Droga Polski do członkostwa w Unii Europejskiej

Przełom polityczny u progu lat dziewięćdziesiątych otworzył Polsce drogę do ustrojowej transformacji oraz podjęcia fundamentalnych zmian systemu gospodarczego i społecznego. Wiodącym wyznacznikiem dokonywanych przemian i przekształceń stała się integracja europejska i perspektywa członkostwa Polski w Unii Europejskiej. Przyjęcie zasad gospodarki rynkowej i włączenie kraju do zachodnich struktur gospodarczych uznane zostało za najskuteczniejszą drogę do nadrobienia zapóźnień rozwojowych i technologicznych oraz jedną z najistotniejszych przesłanek trwałego rozwoju gospodarczego. Integracja ze Wspólnotami Europejskimi wymagała podjęcia szeroko zakrojonych dostosowań, zarówno w sferze gospodarczej, jak i społecznej. Ważnym ich etapem, decydującym o kształcie i stylu naszego członkowstwa w Unii Europejskiej, były negocjacje członkowskie, zwane także akcesyjnymi.
Oficjalne nawiązanie stosunków dyplomatycznych między Polską a Europejską Wspólnotą Gospodarczą (EWG) nastąpiło we wrześniu 1988 roku. Polska rozpoczęła negocjacje z EWG w sprawie umowy o handlu oraz współpracy gospodarczej, którą podpisano ostatecznie w Warszawie 19 września 1989 roku. Była to niepreferencyjna umowa zawierająca klauzulę najwyższego uprzywilejowania dla obu stron. Przewidywała ona stopniowe znoszenie ograniczeń ilościowych nakładanych przez Wspólnoty w stosunku do importu towarów pochodzących z Polski, aż do ich całkowitego wyeliminowania w 1994 roku. W skutek realizacji umowy już w 1990 roku państwa członkowskie Wspólnot stały się głównym partnerem handlowym Polski.
W lipcu 1989 roku utworzono Przedstawicielstwo Rzeczypospolitej Polskiej przy Wspólnotach Europejskich w Brukseli . Był to krok polityczny wskazujący na zamiar instytucjonalnego powiązania Polski ze strukturami Wspólnot. Niecały rok później, 25 maja 1990 roku, Polska złożył w Brukseli oficjalny wniosek o rozpoczęcie negocjacji umowy o stowarzyszeniu ze Wspólnotami Europejskimi. Konsekwencją tego było powołanie 26 stycznia 1991 roku Pełnomocnika Rządu do Spraw Integracji Europejskiej oraz Pomocy Zagranicznej działającego w Urzędzie Rady Ministrów . Struktury stworzone w Brukseli i w Polsce miały za zadanie zainicjować proces integracji europejskiej prowadzący do instytucjonalnego powiązania Polski ze Wspólnotami Europejskimi. Rezultatem prowadzonych od grudnia 1990 roku dwustronnych rozmów stał się wynegocjowany Układ Europejski ustanawiający stowarzyszenie między Rzeczpospolitą Polską a Wspólnotami Europejskimi i ich państwami członkowskimi, zwany Układem Europejskim. Układ ten, podpisany wraz z Umową Przejściową 16 grudnia 1991 roku, zapewnił płaszczyzną dialogu politycznego oraz umożliwił rozwój handlu i stosunków gospodarczych między stronami. Ustanowił on zarówno podstawy udzielania prze Wspólnoty pomocy technicznej i finansowej, jak i ramy prawne wspierania dalszej integracji Polski ze strukturami europejskimi. Układ wszedł w życie 1 lutego 1994 roku. W preambule Układu, dzięki staraniom polskich negocjatorów, znalazł się dalekowzroczny zapis o tym, iż ostatecznym celem Polski jest członkowstwo we Wspólnotach Europejskich.
W uchwale z 4 lipca 1992 roku Sejm RP, uznając znaczenie Układu Europejskiego dla przyszłości kraju, wyraził nadzieję, że stowarzyszenie ze Wspólnotami będzie służyć przekształceniom i rozwojowi polskiej gospodarki oraz zapewni Polsce właściwe miejsce w jednoczącej się Europie. Zgodnie z zaleceniem władzy ustawodawczej w styczniu 1993 roku Rząd opracował Program działań dostosowujących polską gospodarkę i system prawny do wymagań Układu Europejskiego. Program ten określił ramy dla prowadzenia działań dostosowawczych w kolejnych latach.
