Apollo i Dionizos - wzory kultury. Scenariusz lekcji języka polskiego w klasie z uczniem z zespołem Aspergera

Agnieszka Pawłowska
LX Liceum Ogólnokształcące w Warszawie

Scenariusz lekcji języka polskiego w klasie pierwszej liceum ogólnokształcącego,
poziom podstawowy,
w klasie jest uczeń z orzeczeniem ze względu na zespół Aspergera, który ma zainteresowania plastyczne.

Temat lekcji: Apollo i Dionizos – dwa wzory kultury.

Cele wynikające z podstawy programowej
Uczeń:
 wykazuje się znajomością i zrozumieniem treści utworów wskazanych w podstawie
programowej jako lektury obowiązkowe (ZP I.1.8);
 odczytuje tekst w jego warstwie semantycznej i semiotycznej (ZR I.1.1);
 rozpoznaje obecne w utworach literackich wartości uniwersalne i narodowe; określa ich rolę i związek z problematyką utworu oraz znaczenie dla budowania własnego systemu wartości (ZP
I.1.16);
 odczytuje pozaliterackie teksty kultury, stosując kod właściwy w danej dziedzinie sztuki (ZP
I.2.6);
 rozumie pojęcie archetypu, rozpoznaje archetypy w utworach literackich oraz określa ich rolę w tworzeniu znaczeń uniwersalnych (ZR I.1.9);
 porównuje teksty kultury, uwzględniając różnorodne konteksty (ZR I.2.4);
 w interpretacji przedstawia propozycję odczytania tekstu, formułuje argumenty na podstawie tekstu oraz znanych kontekstów, w tym własnego doświadczenia, przeprowadza logiczny wywód służący uprawomocnieniu formułowanych sądów (ZP III.2.10)

Metody pracy:
Praca z tekstem, obrazem i dźwiękiem. Lekcja zgodnie z zasadami efektywności edukacyjnej dla uczniów z dysfunkcjami, powinna oddziaływać na różne zmysły.

– analiza dzieł sztuki
– praca z tekstem, praca z utworem muzycznym
- praca z prezentacją multimedialną wykonaną wcześniej przez nauczyciela i porządkującą w sposób obrazowy tok lekcji, prezentacja została zrobiona z materiałów wyszukanych w Internecie
- pogadanka, formułowanie własnych opinii i uzasadnianie własnego zdania
Uwagi – dostosowania:
Uczeń z orzeczeniem siedzi w jednej z ławek blisko nauczyciela, zwracamy uwagę, czy słucha – w miarę potrzeby kierujemy krótkie i konkretne polecenia zwrócone bezpośrednio do niego. Nie wymagamy większych notatek – wymagamy uwagi i koncentracji. Lekcja przebiega w sposób zaplanowany i uporządkowany.

Tok lekcji:
Podanie tematu lekcji oraz planu pracy – uporządkowana struktura lekcji:
1. Opis boga Apollina oraz motywów z nim związanych (na podstawie obrazu, muzyki i tekstu z lektury z podstawy programowej – „Mitologii” J. Parandowskiego ).
2. Opis boga Dionizosa oraz motywów z nim związanych (na podstawie obrazu, muzyki i tekstu z lektury z podstawy programowej – „Mitologii” J. Parandowskiego).
3. Zdefiniowanie nurtu apollińskiego i dionizyjskiego w kulturze.
4. Rozpoznawanie cech tych nurtów w różnych tekstach kultury.

