Umiejętności pedagogiczne nauczyciela wychowawcy

Nauczyciel to zawód z powołaniem. To przekonanie pozwala polskim pedagogom trwać i wykonywać swoją pracę od kilku stuleci, a w misji dziejowej podtrzymuje ich, czy też przymusza do wysiłku, nieśmiertelna sentencja, że „takie będą Rzeczypospolite, jakie ich młodzieży chowanie”.
Wychowawca – jak sama nazwa wskazuje – wychowuje, czyli tak oddziałuje na ucznia, aby odpowiednio ukształtować jego zachowania, jak i charakter. Aby zasłużyć na miano dobrego wychowawcy, nie wystarczy tylko okazywać uczniom właściwą postawę, stawiać przed nimi odpowiednie cele, aktywizować ich w działalności społecznej, mieć o nich wysokie wyobrażenia oraz oceniać i kontrolować siebie samego. O powodzeniu wykonywanej pracy wychowawczej decydują także w dużej mierze różne umiejętności psychopedagogiczne, tj. pewne osobliwe sprawności posługiwania się wiedzą z zakresu psychologii i pedagogiki przy wykonywaniu określonych zadań.
Rozumienie przez nauczyciela istoty procesu wychowania, a także jego postawa otwartości i akceptacji ucznia stanowią podstawę jego wychowawczych oddziaływań. Zawsze, w każdej sytuacji wychowawczej potrzebny jest namysł, autokontrola, autoobserwacja, refleksja nad własnym działaniem i próba zrozumienia, jakie motywy, czynniki kierują zachowaniem ucznia. Ważna jest cierpliwość, panowanie nad własnymi emocjami, zaufanie i szacunek.
Nauczyciel i uczeń są kreatorami sytuacji wychowawczych, ale to od tego pierwszego zależy znacznie więcej, to on nadaje toni kierunek przebiegowi danej sytuacji. Duży wpływ na to ma świadomość nauczyciela w roli wychowawcy, jego poczucie sprawstwa, otwartość na problemy wychowanka, wrażliwość emocjonalna, umiejętności profesjonalne, a także osobista identyfikacja z celami wychowania, które realizuje.
E. Czykwin wskazuje na samoświadomość nauczyciela jako czynnik wszechogarniający jego działania, przesądzający o jakości pracy o kontaktach z uczniami. Samoświadomość pozwala na poczucie, że panuje się nad sytuacją, co jest ważne dla roli nauczyciela. Wpływa na oczekiwania wychowawcy wobec ucznia, a te z kolei kreują jego zachowania. Autorka podkreśla, że najważniejsza jest samoświadomość siebie w roli nauczyciela, a dopiero później można mówić i kształcić dyspozycje instrumentalne, potrzebne w zawodzie. Wychowawcy nieustannie muszą wartościować, rozstrzygać, dokonywać wyborów, aranżować sytuacje wychowawcze, dbać o jakość interakcji z uczniami. Wysoki poziom samoświadomości nauczyciela z pewnością korzystnie wpływa na wykonywanie wychowawczych powinności i poczucie samorealizacji zawodowej. Należy podkreślić wagę, jaką w tej aktywności przyjmują cechy osobowe i zasugerować konieczność troski o rozwój u osób, które pragną poświęcić się tej służbie, wymiarów uczuciowych i moralnych, a także konieczność umacniania sensu kreatywności, odpowiedzialności i przyswajania sobie filozofii wartości ludzkich i duchowych .
Poziom dojrzałości ludzkiej nadaje osobie cechy równowagi, pełni życia, wolności, skuteczności w relacjach z innymi. Przywołując sytuację rozmowy wychowawczej, możemy zauważyć, że wychowawca dojrzały jako człowiek będzie umiał wprowadzić zrównoważony stosunek uczuciowy i będzie zdolny do wspierania procesu wychowawczego.
Dojrzałość psychiczna daje wychowawcy wolność i zdolność uczestniczenia, w sposób uczuciowy w stanie ducha ucznia, wprowadzając relacje ożywione autentyczną miłością, bez popadania w dążenie do zdobywania, dominowania lub posiadania osoby. Często zdarza się, że spotkanie z wychowawcą jest dla ucznia pierwszą okazją, w której czuje się on całkowicie zaakceptowany, rozumiany i prawdziwie kochany przez osobę mającą dla niego znaczenie.
Druga korzyść wynikająca z dojrzałości wychowawcy polega na zdolności popierania u ucznia drogi prowadzącej ku coraz większej pełni życia, bez próby kierunkowania jej zgodnie z własnym modelem doskonałości. Wychowawca dojrzały psychicznie ma siłę stanowić czoło z ufnością i spokojem wahaniom humorów ucznia. Nie jest rzeczą łatwą zachować się bezstronnie wobec uczniów, którzy wystawiają wychowawcę na denerwujące wahania prób emocyjnych.