Przełomowe znaczenie miała polityczna decyzja Rady Europejskiej na szczycie w Kopenhadze w dniach 21-22 czerwca 1993 roku. Stworzyła ona możliwość przystąpienia państw Europy Środkowej i Wschodniej do Unii po spełnieniu przez nie warunków politycznych i ekonomicznych wymaganych do uzyskania członkowstwa. Warunki te, zwane również kryteriami kopenhaskimi, obejmowały:
1. osiągnięcie przez państwo kandydujące stabilności instytucji gwarantujących demokrację, praworządność, respektowanie praw człowieka oraz poszanowanie i ochronę praw mniejszości narodowych;
2. istnienie sprawnej gospodarki rynkowej, jak również zdolność przeciwstawienia się presji konkurencji oraz siłom rynkowym działającym wewnątrz Unii;
3. zdolność do wywiązywania się ze zobowiązań wynikających z członkowstwa, szczególnie zaś realizacji celów Unii Politycznej, Gospodarczej i Walutowej
Formalnym potwierdzeniem polskich dążeń do uzyskania członkowstwa w Unii Europejskiej było złożenie przez Ministra Spraw Zagranicznych RP w dniu 8 kwietnia 1994 roku w Atenach oficjalnego wniosku w sprawie przystąpienia Polski do Unii Europejskiej .
Konsekwencją ustaleń kopenhaskich było przyjęcie podczas szczytu Rady Europejskiej w Essen w dniach 8-10 grudnia 1994 roku strategii przedczłonkowskiej, w której Unia wyraziła wolę intensyfikacji i poszukiwania nowych form współpracy z państwami stowarzyszonymi w ramach tzw. dialogu strukturalnego. Rada zobowiązała Komisję Europejską do sporządzania corocznych raportów na temat realizacji strategii przedczłonkowskiej, a także do przedstawienia analizy na temat rozszerzenia Unii. Wynikiem była przygotowana przez Komisję Europejską Biała Księga w sprawie integracji stowarzyszonych krajów Europy Środkowej Wschodniej z rynkiem wewnętrznym Unii Europejskiej. Harmonogram został zaakceptowany przez Radę Ministrów RP w dniu 15 lipca 1997 roku i stał się aktem rządowym służącym organizowaniu i monitorowaniu przebiegu działań dostosowawczych na obszarze rynku wewnętrznego.
Przygotowując się do opracowania Opinii 26 kwietnia 1996 roku Komisja Europejska przekazała rządom państw stowarzyszonych, w tym rządowi RP, obszerny kwestionariusz zawierający pytania dotyczące dwudziestu trzech dziedzin życia politycznego, gospodarczego i społecznego państwa. Decyzją Rady Ministrów RP Pełnomocnik Rządu ds. Integracji Europejskiej i Pomocy Zagranicznej został zobowiązany do koordynacji prac związanych z przygotowaniem odpowiedzi na kwestionariusz Komisji. Działalność pełnomocnika polegała na zbieraniu informacji z poszczególnych ministerstw i urzędów centralnych oraz przedstawianiu Radzie Ministrów stosownych informacji w tym zakresie. Rząd RP 15 lipca 1996 roku zatwierdził pełen pakiet odpowiedzi, które zawarto w dwudziestu sześciu tomach, liczących ogółem 2664 strony. Jedenaście dni później Minister Spraw Zagranicznych RP przekazał na ręce Szefa Delegacji Komisji Europejskiej w Warszawie angielską wersję dokumentu. Posłużył on Komisji Europejskiej za podstawę przy sporządzaniu Opinii o wniosku Polski w sprawie członkowstwa w UE.
Instytucją odpowiedzialną w Polsce za proces integracji europejskiej stał się Komitet Integracji Europejskiej, ciało ministerialne powołane do życia na mocy ustawy przyjętej przez parlament 8 sierpnia 1996 roku. Równocześnie zniesiono urząd Pełnomocnika Rządu ds. Integracji Europejskiej oraz Pomocy Zagranicznej. Prezes Rady Ministrów w drodze Rozporządzenia z dnia 2 października 1996 roku nadał statut Urzędowi Komitetu Integracji Europejskiej, który stał się państwową jednostką organizacyjną obsługującą Komitet Integracji Europejskiej. Urząd zaczął działalność 16 października, natomiast pierwsze, inauguracyjne posiedzenie Komitetu odbyło się 12 listopada 1996 roku.
Kolejnym krokiem w przygotowaniu procesu akcesyjnego było przyjęcie przez Radę Ministrów RP 28 stycznia 1997 roku Narodowej Strategii Integracyjnej (NSI) – dokumentu systematyzującego dotychczasowe przedsięwzięcia integracyjne i określające zadania dostosowawcze w okresie bezpośrednio poprzedzającym członkowstwo.
