Program zajęć rewalidacyjnych w liceum ogólnokształcącym dla uczniów z zespołem Aspergera

Program zajęć rewalidacyjnych dla uczniów z orzeczeniem ze względu na zespół Aspergera, spektrum autyzmu
Liceum Ogólnokształcące w Warszawie

Agnieszka Pawłowska

Wstęp i założenia programu:
1. Program zajęć rewalidacyjnych reguluje Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z 9 sierpnia 2017 roku. Na podstawie art. 127 ust. 19 pkt 2 ustawy z dnia 14 grudnia 2016 r. - Prawo oświatowe zarządza się, co następuje:
§ 1. Rozporządzenie określa warunki organizowania kształcenia, wychowania i opieki dla dzieci i młodzieży posiadających orzeczenie o potrzebie kształcenia specjalnego:
1) niepełnosprawnych: niesłyszących, słabosłyszących, niewidomych, słabowidzących, z niepełnosprawnością ruchową, w tym z afazją, z niepełnosprawnością intelektualną w stopniu lekkim, umiarkowanym lub znacznym, z autyzmem, w tym z zespołem Aspergera, i z niepełnosprawnościami sprzężonymi, zwanych dalej „uczniami niepełnosprawnymi”,
2) niedostosowanych społecznie, zwanych dalej „uczniami niedostosowanymi społecznie”,
3) zagrożonych niedostosowaniem społecznym, zwanych dalej „uczniami zagrożonymi niedostosowaniem społecznym”
- wymagających stosowania specjalnej organizacji nauki i metod pracy.
Na podstawie tego rozporządzenia, szkoły ponadpodstawowe ogólnodostępne mają obowiązek organizacji rewalidacji dla ucznia niepełnosprawnego posiadającego orzeczenie, do czasu ukończenia przez niego 24 roku życia, w wymiarze 2 godzin tygodniowo.

Termin rewalidacja do pedagogiki został wprowadzony przez M. Grzegorzewską, a do działań, zajęć w ramach pedagogiki specjalnej przez W. Doroszewskiego. W trakcie zajęć rewalidacyjnych kompensowane są deficyty ucznia, przywracana sprawność w obniżonych sferach, w oparciu na mocnych stronach dziecka. Słowo rewalidacja pochodzi od łacińskich słów ”validus” (sprawny), „re” (znów). Termin ten obejmuje działania wychowawcze, pedagogiczne i terapeutyczne mające na celu wspieranie ucznia, doskonalenie jego umiejętności.
2. Program rewalidacji musi uwzględniać rodzaj niepełnosprawności ucznia, indywidualne zalecenia zawarte w orzeczeniu, a także warunki edukacyjne, potrzeby ucznia (na przykład jego potencjał intelektualny, plany związane z przystąpieniem do egzaminu maturalnego i studiami lub pomoc w wyborze policealnej szkoły zawodowej).
3. Niniejszy program powstał w oparciu o kilkuletnie doświadczenia prowadzącej rewalidacje z uczniami starszych klas licealnych, zazwyczaj o dobrym potencjale intelektualnym. Program musi być jednak dostosowany indywidualnie do specyfiki dysfunkcji konkretnego ucznia, zawiera jednak ogólne uniwersalne wytyczne, które sprawdziły się na rewalidacjach w naszym liceum – założenia i sposoby realizacji programu okazały się skuteczne terapeutycznie i edukacyjnie.
4. Dla uczniów ze spektrum autyzmu w zaleceniach do zajęć rewalidacyjnych priorytetem są zawsze zajęcia rozwijające umiejętności społeczne, kompetencje społeczno – emocjonalne, w tym również umiejętności komunikacyjne. Oprócz tego mamy również szereg szczegółowych zaleceń – zazwyczaj wspierających określone sfery funkcjonowania np. sferę słuchową, wzrokową, orientacji przestrzennej, koncentracji, pamięci, umiejętności relaksacji itp.
5. Z uwagi na to, że program jest przeznaczony dla uczniów starszych (w tym maturalnych) klas liceum ogólnokształcącego, uczniów przystępujących do egzaminu maturalnego, część zajęć rewalidacyjnych oparta jest na materiale z podstawy programowej z języka polskiego w taki jednak sposób, aby ćwiczone były kompetencje społeczne, komunikacyjne i emocjonalne zgodnie z zaleceniami z orzeczeń PP.

Cele i sposoby realizacji programu:
(formy, metody, środki dydaktyczne wykorzystywane w pracy z uczniem)
Cele zajęć rewalidacyjnych prowadzonych w ogólnodostępnym liceum ogólnokształcącym zostały sformułowane w głównej mierze ze względu na zwiększenie szansy na lepsze funkcjonowanie w dorosłym życiu, obejmują obszary sprawnościowe, poznawcze i wychowawcze:
1. Realizacja zaleceń z poradni PP zawartych w orzeczeniu.

