćwiczenia artykulacyjne według wskazówek nauczyciela w trakcie
 zabawy, np. „wiosenne porządki”, ćwicząc język i wargi,
 naśladuje różne łatwe głosy i odgłosy podczas zabaw dźwiękonaśladowczych,
 pokazuje śmieszne miny.
 Rozwijanie umiejętności porozumiewania się Dziecko:
 uważnie słucha poleceń nauczyciela,
 sygnalizuje nauczycielowi swoje potrzeby,
 prawidłowo wykonuje polecenia nauczyciela,
 zwraca się bezpośrednio do swojego rozmówcy: innego dziecka, nauczyciela, innego pracownika przedszkola.

 Rodzic:
 Zna przyczyny określonych wad wymowy i zaburzeń mowy;
 Wie jak i stara się pomóc swojemu dziecku – pracując z nim w domu;
 Akceptuje swoje dziecko;
 Przeciwdziała utrwalaniu się nieprawidłowych nawyków utrudniających prawidłowy rozwój mowy;
 Współpracuje z logopedą i nauczycielami;
 Współpracuje z innymi specjalistami, gdy występuje taka konieczność;
 Nauczyciel:
 Prowadzi obserwację swoich wychowanków i trafnie ocenia poziom ich rozwoju;
 Posiada wiedzę merytoryczną i praktyczną na temat pomocy dziecku z trudnościami logopedycznymi;
 Utrzymuje stały kontakt z logopedą;
 Utrzymuje stały kontakt z rodzicami dziecka;
 Uczestniczy w warsztatach organizowanych przez logopedę;
 Stymuluje i wspiera rozwój werbalny swoich wychowanków;

VIII Zakończenie
Program Profilaktyki Logopedycznej powstał w związku ze wzrastającymi problemami w zakresie prawidłowego rozwoju mowy. Profilaktyka logopedyczna odnosi pozytywny efekt działania jeżeli rozpocznie się ją w odpowiednim czasie. Jest skuteczna gdyż rozwija aparat mowy i przygotowuje narządy artykulacyjne do wywołania danej głoski.
Głównym założeniem programu jest stymulowanie i wspomaganie rozwoju mowy dzieci w wieku przedszkolnym. Istotnym elementem programu jest też zaangażowanie w jego realizację nauczycieli i rodziców dziecka.
Grupowa profilaktyka logopedyczna nigdy nie zastąpi indywidualnej terapii logopedycznej, ale jest propozycją wielokierunkowej koncepcji oddziaływania na dzieci.
Proponowane zagadnienia i treści zawarte w programie zostały skorelowane z Podstawą Programową Wychowania Przedszkolnego (w oparciu o rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia z dnia 14 lutego 2017 r. (poz. 356).

XI Literatura.

Bibliografia:
1. Demel G., Minimum logopedyczne nauczyciela przedszkola. Warszawa, 1998, WSiP
2. Chmielewska E. ,Zabawy logopedyczne i nie tylko. Kielce, 2001, MAC
3. Trempała J., Napierała- Harwas B., Psychologia rozwoju człowieka, redakcja. Warszawa, 2001, PWN
3. Styczek I., Logopedia, Warszawa 1978. PWN
4. Stecko E., Wczesne rozpoznawanie i leczenie zaburzeń mowy. Lublin, 1991. Wydawnictwo Polskiej Fundacji Zaburzeń Mowy
5. Spionek H., Zaburzenia rozwoju uczniów a niepowodzenia szkolne. Warszawa 1973, PWN
6. Sachajska E., Uczymy poprawnej wymowy. Warszawa 1992, Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne.
7. Kaczmarek L., Kształtowanie się mowy dziecka, 1953r.
8. Rocławski B., 1998r.

Załączniki
Ćwiczenia profilaktyki logopedycznej do wykorzystania z uczniem indywidualnie i grupowo.