Realizując strategię przedczłonkowską Przewodniczący Komitetu Integracji Europejskiej powołał na początku marca 1997 roku zespół zajmujący się przygotowaniem dokumentacji na potrzeby negocjacji o członkowstwo Polski w Unii Europejskiej, a w lipcu 1997 roku został utworzony Międzyresortowy Zespól do Spraw Przygotowania Negocjacji Akcesyjnych z Unią Europejską. W skład zespołu weszli wiceministrowie najważniejszych resortów oraz przedstawiciele urzędów centralnych. Natomiast 3 czerwca 1997 roku Rada Ministrów RP przyjęła Harmonogram Działań Implementacyjnych Narodowej Strategii Integracji, który określił podstawowe zadania oraz odpowiedzialne za ich wprowadzenie w życie instytucje, a także terminy realizacji tych zadań.
Działania podejmowane w 1997 roku po stronie Unii Europejskiej dość precyzyjnie wyznaczały prawne i czasowe ramy przyjęcia nowych członków. Jednocześnie Unia Europejska rozpoczęła przygotowanie do rozszerzenia. W lipcu 1997 roku Komisja Europejska opublikowała projekt Agendy 2000, w której przedstawiła zarys kompleksowej reformy instytucji, procedur oraz głównych dziedzin polityki Unii Europejskiej. W ramach Agendy 2000 zaprezentowane zostały również indywidualne Opinie na temat przygotowania państw stowarzyszonych z Europy Środkowej i Wschodniej oraz Cypru do członkowstwa w Unii Europejskiej. Opinia dotycząca Polski podkreślała głębokie transformacje systemowe i gospodarcze, których rezultatem jest znaczący wzrost gospodarczy, postęp społeczny oraz wyraźne zbliżenie się Polski do standardów obowiązujących w UE. Jednocześnie Komisja wskazała na dziedziny, w których dostosowania do rozwiązań wspólnotowych wymagają kontynuowania reform i podjęcia dalszych prac.
Rada Europejska na posiedzeniu w Luksemburgu w lutym 1998 roku przyjęła wzmocnioną strategię przedakcesyjną, której celem było udzielanie państwom stowarzyszonym praktycznej i finansowej pomocy we wprowadzeniu reform koniecznych do uzyskania członkowstwa w UE. Elementem wzmocnionej strategii przedakcesyjnej był unijny program Partnerstwo dla członkowstwa, zawierający priorytetową listę dostosowań krótko- i średniookresowych, corocznie aktualizowanych oraz ramy wsparcia finansowego w ich wdrażaniu.
Mając świadomość ogromu prac pozostających do wykonania w związku z przyszłym członkowstwem Polski w UE 28 czerwca 1998 roku Rada Ministrów RP przyjęła Narodowy Program Przygotowania do Członkowstwa w Unii Europejskiej (NPPC). Dokument ten wyznacza kierunek koniecznych działań dostosowawczych oraz określa harmonogram ich realizacji w latach 1998 - 2002 .
Zgodnie z wcześniejszymi ustaleniami negocjacje akcesyjne rozpoczęły się 31 marca 1998 roku w trakcie spotkania Międzyrządowej Konferencji Akcesyjnej z udziałem Ministra Spraw Zagranicznych Bronisława Geremka otwierającej negocjacje z Polską. Obie strony zaprezentowały oświadczenia wstępne .
W dniu 1 września 1998 roku Polska jako pierwszy kraj kandydujący przedstawiła UE stanowiska negocjacyjne w siedmiu obszarach: „Nauka i badania” , „Edukacja, kształcenie i młodzież” , „Polityka przemysłowa” , Małe i średnie przedsiębiorstwa”, Wspólna polityka zagraniczna i bezpieczeństwa”, „Telekomunikacja i technologie informacyjne”, „Kultura i polityka audiowizualna”.
W dniu 29 października 1998 roku podczas spotkań przedstawicieli szóstki państw kandydujących do UE i państw członkowskich na poziomie zastępców szefów delegacji pod przewodnictwem Ambasadora Austrii Manfreda Scheicha, Przewodniczącego COREPER-u, strona wspólnotowa wręczyła kandydatom swoje stanowiska negocjacyjne, będące odpowiedzią na siedem stanowisk negocjacyjnych kandydatów przekazanych UE we wrześniu 1998 roku. Uzgodniono potrzebę dalszych wyjaśnień w obszarach: „Kultura i polityka audiowizualna”, „Telekomunikacja i technologie informacyjne”, „Polityka przemysłowa”, „Wspólna polityka zagraniczna i bezpieczeństwa”. W odniesieniu do pozostałych obszarów wątpliwości, zgłoszone przez państwa członkowskie w czasie opracowywania stanowisk w poszczególnych dziedzinach, zostały sformułowane w postaci pytań i zaleceń. Odpowiedzi na nie strona polska udzieliła w formie pisemnej 2 listopada 1998 roku.