Szczegółowy przebieg lekcji:
Pogadanka wokół motywu lutni (zaprezentowanie obrazu lutni czy harfy w prezentacji) – nawiązanie do znanego już uczniom mitu o Orfeuszu i symboliki lutni związanej ze sztuka.
Wyświetlenie z prezentacji rzeźby Apollina Belwederskiego (kopia rzymska z II w.n.e.)
Podanie informacji dodatkowych, np.: Apollo Belwederski – rzymska rzeźba pochodząca prawdopodobnie z II wieku, będąca kopią wykonanego w IV wieku p.n.e. greckiego oryginału dłuta Leocharesa. Posąg wykonany jest z marmuru i mierzy 2,24 metra wysokości). Rzeźbę odkryto w 1489 roku w posiadłości rodziny Della Rovere pod Anzio. Zakupioną przez papieża Juliusza II, umieszczono na stałe w krużganku zwanym „Belvedere”, skąd wzięła się jej umowna nazwa.
Uczniowie swoimi słowami opisują rzeźbę, nauczyciel dopowiada i podsumowuje: Apollo pierwotnie dzierżył w dłoni łuk, co pozwala przypuszczać, że przedstawiono go jako boga łowów lub boga Słońca. W prawej ręce trzymał przypuszczalnie strzałę lub wieniec (albo gałąź wawrzynu). Górną część ciała okrywa spięta na prawym ramieniu i odrzucona do tyłu chlamida, z prawego ramienia na lewy bok zachodzi pas podtrzymujący kołczan na plecach. Postać ujęta w kontrapoście pełna spokoju. Wawrzyn, nazywany także laurem, drzewem laurowym. W Starożytnej Grecji wawrzyn poświęcony był bogu Apollinowi i z jego liści tworzono wieniec laurowy będący symbolem zwycięstwa i nagrodą za nie.
Zapoznanie uczniów z fotografią przedstawiającą ruiny Wyroczni Delfickiej oraz z informacjami o wyroczni, uczniowie są tuż przed czytaniem tragedii Sofoklesa – będą lepiej rozumieli znaczenie przepowiedni dla Greków. Wokół Delf rozwinął się kult Apollina i innych bóstw, którym budowano liczne świątynie. W greckiej wyroczni przyszłe losy i wróżby przepowiadała Pytia, która wpływała na losy wszystkich mieszkańców Grecji. Uwieczniona została w wielu mitach, a jej przepowiednie rządziły losami herosów i ludzi. Pytia była przedstawiana jako kobieta, która siedząc na trójnogu przepowiadała przyszłość pod wpływem narkotycznych oparów. Pytania kierowano do niej za pośrednictwem kapłanów. Pytia – kapłanka w świątyni Apollina w Delfach, przepowiadająca przyszłość. Pytie wybierane były przez kapłanów i wychowywane przy świątyni od dzieciństwa. Gdy udzielały przepowiedni, siadały na trójnogu, nad szczeliną w ziemi, z której wydobywały się wyziewy. Przypuszcza się jednak, że wspomniane wyziewy pochodziły ze spalanych kadzideł, mających odurzyć pytię i wprowadzić ją w trans (ekstazę).
Powyższe informacje zostają zilustrowane ryciną przedstawiająca Pytię na słynnym trójnogu.
Następnie nauczyciel wyświetla obraz „Doryfosa” Polikleta – rzeźbę uczniowie analizowali na wcześniejszych lekcjach jako klasyczny ideał piękna. Obecnie łatwo powinni znaleźć podobieństwa między Doryforosem a rzeźbą Apollina.
Kolejny slajd z prezentacji nauczyciela przedstawia ujęte w kolorowym prostokątnym diagramie hasła składające się na cechy klasycyzmu w kulturze: piękno i sztuka, spokój i harmonia, ład, miara i symetria, prawda, idea...itp.
Następnie uczniowie słuchają nastrojowego i spokojnego Second Delphic Hymn to Apollo:
https://www.youtube.com/watch?v=bydqNRYgbuc
Ich zadaniem jest określić nastrój utworu, jest on spokojny i stonowany.