2. Szeroko pojęte uspołecznienie ucznia:
a. nawiązywanie i podtrzymywanie relacji społecznych
b. wdrażanie do społecznie akceptowanego sposobu bycia
c. doskonalenie skutecznego komunikowania się, rozwijania kompetencji językowych
d. przygotowywanie do pełnienia adekwatnych ról społecznych
e. poszerzanie umiejętności związanych z interakcjami społecznymi
f. wygaszania i modyfikowania społecznie niepożądanych zachowań
g. uczenie postawy i zachowań asertywnych, otwartości i nawyku aktywizacji społecznej.

3. Usamodzielnienie w życiu codziennym – edukacja prozdrowotna, planowanie dnia codziennego (nauka, gotowanie, zakupy i opłaty, sprawy urzędowe – w tym również umiejętność pisania tekstów do urzędów, pism użytkowych, szukanie możliwości uczestnictwa w warsztatach, zajęciach dla dorosłych niepełnosprawnych, informowanie o możliwości podjęcia pracy oraz ulgi w związku z uzyskaniem orzeczenia o niepełnosprawności z miejskiego urzędu orzekania o niepełnosprawności niezbędnego w dorosłym życiu).
4. Dowartościowywanie, podnoszenie samooceny ucznia poprzez poszukiwanie mocnych stron, talentów, ale również urealnianie oczekiwań ucznia wobec siebie i rzeczywistego życia. Praca w oparciu o zainteresowania czy tzw: „wysepkowe zdolności” osób z zespołem Aspergera.
5. Usprawnianie umiejętności edukacyjnych i wyrównywanie poziomu wiedzy z języka polskiego, zwłaszcza pod kątem egzaminu maturalnego
6. Ewaluacja programu na koniec 1 oraz 2 semestru.

Krótka charakterystyka ucznia:
Program jest dostosowywany indywidualnie do konkretnego ucznia, ponieważ autyzm zawiera w sobie całe spektrum nasilenia dysfunkcji i każda osoba z tym zaburzeniem jest inna. O diagnozie decyduje jednak triada cech o zróżnicowanym nasileniu:
- Zaburzenia w obrębie naprzemiennych interakcji społecznych
- Zaburzenia w obrębie werbalnego i niewerbalnego komunikowania się (np. dziecko nie mówi, albo mówiło ale około 2 roku przestaje mówić, zaczyna mówić w wieku 3-4 lat, odwraca zaimki – echolalie (mówi o sobie „zrobiłeś”, „jesteś”, perseweracje itp.)
- Występowanie sztywnych, ograniczonych wzorców, powtarzalnych aktywności, zachowań, widocznych od początku w zabawie (zabawy monotematyczne, np. tylko samotne układanie klocków, zainteresowanie i gromadzenie jakiś przedmiotów w dużej ilości, brak zabawy opartej na wyobrażeniach, odgrywaniu innych postaci zwłaszcza fantastycznych, przestrzeganie rutynowych czynności itp.)
Jest to zaburzenie rozwojowe rozległe, głębokie i pojawia się w pierwszych 36 miesiącach życia
Jest chroniczne, przejawia się w jakiś sposób w różnych momentach życia, zaburzenie jest stałe i trwa całe życie, chociaż jego objawy nie są stałe i zmieniają się w toku rozwoju.
Jest spora grup osób autystycznych, które na tyle dobrze już funkcjonują, że ich autyzm jest po prostu niewidoczny. Jednak w sytuacji, gdy pojawiają się napięcia, trudności, brak stabilności, ujawniają się pewne braki w umiejętnościach adaptacyjnych.
Istnieje podstawowa klasyfikacja osób autystycznych : typowy autysta (nie mamy takich uczniów w liceum), osoby pasywna (nie nawiązuje spontanicznie kontaktów, ale je akceptuje, mowa jest dobrze rozwinięta, wąskie zainteresowania, przywiązanie do rutyny, zubożona komunikacja niewerbalna – brak gestów, nieporadna mowa ciała), osoba aktywna, czasem hiperaktywna, dominująca w przebiegu interakcji, ale specyficzna w kontakcie, który jest powierzchowny).
Przedstawiona powyżej klasyfikacja jest ogólna i ramowa, jednak każdy uczeń ze spektrum autyzmu jest inny i program jest za każdym razem indywidualizowany i dostosowywany.
Dodatkowe uwagi do programu:
Praca z uczniem na rewalidacjach w szkole jest jedną z bardzo wielu form terapii, z jakich powinien on korzystać również poza szkołą. Najbardziej popularną formą pracy z osobami z autyzmem jest orientacja oparta na modyfikacji zachowania oraz terapia behawioralno-poznawcza. W technikach podstawę stanowi wysoce funkcjonalna analiza zachowania. Metody alternatywne to: terapia holding, metoda Opcji, trening integracji słuchowej, ułatwiona komunikacja, metoda Domana-Delacato. Za wartościową metodę pomocniczą można uznać muzykoterapie. Wyróżnia się również terapie z psami, końmi i delfinami. Leczenie psychofarmakologiczne może być pomocne w przypadku zjawisk związanych z autyzmem (zaburzenia w zachowaniu, padaczka).
Jednak najważniejszą i najbardziej pracochłonną terapią w przypadku dzieci ze spektrum autyzmu są po prostu codzienne zajęcia indywidualne, które zazwyczaj podejmuje rodzina. Jest to wspieranie w indywidualnym kontakcie wszystkich czynności, które normalne dzieci opanowują w grupie – tzn. nauka pisania, czytania, przedmiotów szkolnych, języków obcych, ćwiczeń fizycznych, codziennego omawiania różnych sytuacji społecznych, które się przydarzyły dziecku. Dlatego nauczyciele pracujący z uczniem ze spektrum autyzmu mają świadomość, jaką pracę wykonuje rodzic i z jakim dużym obciążeniem emocjonalnym się boryka. Rodzice doświadczają dużej ilości stresu w związku z wychowywaniem dzieci z autyzmem.