Ćwiczenia usprawniające aparat mowy

Ćwiczenia oddechowe
Celem ćwiczeń oddechowych jest:
- wyrobienie oddechu przeponowego
- wydłużenie fazy wydechowej
- zróżnicowanie fazy wdechowej i wydechowej
- dostosowanie długości wydechu do czasu trwania wypowiedzi
- ekonomiczne gospodarowanie powietrzem

Oddychanie to niezbędna czynność fizjologiczna, która jest podstawą dobrej wymowy. Ćwiczenia oddechowe najlepiej przeprowadzać przy otwartych oknach. Prowadzone na początku zajęć edukacyjnych działają uspokajająco, rozładowują napięcie emocjonalne i psychiczne oraz wpływają dobrze na zdrowie dziecka.
Przykłady ćwiczeń:
1. Unoszenie rąk w górę podczas wdechu i wolne, spokojne ich opuszczanie przy wydechu. To ćwiczenie można wykonywać z dzieckiem w pozycji leżącej, siedzącej lub stojącej.
2. W pozycji leżącej na materacu: wykonanie wdechu z przyciśnięciem rąk do materaca (rozstawione palce naciskają na podłoże) i wydechu wraz z rozluźnieniem całego ciała.
3. Huśtanie zabawki ułożonej na brzuchu - dziecko leży na podłodze, ma zabawkę ułożoną na brzuchu, huśta ją przy pomocy oddechu; aby zabawka nie spadła oddech musi być wolny i równy;
4. Wykonanie wdechu i dość długi wydech - dmuchanie na podwieszony na nitce przedmiot (kawałek lekkiej folii, waty, karbowanej bibuły albo gąbki) tak, aby jak najdłużej utrzymać ów przedmiot w oddaleniu.
5. Zabawa w „Rozpędzanie chmurek”. Dzieci leżą swobodnie na plecach. Nogi mają ugięte w kolanach, stopy oparte są o podłogę, ręce leżą wzdłuż tułowia. Wciągają powietrze nosem i dmuchaniem starają się rozpędzić chmury.
6. Zabawa z piórkiem. Dzieci swobodnie poruszają się po sali. Trzymają w dłoni ptasie pióro. Podrzucają je do góry, a następnie dmuchają na nie tak, aby jak najdłużej unosiło się w powietrzu.
7. Zabawa w „Gotowanie wody”. Dzieci dmuchają przez rurkę zanurzoną w wodzie tak, aby tworzyły się pęcherzyki powietrza na jej powierzchni. Muszą dmuchać długo, krócej, jak najkrócej, słabo, mocno, bardzo mocno, woda gotuje się, kipi.
8. Robienie kleksów z farby wodnej, dmuchanie na nie przez słomkę z różną siłą i pod różnym kątem. Rozdmuchiwana farba przypomina barwne kwiaty.
9. Dmuchanie:
- na plastikowe mini zabawki na kółkach (np. z jajek-niespodzianek), z taką siłą, aby mogły się przemieszczać,
- na świecę w taki sposób, aby płomień wyginał się, ale nie zgasł,
- na wiatraczki,
- na piórka,
- na pasek papieru,
- nadmuchiwanie balonika itp.
10. Zdmuchiwanie skrawka papieru (przed siebie albo w stronę lustra, np. do celu) umieszczonego na czubku języka.
11. Przenoszenie skrawków papieru, preparowanego ryżu (tzw. dmuchanego), albo kawałków waty za pomocą słomki (rurki) z jednego do drugiego pojemnika. Dziecko chwyta wargami słomkę lub rurkę i za pomocą wdechu powietrza łapie wybrany przedmiot, by przemieścić go w inne miejsce (uczy się wstrzymania wdechu i podparcia oddechowego), pozostawia dany przedmiot robiąc wydech.
12. Dmuchanie na „zaczarowane drzewo” (stojak imitujący pień i konar drzewa, wykonanego z tektury, szeleszczących materiałów, różnobarwnych folii, cekinów, gałęzie drzewa wykonać można z cienkich drucików lub sztywnej żyłki) - naśladowanie odgłosów natury z użyciem głosek: „s”, „f”, „p” i innych albo onomatopei (wyrazów dźwiękonaśladowczych).
13. Puszczanie baniek mydlanych. Mobilizowanie dzieci do wykonania jak największej bańki mydlanej.
14. Granie na organkach, flecie, trąbce itp.
15. Ćwiczenia oddechowe z wypowiadaniem pojedynczych głosek:
- jak szumi wiatr: szszszszsz
- jak robi gąska: sssssssssss itp.
Ćwiczenia warg
Ćwiczenia te mają na celu usprawnienie warg oraz poprawienie muskulatury policzków. Powinny uwzględniać synchroniczne ruchy i układy obu warg oraz samodzielne ruchy wargi dolnej lub górnej. Wpływają korzystnie na podwyższenie wyrazistości mówienia.