Następnie nauczyciel przechodzi do prezentacji wizerunku Dionizosa – wyświetla Dionizosa z menadą i satyrem grającym na piszczałce (rzeźba pochodzi z grobu z IV w.n.e.). Zadaniem uczniów będzie opisać kompozycję – jest w ruchu, dynamiczna, w trakcie zabawy. Nauczyciel prezentuje również przy pomocy kolejnych obrazów wyszukanych wcześniej i umieszczonych w prezentacji: satyrów z orszaku Dionizosa (pół ludzie pół kozły), a także menady (bakchantki). Prezentuje również za pomocą obrazów atrybuty. Atrybutami tego boga były: winorośl i rydwan zaprzężony w zwierzęta. Otaczali go satyrowie i menady, a w dłoni dzierżył tyrs zwieńczony szyszkami. Ważną rolę odgrywał również mirt, a ze zwierząt szczególnie upodobał sobie kozła, lwa i byka.
Następnie uczniowie słuchają Hymnu do Bakchusa (czyli Dionizosa) – fragmentu przedstawienia teatralnego grupy Gardzienice, która odtworzyła melodię ze starogreckich zapisów. Określają, jaki jest nastrój fragmentu? Powinni określić dynamikę, szaleństwo, niepokój itp. Teraz nauczyciel prezentuje w formie kolorowego diagramu kolistego cechy składające się na dionizyjskość: upojenie, ekstaza, nadmiar, ruch, życie, żądza, żywioł itp.
Tutaj powinno nastąpić podsumowanie informacji, np.: Dionizos (także Bakchos, Bachus)W mitologii greckiej bóg płodności, dzikiej natury, winnej latorośli i wina, reprezentujący jego upajający i dobroczynny wpływ. Syn Zeusa i śmiertelniczki Semele. Kult Dionizosa przywędrował do Grecji ze Wschodu, z Tracji, około VI wieku p.n.e. Na cześć Dionizosa odbywały się Dionizje, jego kult sprawowały bachantki, które organizowały ekstatyczne misteria. Informacje o Dionizjach możemy skomentować podaniem nazwy dytyrambu oraz faktu, że były to źródła teatru.
W kolejnym etapie lekcji rozdajemy uczniom fragmenty z „Mitologii” Jana Parandowskiego opisujące Apollina oraz Dionizosa. Polecamy uczniom zadanie do cichej lektury oraz zrobienie notatki opisującej wygląd, zachowanie oraz dziedziny podlegające bogom – jako uzupełnienie informacji, które nie pojawiły się przy analizie dzieł sztuki.
Notatki mogą być podsumowane w ten sposób (wyświetlamy je na kolejnym slajdzie jako podsumowanie):
bóg Apollo
Wygląd: bardzo piękny, wysoki, smukły, jasnowłosy, o przejrzystych oczach, młody, męski, bez brody, z bujnymi kędziorami, przeważnie przedstawiany nago. Nosi płaszcz lub inną powłóczystą szatę oraz wieniec wawrzynu na głowie, ma kołczan ze strzałami, łuk, lirę. Zachowanie: gra na cytrze, wspiera ludzi w cierpieniu, ratuje od nieszczęścia, śmierć odwraca, oczyszcza z grzechów, jedna z jego siedzib to Parnas (góry)
Patron:
Wieszczów (związany z wyrocznią w Delfach), śpiewaków i poetów
bóg Dionizos
Wygląd: prawie nagi młodzieniec o łagodnych oczach i czerwonych ustach, ma miękkie złociste włosy
Zachowanie: bardzo witalny, tańczy, śpiewa, pije wino, otacza się młodymi kobietami i leśnymi stworzeniami
Patron:
zabawy, wina i śpiewu

Następnie wspólnie z uczniami definiujemy:
wzór apolliński – piękno, prawda, wyższość idei nad życiem, miara, harmonia, spokój, zbawienie przez sztukę;
wzór dionizyjski – upojenie, żądza życia, rozkosz, wyższość życia nad ideą, nieokiełznany żywioł, nadmiar.
Uczniowie łatwo dostrzegają, że są to dwa kontrastowe czy antagonistyczne nurty.
Na zakończenie lekcji w formie ciekawego podsumowania prezentujemy dzieła sztuki z różnych epok i prosimy uczniów o określenie, czy należą do wzoru apollińskiego (klasycznego) czy dionizyjskiego (antyklasycznego). Dzieła sztuki nauczyciel ma przygotowane w prezentacji:
Jacques-Louis David „Przysięga Horacjuszy”, Delacroix „Śmierć Sardanapala”, F. Boucher „Toaleta Wenus”, Rubens „Toaleta Wenus”, M. Anioł „Dawid”, Bernini „Dawid”, Casa Batllo w Barcelonie – kamienica przebudowana przez Gaudiego, pawilon klubu górniczego w Tychach.
Uczniowie każdorazowo muszą uzasadnić swój wybór oraz ładnie językowo sformułować własną opinię.
Lekcję podsumowujemy stwierdzeniem, że do pewnego momentu epoki klasycyzujące i antyklasycyzujące następują po sobie naprzemiennie.
Polecenie wykonania pracy domowej dla chętnych uczniów (w tym dla ucznia z orzeczeniem, który ma zainteresowania plastyczne) – namaluj (narysuj) szkic obrazu w stylu apollińskim i/lub dionizyjskim.
Scenariusz opracowała oraz lekcję przeprowadziła w październiku 2022 –
Agnieszka Pawłowska