Metody wykorzystywane w ramach powyższego programu:
Metody aktywizujące ucznia do twórczego działania: ćwiczenia, objaśnianie, działania praktyczne, praca z tekstem, pokaz, pogadanka, gra dydaktyczna, rozmowa kierowana, naśladownictwo. Elementy metody terapii behawioralnej i terapii niedyrektywnej:
- biblioterapia oraz praca z wybranymi fragmentami lektur z języka polskiego z podstawy programowej
- praca z różnego typu prezentacjami multimedialnymi przygotowanymi przez nauczyciela (zwłaszcza jeśli chodzi o materiał z języka polskiego do egzaminu maturalnego, zgodnie z zasadą efektywności edukacyjnej dla ucznia z dysfunkcjami – oddziałujemy na różne zmysły)
- formułowanie pytań do przeczytanych tekstów (metody zapożyczone z myślenia krytycznego)
- drama i jej elementy
- metody oparte na działalności praktycznej
- metody oparte na obserwacji
- metody oparte na słowie
- praca z edukacyjnymi platformami Internetowymi, np. https://babadum.com/, https://www.mtalent.pl/, https://www.pszczolka.online/, https://www.digipuzzle.net/education/index.htm, https://puzzlefactory.pl/pl
- praca z programami do relaksacji, np. trening autogenny, trening progresywny, bezpieczne miejsce, relaksacja oddechowa

Środki dydaktyczne dostosowane do potrzeb ucznia, treści zajęć oraz zasobów szkoły wykorzystywane do realizacji celów programu:
1. Plany działania, zadania
2. Karty pracy
3. Testy
4. Ćwiczenia koncentracji i czytania ze zrozumieniem (materiały z różnych wydawnictw oraz przygotowane przez nauczyciela)
5. Teksty literackie oraz teksty kultury
6. Prezentacje multimedialne (materiały przygotowane przez nauczyciela – zgodnie z zasadą lepszej przyswajalności wiedzy przekazywanej przez słowo, obraz, dźwięk itp.)
7. Wykorzystywanie Internetu w celu pozyskanie informacji w ramach potrzeb tematu zajęć (aktywizacja ucznia)
8. Gry dydaktyczne, zabawy
9. „Story Cubes” - różne wersje kostek do gry. Ćwiczenia w układaniu zdań w logiczną historyjkę, ćwiczenia w umiejętności opowiadania, podtrzymywania rozmowy, nawiązywania relacji na rewalidacjach grupowych.
10. Ćwiczenia z rozumienia sytuacji społecznych (tzw „historyjki społeczne”)

Formy pracy:
Praca indywidualna oraz w małych grupach (do 5 osób).