1. Wysuwanie warg do przodu. Ściągnięcie ich i dmuchanie lekko przez nie.
2. Ssanie górnej i dolnej wargi.
3. Układanie dolnej wargi na górną i górnej na dolną.
4. Półuśmiech – odciąganie na przemian kącików ust.
5. Wysuwanie wargi do przodu i robienie ryjka świnki. Na górnej wardze położenie ołówka i jak najdłużej utrzymanie go w tej pozycji.
6. Nabieranie powietrza najpierw pod wargę górną, potem pod dolną.
7. Zamienianie się w „chudzielca” - dzieci wciągają policzki. Potem są „grubasami” nadymają policzki.
8. Zły pies – naśladujemy złego psa – unosimy górną wargę, pokazujemy zęby. Dzieci mogą również naśladować warczenie psa.
9. Chcemy pocałować mamę, ale ona jest daleko - musimy wysunąć wargi do przodu, cmokamy.
10. Wargi układają w kształcie szerokiego lejka.
11. Powtarzanie samogłosek, wargi są mocno ściągnięte [a]-[o], [e]-[o], [u]-[i],[a]-[u], oraz całego ciągu: [a], [e], [o], [u], [i], [y].
12. Głodne rybki - powoli otwieramy i zamykamy wargi tworząc koło, jakby mówiły „po”.
13. Deszcz - schwytanie wargami kropli deszczu - uniesiona do góry głowa, wargi „chwytają” krople, dziecko je „wypija”.
14. Malowanie dzieciom warg pomadką. Następnie uczniowie robią na kartce papieru „całuski”.
15. Rysowanie wargami. Uczniowie rysują koło wargami – wargi wysuwają się do przodu, tworzą dzióbek, wykonują ruchy koliste w obie strony. Następnie rysują kreskę poziomą wargami – wargi są ściągnięte w dzióbek, przesuwają się w prawo i w lewo. Po chwili rysują kreskę pionową – tworzą dzióbek, przesuwają się w górę i w dół. Potem rysują smutną minę – warga dolna zakrywa górną. Po niej robią śmieszną minkę – usta zamknięte – uśmiech. Na pożegnanie wysyłają całusy (cmokanie).

Ćwiczenia języka
Mają na celu doskonalenie zmiany kształtu i położenia masy języka oraz precyzyjności i szybkości wykonywania ruchów specyficznych do artykulacji głosek.

1. Dzieci wykonują szybkie i energiczne ruchy języka. Wysuwają język na zewnątrz jamy ustnej, następnie chowają.
2. Wysuwanie języka do przodu, unoszenie go nad górną wargę, potem opuszczanie do brody.
3. Unoszenie języka do nosa i wywijanie go na brodę.
4. Przeciskanie języka między zębami.
5. Unoszenie języka za górne zęby.
6. „Mycie” zębów językiem.
7. Oblizywanie górnych zębów.
8. Zlizywanie nutelli, mleka w proszku itp. z podniebienia przy szeroko otwartych ustach.
9. Przytrzymywanie czubkiem języka przy podniebieniu rodzynek, pastylek pudrowych, (z wgłębieniem w środku).
10. Klaskanie językiem: czubkiem i środkiem języka.
11. Zwijanie języka w rulonik.
12. Winda - otwórz szeroko buzię, poruszaj językiem tak, jakby był windą - raz do góry, raz do dołu.
13. Pyszny cukierek – dzieci wypychają raz jeden policzek ostrym czubkiem języka, udając, że trzymają w buzi landrynkę, można sprawdzić twardość „ cukierka” dotykając policzek palcem.
14. Zmęczony piesek – dzieci naśladują pieska, który głośno oddycha i język ma mocno wysunięty na brodę
15. Liczenie zębów – dotykanie czubkiem języka najpierw górnych, a potem dolnych zębów.
16. Konik jedzie na przejażdżkę - naśladowanie konika stukając czubkiem języka o podniebienie, wydając przy tym charakterystyczny odgłos kląskania.
17. Malarz - maluje sufit dużym pędzlem. Pomaluj pędzlem (językiem) swoje podniebienie, zaczynając od zębów w stronę gardła.
18. Młotek - wbijamy gwoździe w ścianę. Spróbuj zamienić język w młotek...

