Terapia dzieci ze specyficznymi trudnościami w czytaniu i pisaniu

Terapia pedagogiczna to "oddziaływanie za pomocą środków pedagogicznych (wychowawczych i dydaktycznych) na przyczyny i przejawy trudności dzieci w uczeniu się, mające na celu eliminowanie niepowodzeń szkolnych oraz ich ujemnych konsekwencji".
Terapia pedagogiczna jest interwencją wychowawczą, zmierzającą do spowodowania określonych, pozytywnych zmian w zakresie sfery poznawczej
i emocjonalno – motywacyjnej oraz w strukturze wiedzy i umiejętności szkolnych dziecka.
Celem nadrzędnym terapii pedagogicznej jest stworzenie możliwości wszechstronnego rozwoju umysłowego, psychicznego i społecznego dzieciom
z trudnościami rozwojowymi, rozwoju na miarę ich możliwości. Natomiast celami szczegółowymi terapii są: stymulowanie i usprawnianie rozwoju funkcji psychomotorycznych, wyrównywanie braków w wiadomościach
i umiejętnościach uczniów, eliminowanie niepowodzeń szkolnych oraz ich emocjonalnych i społecznych konsekwencji.
Terapia pedagogiczna "polega zarówno na usprawnianiu funkcji leżących u podstaw czytania i pisania, jak i samych tych umiejętności". W zależności od potrzeb konkretnego ucznia ćwiczone mogą być sfery: funkcje percepcyjno – motoryczne (percepcja wzrokowa, słuchowa, ruchowa, orientacja przestrzenna), funkcje językowe, pamięć i uwaga. Usprawnianie umiejętności czytania i pisania zależy od poziomu oraz fazy rozwoju umiejętności, w której uczeń się znajduje. W niektórych przypadkach będzie chodziło o dobieranie odpowiedniego sposobu nauki tych umiejętności, a po ich podstawowym opanowaniu, usprawnienie tempa i techniki realizacji. W innych przypadkach głównym celem będzie poprawienie techniki i usprawnienie tempa wykonywania czynności.
W ramach zajęć korekcyjno – kompensacyjnych ważne jest stosowanie środków psychologicznych i pedagogicznych. Do środków psychologicznych należą: słowo, milczenie, mimika i inne. Środkami pedagogicznymi są według B. Kaja, "drobne sytuacje wychowawcze, w których przez gry, zabawy, inscenizacje, improwizacje, przydział funkcji mogących pełnić terapeutyczną rolę, a także trening instrumentalny ukierunkowany na usprawnianie opóźnionych funkcji, czy procesów, stwarza się dziecku korzystne warunki rozwoju"
Terapeuta powinien mobilizować dziecko do pracy poprzez rozmowy, pochwały, odpowiedni dobór materiału. Ważna jest też samoocena dziecka, która często jest zaniżona. Jeśli dziecko na zajęciach będzie miało sukcesy, to jego samoocena będzie się podnosiła, a wraz z nią także motywacja do pracy. Aspektu psychoterapeutycznego nie sposób dokładnie zaprogramować. Rozpoczyna on proces terapeutyczny, ale też trwa przez cały jego czas.
Dzieci z fragmentarycznymi zaburzeniami rozwoju wymagają dodatkowej pomocy w postaci indywidualnego oddziaływania pedagogicznego. Jest to spowodowane tym, że ich możliwości percepcyjne uniemożliwiają efektywne uczenie się w nauczaniu masowym. U dzieci dyslektycznych ich odmienność wykracza poza granice różnic indywidualnych i ma szczególne znaczenie. Istnieje duże zróżnicowanie rodzaju, zakresu i głębokości ujemnych odchyleń
w rozwoju oraz trudności w uczeniu się. Stwarza to konieczność indywidualnego programowania zajęć korekcyjnych, dostosowania środków, metod dydaktycznych i wychowawczych do indywidualnych możliwości konkretnego dziecka. Indywidualizacja musi być także stosowana w czasie zajęć zespołowych.
Dzieci z fragmentarycznymi zaburzeniami rozwoju wymagają dodatkowej pomocy w postaci indywidualnego oddziaływania pedagogicznego. Jest to spowodowane tym, że ich możliwości percepcyjne uniemożliwiają efektywne uczenie się w nauczaniu masowym. U dzieci dyslektycznych ich odmienność wykracza poza granice różnic indywidualnych i ma szczególne znaczenie. Istnieje duże zróżnicowanie rodzaju, zakresu i głębokości ujemnych odchyleń
w rozwoju oraz trudności w uczeniu się. Stwarza to konieczność indywidualnego programowania zajęć korekcyjnych, dostosowania środków, metod dydaktycznych i wychowawczych do indywidualnych możliwości konkretnego dziecka. Indywidualizacja musi być także stosowana w czasie zajęć zespołowych.