Umiejętność prowadzenia rozmowy z uczniami należy do podstawowej umiejętności psychopedagogicznej wychowawcy, ponieważ umożliwia nawiązanie bezpośredniego z nimi kontaktu i tym samym zwiększa znacznie skuteczność wywierania wpływów wychowawczych. Rozmowa jest bowiem nie tylko zwykłą wymianą myśli i uczuć, lecz także procesem wzajemnego oddziaływania. Tak więc partnerzy rozmowy mają nie tylko możliwość dzielenia się posiadaną wiedzą lub własnymi spostrzeżeniami i odczuciami, lecz również mogą wzajemnie korygować i wpływać na zmianę dotychczasowych swych opinii i ocen w omawianych wspólnie sprawach.
Rozumiana w ten sposób rozmowa może dopomóc w coraz lepszym poznaniu uczniów przez wychowawcę klasy, w pogłębianiu wzajemnego zrozumienia między nimi, w umożliwieniu odreagowania uczniom ich nadmiernych napięć emocjonalnych i przełamaniu poczucia niepewności lub osamotnienia, w łagodzeniu lub przezwyciężeniu sytuacji konfliktowych na terenie klasy. Pomaga także w nabywaniu przez wychowawcę umiejętności patrzenia na różne fakty, sytuacje lub zdarzenia tak, jak widzą je uczniowie. Tego rodzaju korzyści i zalety przysługują zwłaszcza takiej rozmowie wychowawcy klasy z uczniami, która spełnia określone wymagania. Należą do nich m.in. :
1. uważne i cierpliwe wysłuchanie ucznia wymaga od wychowawcy klasy, aby:
• przestrzegał zasady partnerstwa, tj. wyrzekł się autokrytycznego sposobu traktowania ucznia;
• koncentrował się przede wszystkim na samym uczniu, tzn. nie odnosił wszystkiego do własnej osoby i nie postępował samowolnie;
• akceptował wewnętrznie ucznia i wyrażał poszanowanie dla jego integralności jako jednostki autonomicznej, a więc świadomie rezygnował z całkowitego lub częściowego „odrzucania” go i negatywnego oceniania;
• zagwarantował mu pierwszeństwo wypowiadania się i szukał w usłyszanych wypowiedziach podstawowego punktu oparcia dla zadawanych przez siebie pytań i ujawnienia swego stanowiska wobec rozmówcy;
• umożliwiał mu samodzielne i samorzutne oraz niczym nie skrępowane wypowiadanie się;
• uważał wypowiedzi ucznia za podstawowy element oddziaływania terapeutycznego w sensie odreagowania przeżywanych przez niego napięć psychicznych;
• pamiętał, że odpowiada na główną potrzebę człowieka polegającą na zwierzaniu się ze swych spraw osobistych.
2. celowe unikanie w rozmowie udzielania uczniom rad i wskazówek w sposób bezpośredni – jest to uzasadnione tym, że zwykle nie odnosi ono żadnego skutku; wychowawca klasy powinien starać się przede wszystkim tak pokierować rozmową, aby uczeń poczuł się także współodpowiedzialny za właściwe rozwiązanie omawianego z nim problemu, tj. aby uczeń wspólnie z wychowawcą szukał odpowiedzi na nurtujące go pytanie.
Według wielu autorytetów pedagogicznych kluczową rolę w procesie wychowania spełnia nauczyciel, który powinien koniecznie prezentować następujące cechy osobiste :
• świadomość siebie i swojego systemu wartości – wychowawca powinien zastanawiać się, kim jest, jaki jest jego system wartości, jakimi kryteriami kieruje się w życiu i w pracy; stabilny system wartości ułatwia zachowanie dystansu i przejawianie tolerancji;
• przeżywanie i okazywanie uczuć – świadomość własnej emocjonalności wiąże się z koniecznością akceptacji uczuć oraz z umiejętnością ich komunikowania w sposób bezpieczny dla siebie i wychowanka; dzięki temu uczeń czuje się bardziej bezpieczny i jest bardziej skłonny do nawiązywania bliższych relacji z wychowawcą;
• pełnienie funkcji modelowych dla wychowanka – wychowawca powinien mieć świadomość, że dostarcza wychowankowi wzorców zachowań; dlatego dobrze by było, gdyby jego życie było satysfakcjonujące, zarówno w obszarze osobistym, jak i zawodowym; w ten sposób pokaże uczniom, że sam robi to, co mówi;
• zainteresowanie ludźmi i problemami społecznymi – ciekawość innych ludzi ma prowadzić do gromadzenia wiedzy na temat mechanizmów funkcjonowania człowieka, relacji międzyludzkich i społecznych;
• jasne zasady etyczne – nauczyciela powinna cechować jasność norm moralnych, zasad życia społecznego oraz norm profesjonalnych;
• poczucie odpowiedzialności – obejmuje ono zarówno odpowiedzialność za własne działanie, jak i za zachowania ucznia, za kierunek, który się uczniom wyznacza oraz za podjęte lub nie podjęte oddziaływania.