Ćwiczenia żuchwy
Ćwiczenia szczęki dolnej mają na celu ćwiczenie układów żuchwy właściwych dla artykulacji poszczególnych dźwięków oraz usprawnianie motoryki ogólnej narządu.

1. Wykonywanie ruchów żucia.
2. Dzieci naśladują ziewanie, wykonują przy tym ruchy rąk, przeciągając się, wyginając.
3. Głęboki wdech nosem i wydech ustami z jednoczesnym wymawianiem głoski [a]. Tak samo wymawiamy [o], [u].
4. Zabawa Grzebień. Dzieci zakładają dolne zęby na górną wargę i poruszają nimi. Potem cofają żuchwę. Następnie zakładają górne zęby na dolną wargę i brodę i poruszają nimi.
5. Opuszczanie i unoszenie dolnej szczęki. Wymawianie szerokiego [a] i „przechodzenie” do wymawiania [a] połączonego z głoską [s].
6. Zabawa Na pastwisku – dzieci naśladują ruchy żucia krowy (ruch szczeki w prawo, w lewo, do przodu, do tyłu, opuszczają ją i unoszą). W przerwie zabawy fonacyjne - naśladowanie głosu muuu, muuu. Dobrze jest połączyć te ćwiczenia z ćwiczeniami gimnastycznymi.

Ćwiczenia podniebienia miękkiego
Mają na celu usprawnienie jego funkcjonowania.

1. Chrapanie na wdechu i wydechu.
2. Ziewanie przy szeroko opuszczonej szczęce dolnej (język na dnie jamy ustnej).
3. Naśladowanie kaszlu przy wysuniętym języku.
4. Głębokie oddychanie przez jamę ustną przy zaciśniętych nozdrzach i przez jamę nosową, przy zamkniętej jamie ustnej.
5. Ssanie „smoczka”.
6. Nabranie powietrza nosem i zatrzymanie go w jamie ustnej. Policzki są „nadęte”. Nos zatykamy i nadymamy policzki, a następnie połykamy powietrze.
7. Energiczna wymowa połączeń głosek z uwzględnieniem tylnojęzykowych zwartych [k] – [g]: kuk, ugu, oko, uk – ku, ug – gu.
8. Żywe lusterko – robienie różnych min. Dzieci stoją naprzeciwko siebie. Jedno z nich wykonuje wymyśloną przez siebie minę, drugie je naśladuje. Następnie dzieci zamieniają się rolami.
9. Płukanie gardła ciepłą wodą – gulgotanie.
10. Dmuchanie przez nos na watkę zawieszoną na nitce.
Celem ćwiczeń artykulacyjnych jest:
- usprawnianie języka, warg, podniebienia miękkiego, żuchwy
- opanowanie przez dzieci umiejętności świadomego kierowania ruchem narządów artykulacyjnych
- poznanie prawidłowego układu artykulatorów w czasie wybrzmiewania poszczególnych głosek.
Warunkiem prawidłowego wymawiania wszystkich głosek jest sprawne działanie narządów artykulacyjnych. Realizacja poszczególnych głosek wymaga różnego układu artykulacyjnego i różnej pracy mięśni. Dlatego też narządy artykulacyjne trzeba ćwiczyć, by wypracować zręczne i celowe ruchy języka, warg, podniebienia i żuchwy.