Rozwiązania instytucjonalne przygotowujące Unię Europejską do rozszerzenia zostały określone w Traktacie z Nicei, który został przyjęty w trakcie szczytu UE w Nicei w 2000 roku, a wszedł w życie 1 lutego 2003 r. po ratyfikacji przez wszystkie państwa członkowskie. Dalszych zmian instytucji dokonała Konferencja Międzyrządowa, która zakończyła się 2004 roku.
W celu przyspieszenia dostosowań w zakresie przyjmowania i implementacji acquis communautaire Sejm RP zdecydował o przyjęciu szybkiej ścieżki legislacyjnej dla ustaw związanych z integracją. 15 listopada 2001 roku przyjęto Europejską Strategię Rządu RP, w której potwierdzono determinację do zakończenia rokowań z Unią Europejską w 2002 roku i uzyskania członkowstwa w 2004 roku. Realizacja założeń kolejnych Strategii Rządu RP (przyjętych na okres prezydencji hiszpańskiej i duńskiej w UE) doprowadziła do zakończenia negocjacji akcesyjnych z UE na szczycie w Kopenhadze, 13 grudnia 2002 roku.
Traktat Akcesyjny, określający warunki przystąpienia Polski, został podpisany 16 kwietnia 2003 roku w Atenach. Jest on umową międzynarodową, zawartą przez dotychczasowe kraje UE z nowymi krajami członkowskimi. Zawiera on między innymi:
• opis praw i obowiązków nowych członków UE;
• zasady poszerzania organów UE o przedstawicieli nowych państw i nowe zasady funkcjonowania tych organów;
• szczegółową charakterystykę ustaleń zawartych w toku negocjacji członkowskich dotyczących poszczególnych dziedzin życia społeczno-gospodarczego;
• wykaz aktów prawnych obejmujących nowe kraje członkowskie wraz ze zmianami, jakie zostaną wprowadzone do tych aktów w wyniku poszerzenia Unii;
• wspólne deklaracje wszystkich „starych” i „nowych” państw UE dotyczące Jednej Europy oraz Trybunału Sprawiedliwości Wspólnot Europejskich;
• wspólne deklaracje dotychczasowych państw członkowskich UE;
• deklaracje Komisji Europejskiej;
• deklaracje poszczególnych państw – nowych członków UE;
• opis procedur decyzyjnych w okresie podpisania traktatu do dnia rozszerzenia Unii.
Polska, oprócz kilka deklaracji dotyczących spraw gospodarczych, zapewniła sobie włączenie do traktatu deklaracji w sprawie moralności publicznej. Zgodnie z nią:
„ Rząd Rzeczypospolitej Polskiej rozumie, że nic w postanowieniu Traktatu o Unii Europejskiej, Traktatu ustanawiającego Wspólnotę Europejską i postanowieniach traktatów zmieniających lub uzupełniających te traktaty nie stanowi dla państwa polskiego przeszkody w regulowaniu kwestii o znaczeniu moralnym, jak również tych odnoszących się do życia ludzkiego.”
Oznacza to, że sfera moralności publicznej będzie regulowana przez polskie prawo zgodnie z wolą obywateli Rzeczypospolitej.
Był to przedostatni etap procedury przystępowania nowych państw do Unii. Następnie, zarówno w państwach przystępujących do UE, jak i państwach członkowskich, rozpoczęły się procedury ratyfikacji Traktatu. Społeczeństwa większości państw przystępujących wypowiedziały się na temat warunków akcesji w drodze referendów.
W Polsce referendum w sprawie przystąpienia Polski do Unii odbyło się 7 – 8 czerwca 2003 roku. W referendum wzięło udział 55,85% Polaków, 77,45% z nich opowiedziało się za przystąpieniem Polski do UE, a 22,55% było przeciwnych temu.
22 lipca 2003 roku Prezydent RP Aleksander Kwaśniewski ratyfikował Traktat Akcesyjny, a 1 maja 2004 roku Polska stała się państwem członkowskim UE. Uroczyste przyjęcie państw do UE odbyło się w Dublinie, gdzie nasz kraj reprezentował Prezydent Aleksander Kwaśniewski i Premier Leszek Miller. Już w czerwcu 2004 roku Polacy wybierali do Parlamentu Europejskiego 54 eurodeputowanych.

1. Doliwa-Klepacki Z., Droga do Brukseli, Wrocław 1998
2. Karolczak K., Integracja Europejska w polskiej perspektywie, Warszawa 1999
3. Ruszkowski J., Leksykon integracji europejskiej, Warszawa 2002
4. Tendera H., Rozszerzenie Unii Europejskiej na Wschód. Polska na tle innych krajów, Warszawa 2001
5. Wojtaszczyk K., Unia Europejska i jej członkowie, Warszawa 2002