Zadaniem terapeuty będzie wytworzenie u dziecka takich mechanizmów psychologicznych, w których funkcje sprawniejsze pełnią rolę kompensacyjną, wspierając czynności funkcji zaburzonych. Właśnie takie ćwiczenia korekcyjno – kompensacyjne wyrównują skutki mikrodefektów, usprawniają procesy integracji psychomotorycznej oraz ułatwiają opanowanie trudnych dla dziecka umiejętności, zwłaszcza czytania i pisania.
Czynnikami, które wpływają na jakość i skuteczność działań psychoterapeutycznych, są:
związek terapeutyczny – między terapeutą a pacjentem musi zaistnieć więź polegająca na wzajemnej akceptacji, zaufaniu i sympatii;
osobowość terapeuty – powodzenie psychoterapii w dużym stopniu zależy od osobowości terapeuty, jak empatia (umiejętność wczuwania się
w przeżycia drugiego człowieka), życzliwość, opanowanie oraz konsekwencja w postępowaniu;
atmosfera zajęć – pełnego bezpieczeństwa, tolerancji, serdeczności
i szczerości.
Etapy pracy terapeutycznej
Ćwiczenia ogólnej sprawności ruchowej (koordynacji ruchowej i ruchowo – wzrokowo – słuchowej)
Zabawy zręcznościowe w sali (na przykład serso, kręgle, bierki, pchełki);
Zabawy ruchowe – zręcznościowe (toczenie, rzucanie i chwytanie różnych przedmiotów: woreczków, piłek, kółek);
Ćwiczenia orientacji kierunkowej związane z percepcją słuchową (na przykład zabawa w chowanego);
Chody i marsze ze zmianą kierunku ruchu na określony sygnał (dźwiękowy, wzrokowy).
Ćwiczenia sprawności manualnej
Celem tych ćwiczeń jest usprawnianie motoryki rąk oraz koordynacji wzrokowo – ruchowej, usprawnianie analizy i syntezy wzrokowej, orientacji kierunkowej i orientacji przestrzennej. Ćwiczą koncentrację uwagi oraz eliminują nadmierne pobudzenie ruchowe. Przeplatanie ćwiczeń analizy i syntezy wzrokowej oraz słuchowej ćwiczeniami sprawności manualnej jest konieczne ze względu na zwiększoną męczliwość dzieci przy wykonywaniu czynności, w których uczestniczą zaburzone funkcje. Poza tym uatrakcyjniają zajęcia.
Do ćwiczeń sprawności manualnych należą:
Ćwiczenia rozmachowe (rozluźnianie napięcia mięśni ramienia i przedramienia według T. Gąskowskiej i Z. Stępkowskiej):
Zamalowywanie farbami dużych płaszczyzn dużym pędzlem, ruchami pionowymi lub poziomymi z zachowaniem kierunku od lewej do prawej,
z góry na dół;
Zamalowywanie dużej przestrzeni ograniczonej konturem;
Pogrubianie konturów dużych form geometrycznych i dużych rysunków;
Malowanie dużych form kolistych z zachowaniem kierunku pisania owali liter (odwrotnie do ruchu wskazówek zegara, zaczynając od miejsca cyfry 2 na tarczy zegarowej);
Malowanie dużych form falistych i szlaków.
Ćwiczenia manualne (usprawniające małe ruchy ręki: dłoni, nadgarstka i palców):
Montowanie konstrukcji z gotowych elementów (na przykład krążków, klocków);
Stemplowanie;
Naśladowanie gry na pianinie;
Kopiowanie rysunków przez kalkę techniczną;
Rysowanie za pomocą szablonów figur geometrycznych nieskomplikowanych przedmiotów;
Rysowanie wzorów po śladzie kropkowym lub kreskowym;
Pogrubianie konturów (wodzenie po śladzie).
Ćwiczenia percepcji wzrokowej:
Dobieranie par jednakowych obrazków, jednakowych figur geometrycznych;
Odtwarzanie z pamięci układów elementów (obrazków, przedmiotów);
Układanie obrazków według instrukcji słownej (na przykład po prawej, po lewej, na dole, na górze);
Układanie obrazków z części;
Układanie figur geometrycznych z części;
Układanie obrazków i kompozycji z figur geometrycznych według wzoru
i z pamięci;
Rysowanie kompozycji za pomocą szablonów;
Budowanie według wzoru kompozycji z klocków;
Wyszukiwanie różnic lub podobieństw między obrazkami;
Wyszukiwanie i dobieranie par jednakowych liter – bez czytania.