Ćwiczenia fonacyjne

Celem ćwiczeń fonacyjnych jest:
- prawidłowe wydobycie głosu do uzyskania efektu dźwiękowego
- rozluźnienie mięśni krtani i aparatu artykulacyjnego
- wykształcenie odpowiedniej wysokości głosu
- wyrobienie umiejętności modulowania natężenia głosu

Fonacja oznacza zdolność do wydawania głosu, do posługiwania się głosem. Dlatego też ćwiczenia fonacyjne określa się również mianem ćwiczeń głosowych a wprowadza się po wstępnych ćwiczeniach oddechowych.

1. Wymawianie samogłosek [a], [o], [u], [e], [y], [i]. Najpierw pojedyncze samogłoski, potem przedłużone dźwięki.
2. Z młodszymi dziećmi bawimy się np. w MISIE: dzieci leżą na dywanie naśladując śpiące zimą misie – oddychają nosem, buzia zamknięta. Budzą się, ziewają – wdech i wydech ustami. Ziewanie łączymy z wymową samogłoski [a] –fonację zaczynamy cicho, łagodnie, na wydechu.
3. Na jednym wydechu z taką samą siłą wymawianie trzech samogłosek: [aou],
a następnie [eyi].
4. W pozycji leżącej dzieci wymawiają połączenia mmmaaa, mmmooo, mmmuuu.
5. Zabawa w ECHO - głośna i cicha wymowa samogłosek np. echo powtarza [e], ale coraz ciszej.
6. Ćwiczenia na samogłoskach (ich prawidłowa wymowa decyduje o wyrazistości naszej mowy):
a) Zabawa z lalką
 usypiamy lalkę - lalka płacze uuu, dziecko huśta ją i stara się uspokoić – aaaaa,
lalka płacze nadal – eeee , podchodzi pajac, dziwi się – oooo,
 podchodzi myszka, zaczyna śpiewać jej kołysankę – iiiii ...
b) Głoska [a] na wycieczce ( zmieniamy wysokość i natężenie głosu)
 jedzie samochodem po asfaltowej, równej powierzchni - wymawiamy ją w sposób ciągły aaaaaa,
 wchodzi po schodach-a, a, a, a, a,
 płynie łódką aaaaa a, aaaa a, aaaa a,
 jedzie na koniu aa, aa, aa, aa....
Wymawianie krótkiego zdania szeptem, półgłosem, głosem pełnym i krzycząc.

KWESTIONARIUSZ BADANIA MOTORYKI ARTYKULACYJNEJ

Dziecko naśladuje ruchy języka i warg wykonywane przez logopedę -można prowadzić przed lustrem. Obok zaznaczamy, czy próba została prawidłowo lub nieprawidłowo wykonana.

PRÓBY JĘZYKA:
Wysuwanie i chowanie języka do jamy ustnej.
Kierowanie języka do kącików ust.
Kierowanie języka do nosa i brody.
Wykonanie grotu.
Rozpłaszczenie języka - łopatka.
Unoszenie języka do podniebienia.
Ułożenie języka w kształcie rynienki.
Oblizywanie warg ruchem okrężnym.
Ruch okrężny języka po zębach.
Klaskanie językiem.
Wypychanie policzków językiem, przy zamkniętych ustach.

PRÓBY WARG:
Zaciskanie warg.
Nakładanie wargi górnej na dolną.
Nakładanie wargi dolnej na górną.
Przesuwanie kącików ust w prawo i w lewo.
Ściskanie i rozciąganie ust.
Układanie warg w ryjek.
Gwizdanie.
Nadymanie policzków.
Przepychanie policzków wewnątrz jamy ustnej.
Cmokanie konia.
Parskanie, prychanie konia.

SKALA OCEN:
Bardzo dobra sprawność narządów mowy (wszystkie próby wykonane).
Sprawność średniego stopnia (wykonanych 8 prób).
Sprawność zaburzona w stopniu wysokim (nie wykonuje większości prób).
Całkowita niesprawność języka i warg (nie wykonuje prawidłowo żadnej próby).