Treści zajęć:
Program rewalidacyjny jest długofalowy, a jego treści będą dostosowane do indywidualnych możliwości psychofizycznych każdego ucznia, który zostanie nim objęty. Priorytetem w starszych klasach liceum ogólnokształcącego jest wdrażanie do samodzielności ucznia w sytuacjach codziennych, a także edukacyjnych, oraz tych z zakresu planowania przyszłości – edukacyjnych (studia) lub zawodowych. Tematykę można ująć ramach następujących zagadnień:
1. Ćwiczenia kształcące rozumienie społeczne, usamodzielnianie , wykorzystuję m.in. publikację A. Kołodziej, E. Klimiuk, „Rewalidacja w ogólnodostępnej szkole ponadpodstawowej. Karty pracy” Wyd. Harmonia
2. Tematy w związku z podstawą programową z języka polskiego – wybrane zagadnienia w ramach potrzeb oraz możliwości ucznia (są uczniowie ze spektrum autyzmu, którzy deklarują egzamin maturalny z języka polskiego na poziomie rozszerzonym i w ramach rewalidacji potrzebują pomocy również w tym zakresie)
3. Ćwiczenia poprawiające koncentrację w sytuacjach edukacyjnych, doskonalące czytanie ze zrozumieniem.
4. Ćwiczenia rozwijające myślenie krytyczne.
5. Ćwiczenia mnemotechniczne poprawiające pamięć.
6. Utrwalanie materiału szkolnego – wiadomości i umiejętności (okazjonalnie do poprawy sprawdzianu)
7. Uspołecznianie w małej grupie lub przy pomocy analizy wybranych sytuacji, scenek. Stymulowanie rozwoju społeczno – emocjonalnego.
8. Usamodzielnianie i uczenie radzenia sobie w nowych sytuacjach, proszenia o pomoc, zrozumienia własnych zachowań i reakcji innych osób, m.in.. na podstawie tekstów obrazujących różne sytuacje (również w lekturach).
9. Wspólne opracowywanie „planów poradzenia sobie” i skryptów zachowań w różnych sytuacjach, co pozwoli na utrwalenie pożądanych sposobów postępowania
10. Rozwijanie sposobów efektywnej nauki – metody ulepszenia pamięci, techniki mnemotechniczne, organizacji czasu nauki, planowania, uczenie robienia notatek alternatywnymi metodami (np. mapy myśli)
11. Uczenia koncepcji czasu, planowania, ale także relaksacji, uwalniania napięcia.
12. Stymulowanie ogólnorozwojowe w miarę potrzeb i sytuacji, aktywizacja ucznia: mobilizowanie do pracy edukacyjnej, rozmowy na tematy bieżące, przeczytanych tekstów, wyszukiwanie podobieństw i różnic w zachowaniach ludzi, poszerzanie słownictwa z różnych dziedzin życia.
13. Pomoc w planowaniu przyszłości – w miarę potrzeb. Uwrażliwianie na ograniczenia w wyborze zawodu oraz uświadamianie roli zainteresowań w wyborze zawodu .

Program przygotowała:
Agnieszka Pawłowska – nauczyciel rewalidacji, nauczyciel języka polskiego

Bibliografia:
1. T. Attwood, Zespół Aspergera. Kompletny przewodnik, Wyd Harmonia 2013
2. Bobkowicz - Lewartowska L., Autyzm dziecięcy, zagadnienia diagnozy i terapii, Wydawnictwo Fraszka Edukacyjna we współpracy z Fundacją Synapsis, Kraków 2005.
3. Frith, U., Autyzm Wyjaśnienie tajemnicy, Gdańsk 2004, Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne
4. Grandin T., Moore D.: Kochaj i pomóż dorosnąć. Jak pomóc dziecku ze spektrum autyzmu wejść w dorosłe życie, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2017
5. Nason B.: Porozmawiajmy o autyzmie. Przewodnik dla rodziców i specjalistów, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2017
6. A. Maciarz, M. Biadasiewicz, Dziecko autystyczne z zespołem Aspergera, IMPULS, Kraków 2000
7. MORGAN, Stephen H. Dorośli z autyzmem: teoria i praktyka; [tł. Paweł Paszkowski, Elżbieta Krasodomska, Dorota Wąsik]. – Kraków: Fundacja Wspólnota Nadziei, 2004
8. Ewa Pisula, Dzieci z autyzmem, Gdańsk 2003
9. Ewa Pisula, Autyzm a przywiązanie, Gdańsk 2003
10. Ewa Pisula, Autyzm u dzieci, diagnoza, klasyfikacja, etiologia, Wyd PWN 2000.
11. Ewa Pisula, Psychologiczne problemy rodziców dziecka z zaburzeniami rozwoju, Wydawnictwo UW 1998
12. Agnieszka Rynkiewicz, Zespół Aspergera. Inny mózg, inny umysł, Wyd Harmonia 2009
13. Grażyna Sołtysińska, ABC doradcy zawodowego. Poradnictwo zawodowe dla osób niepełnosprawnych, Warszawa 2010
14. Portal Internetowy: http://niepelnosprawni.pl/, zwłaszcza cykl WOKÓŁ SPEKTRUM, poświęcony tematyce autyzmu.