Ćwiczenia funkcji słuchowej
Ten rodzaj ćwiczeń ma na celu usprawnianie percepcji słuchowej: koncentracji na bodźcach słuchowych, umiejętności różnicowania dźwięków i ich lokalizacji w czasie i przestrzeni, analizy i syntezy słuchowej, prawidłowej artykulacji, pamięci słuchowej oraz koordynacji słuchowo – wzrokowej i słuchowo – ruchowej. Ćwiczenia dotyczące tych umiejętności powinny być prowadzone
w formie zabawowej i nie trwać zbyt długo, ponieważ są bardzo męczące dla dzieci z zaburzeniami analizatora słuchowego.
W pracy z dziećmi wykazującymi zakłócenia w rozwoju percepcji słuchowej należy zacząć od ćwiczeń w analizie i syntezie sylabowej wyrazów. Umiejętności te są niezbędne przy czytaniu i pisaniu sylabami. Ćwiczenia analizy głoskowej prowadzi się w szerszym zakresie po opanowaniu analizy sylabowej.
Ćwiczenia wrażliwości słuchowej (koncentracji na bodźcu słuchowym, różnicowaniu dźwięków, pamięci słuchowej):
Wysłuchiwanie i różnicowanie dźwięków dochodzących z najbliższego otoczenia i ich lokalizacja (szelesty, szmery, stuknięcia);
Różnicowanie i rozpoznawanie głosów przyrody (szum deszczu, śpiew ptaków – nagrania);
Rozpoznawanie odgłosów wydawanych przez upadające lub uderzające o siebie przedmioty (na przykład klucz, klocek, łyżeczka).
Ćwiczenia rytmiczne (koncentracji na bodźcu słuchowym, analizy słuchowej, orientacji czasowo – przestrzennej, koordynacji słuchowo – wzrokowo – ruchowej):
Proponuje się rodzaje ćwiczeń:
Podział wyrazów na sylaby, według stopnia trudności:
wyrazy dwusylabowe z sylab otwartych;
wyrazy trzysylabowe z sylab otwartych;
wyrazy czterosylabowe z sylab otwartych;
wyrazy z drugą sylabą zamkniętą;
wyrazy z trzecią sylabą zamkniętą;
wyrazy z pierwszą sylabą zamkniętą;
wyrazy z grupami spółgłoskowymi.
Jako środki pomocnicze stosuje się stukanie ołówkiem lub klaskanie w rytm wypowiadanych sylab oraz dotykanie wierzchem dłoni pod brodą na przykład:
Liczenie sylab w wyrazach;
Tworzenie wyrazów rozpoczynających się od podanej sylaby;
Synteza sylab podanych ze słuchu;
Rozpoznawanie określonej głoski w nagłosie, wygłosie i śródgłosie;
Przekształcanie wyrazów przez zmianę sylaby na początku, w środku lub na końcu wyrazu;
Synteza głosek podanych ze słuchu.
Terapia właściwa
Ćwiczenia korekcyjno – kompensacyjne tego etapu mają na celu przezwyciężanie specyficznych trudności dzieci w opanowaniu podstawowych umiejętności czytania i pisania, wykorzystując materiał literowy (22 litery alfabetu z wyłączeniem głosek specyficznych dla języka polskiego: ą, ę, j, ó, zmiękczeń, dwuznaków oraz głosek tracących dźwięczność w środku i na końcu wyrazów).
nauka czytania i pisania prowadzona jest w tym etapie metodą analityczno – syntetyczną sylabową. Opiera się ona na następujących założeniach:
jednym z głównych elementów w nauce czytania i pisania jest dźwiękowy system języka;
wiodącą rolę w opanowywaniu umiejętności czytania i pisania odgrywa słuch fonematyczny i fonetyczny, zdolności analizy i syntezy oraz dokonywania różnych operacji w strukturze dźwiękowej wyrazów;
punktem wyjściowym i podstawą ćwiczeń w tej metodzie jest sylaba jako naturalna, fonetyczna strukturalna jednostka mowy;
nauka czytania i pisania powinna być oparta na metodzie czynnościowej, która przechodząc od konkretu do abstraktu stymuluje rozwój funkcji percepcyjno – motorycznych.

BIBLIOGRAFIA
Sawa B., Jeżeli dziecko źle czyta, WSiP, Warszawa 1997
Pętlewska H., Przezwyciężanie trudności w czytaniu i pisaniu, Impuls, Kraków 1999
Zakrzewska B., Trudności w czytaniu i pisaniu, WSiP, Warszawa 2000
mgr Alina Szatkowska