Inną grupę stanowią warunki niezbędne dla wspomagania ucznia w rozwoju:
• empatia, czyli umiejętność współodczuwania – jest to element niezbędny do zrozumienia ucznia, wczucia się w jego sytuację, spojrzenie z jego perspektywy na rozgrywające się wydarzenia; bywa to potrzebne dla zrozumienia, co dzieje się z wychowankiem;
• ciepło i opiekuńczość wychowawcy – ciepło to postawa przyjacielska, uwaga, uśmiech i przyjacielskie gesty; opiekuńczość natomiast oznacza okazywanie głębokiego zainteresowania uczniem i jego sprawami; nauczyciel musi sam określić, ile ciepła i opiekuńczości będzie okazywał poszczególnym uczniom; należy pamiętać, że nadopiekuńczość może utrudnić wychowankowi rozwój i przejmowanie odpowiedzialności za siebie i swoje czyny;
• otwartość – jest niezbędna do uzyskania wzajemnego zaufania ucznia i nauczyciela; tylko przy jej użyciu nauczyciel będzie w stanie zachęcać uczniów do otwartego wyrażania swoich myśli i uczuć;
• pozytywny stosunek i szacunek dla ucznia – cechy te określają nie tylko postawę głębokiego zainteresowania dobrem ucznia, ale również szacunek dla jego indywidualności i wartości jako osoby;
• konkretność i specyficzność – konkretność wychowawcy bardzo ułatwia komunikację, rozumienie uczniów, sprawia, że kontakty stają się bezpośrednie i empatyczne; taki wychowawca postrzegany jest jako kompetentny i asertywny, zachowujący się prospołecznie i unikający zachowań dysfunkcyjnych.
Wszystkie wymienione wyżej elementy wskazują, wychowanie poprzez obcowanie z wychowawcą wymaga od niego samego bardzo wiele pracy ze sobą i nad sobą. Samodoskonalenie powinno obejmować szerokie spektrum działań nauczycielskich. Współczesne tendencje rozwoju roli nauczyciela idą w kierunku rozbudzania w dzieciach ciekawości świata, uczenia ich, jak mają się uczyć i jak mają żyć. Wydaje się więc, że najważniejszymi obszarami, które powinny znaleźć się w zakresie doskonalenia zawodowego powinny dotyczyć :
• wspomagania indywidualnego rozwoju ucznia,
• zapewnienie uczniom poczucia bezpieczeństwa jako warunku swobodnej pracy nad sobą,
• wspieranie aktywności poznawczej ucznia,
• wspomaganie rozwoju uczniów w dorastaniu do uczestnictwa w kulturze i cywilizacji,
• zachęcanie uczniów do zaangażowania się w życie szkoły,
• pomaganie uczniom w samookreślaniu i budowaniu poczucia swojej tożsamości,
• tworzenie warunków rozwijających poczucie własnej wartości,
• tworzenie warunków motywowania uczniów do samodoskonalenia,
• tworzenie warunków radzenia sobie ze stresem,
• tworzenie warunków do wyboru swojego zachowania, przy pełnym zrozumieniu konsekwencji.
Wychowawca musi się stale doskonalić, tak by ułatwiało mu pracę z dziećmi. Musi więc poszerzać swoje umiejętności wychowawcze, do których należą na pewno umiejętności komunikacji interpersonalnej, negocjacji, rozwiązywania i łagodzenia konfliktów, negocjacji. Niezbędne jest też rozumienie potrzeb i konsekwencji rozwojowych u dzieci lub młodzieży, z którą pracuje. Wychowawca ma być osobą, która służy swoim uczniom, prowadzi, doradza. Bycie wychowawcą to niezwykle odpowiedzialne zajęcie i warto się do niego dobrze przygotować.

1. Cz. Banach, Nauczyciel wobec wyzwań reformy i własnego rozwoju zawodowego, „Nowa Szkoła” 2003, nr 2
2. J. Celiński-Mysław, Kompetentny wychowawca, Siedlce 2001
3. E. Czykwin, Samoświadomość nauczyciela, Białystok 1995
4. Kompetencje dydaktyczne i opiekuńczo-wychowawcze nauczycieli w zreformowanej szkole, pod red. K. Misiołka, Mysłowice 2000
5. Kompetencje nauczyciela wychowawcy, pod red. K. Ferenz, E. Kozioł, Zielona Góra 2002
6. Z. Włodarski, Człowiek jako wychowawca i nauczyciel, Warszawa 1992