Zastosowanie wybranych technik, metod i form pracy z dzieckiem słabowidzącym

Wzrok jest zmysłem bardzo ważnym w codziennym funkcjonowaniu. Jego znaczenie w funkcjonowaniu każdego człowieka jest ogromne, zmysł ten wykorzystuje się nie tylko do sfery poznawczej, ale również do zdobywania wiedzy, funkcjonowania społecznego, udział w życiu szkolnym, rozrywki, zabawy, wykonywanie czynności samoobsługowych. Sprawny układ wzrokowy odpowiada za prawidłowe orientowanie się w przestrzeni, poznawanie środowiska, ludzi. Narząd ten z powodu swojej delikatnej i złożonej struktury, często ulega uszkodzeniom. W życiu codziennym coraz częściej spotyka się osoby niewidome lub słabowidzące. Dzieci słabowidzące to grupa między tymi, którzy świat postrzegają normalnie, a niewidomymi. Takie osoby zazwyczaj noszą okulary optyczne, szkła kontaktowe, korzystają z różnych pomocy optycznych. W ich funkcjonowaniu dużą rolę odgrywa posługiwanie się innymi niż wzrok zmysłami w celu uzupełniania wad układu wzrokowego, zdobywania informacji, Taką grupę osób charakteryzuje bardzo obniżona ostrość wzroku, zaburzenia akomodacji, oczopląs, światłowstręt, trudności w określaniu barw, częste bóle oczu i głowy. W zachowaniu dzieci słabowidzących łatwo zauważyć zamykanie lub zakrywanie jednego oka, przechylanie głowy do przodu, częstsze mruganie, tarcie oczu, trzymanie książek blisko narządu wzroku.
Coraz częściej dzieci słabowidzące uczęszczają do szkół ogólnodostępnych, dlatego bardzo ważne jest właściwe wykwalifikowanie kadry pedagogicznej, której zadaniem jest pomoc uczniom w przezwyciężaniu napotykanych trudności. Przykładami problemów, jakie napotyka taki uczeń w szkole ogólnodostępnej są: samodzielne poruszanie się oraz orientowanie się w otoczeniu, zmniejszona zdolność spostrzegania zjawisk, obiektów, wykonywanie czynności praktycznych, przyswajanie treści programowych w dużej ilości, spostrzeganie różnic i podobieństw, określanie stosunków przestrzennych, wolne tempo pracy, nawiązywanie relacji rówieśniczych, kontaktów międzyludzkich przez zaniżoną samoocenę. Dlatego ważne jest, aby zniwelować trudności uczniów słabowidzących, co będzie możliwe dzięki wykorzystaniu różnorodnych technik, metod i form pracy.
Ważne jest, aby przed przybyciem dziecka słabowidzącego dokonać przystosowania przestrzeni szkolnej. Można w tym celu na szlakach komunikacyjnych, salach lekcyjnych, stołówce szkolnej, korytarzach przykleić dodatkowe oznaczenia informujących ucznia o ważnych miejscach w szkole. Jeśli to możliwe, warto ściany pomalować na kolory jednolite, matowe, niejaskrawe. Przeszklone elementy budynku, np. gabloty, drzwi wyłożyć matowym papierem lub okleić. Wejścia do szkoły, schody, windy, drzwi oznaczyć w sposób kontrastowy, przykleić paski żółtego, pomarańczowego papieru odblaskowego. Takie oznaczenia szczególnie na schodach pomogą uczniom słabowidzącym orientować się w otoczeniu, informować ile stopni uczeń musi jeszcze pokonać.
Zaczynając pracę z dzieckiem, konieczne jest odpowiednie umiejscowienie ucznia, zaadaptowania otoczenia. Uczeń powinien siedzieć w pierwszej ławce w środkowym rzędzie, jak najbliżej nauczyciela i blisko tablicy. Ważne jest zadbanie o właściwe oświetlenie, pomóc w tym może używanie dodatkowego źródła światła w postaci przenośnej lampki LED.
Warto również unikać błyszczących powierzchni, np. białych tablic, lśniących blatów biurka, natomiast zastąpić je matowymi. Z klasycznej zielonej tablicy dziecko słabowidzące odczyta większą ilość wiadomości, notatek. Kolejnym ważnym aspektem jest posiadanie przez ucznia specjalnie przystosowanych podręczników, kart pracy o powiększonym druku, zeszytów z powiększoną kratką i liniaturą, korzystanie z przyborów pisarskich o ciemnej barwie.
W różnego rodzaju pomocach dydaktycznych konieczny jest dobór odpowiedniej prostej czcionki, zaleca się bezszeryfowe, bez dodatkowych ozdobników, musi być także zachowana wielkość, niekoniecznie bardzo duża, wszystko to pozwoli uzyskać czytelność, przejrzystość. W pracy z dzieckiem warto przygotowywać gotowe notatki zawierające najważniejsze informacje z lekcji do wklejenie do zeszytu, w taki sposób słabowidzącemu uczniowi jest łatwiej i efektywniej przyswajać wiedzę. Ciekawym rozwiązaniem i pomocami dydaktycznymi są książki mówione i dotykowe, które pozwalają uczniowi słabowidzącemu odkrywać wiedzę ze świata za pomocą zmysłu dotyku i słuchu, co odciąża zmysł wzroku. Dodatkowo różne faktury, materiały powodują, że praca z taką książką jest ciekawsza.
Uczniowie słabowidzący często mają obniżone poczucie własnej wartości, samoocenę, dlatego bardzo ważne jest to, aby stwarzać odpowiednią atmosferę na zajęciach, uwrażliwić zespół klasowy na problemy, z którymi boryka się taki uczeń. Warto przeprowadzić godzinę wychowawczą z klasą i wplatać tematy dotyczące empatii, szacunku, wyrozumiałości, zrozumienia wobec odmienności. Zaleca się integrowanie klasy, zadbanie o relacje koleżeńskie. Angażować uczniów słabowidzących w życie klasowe, przydzielać ważne role, funkcje, tak aby taki uczeń poczuł się ważny, potrzebny. Uczniowie mający dysfunkcje wzrokowe powinni uczestniczyć w wycieczkach, warsztatach, pracować w grupie, aby stworzyć relacje rówieśnicze.
Metod pracy z uczniem słabowidzącym jest wiele, jednak warto dopasowywać je do możliwości ucznia, w taki sposób, aby praca przynosiła efekty. Pracując z uczniem z dysfunkcją wzroku, warto wykorzystywać następujące metody nauczania: podającą (przyswajanie wiedzy), problemową (odkrywanie świata, eksperymenty, sytuacje problemowe), waloryzacyjną (wywoływanie u ucznia emocji), praktyczną (działanie, wykorzystywanie zdobytej wiedzy w codziennym życiu). Są to metody efektywne, ponadto wzbogacają zajęcia, dzięki temu uczeń jest bardziej zaciekawiony lekcją. Kolejnymi ciekawymi propozycjami metod są: demonstracja dotykowa, pokaz, obserwacja, pogadanka, dodatkowe objaśnienia słowne. Nauczyciel w miarę możliwości powinien zapewnić uczniowi okazję dotykowego poznania omawianych przedmiotów, demonstrować mapy, plansze, tablice z rysunkami, diagramami o odpowiedniej wielkości, mniejszej liczbie szczegółów, kontrastowej barwie. Podczas pracy z uczniem najlepiej sprawdza się metoda dodatkowych wyjaśnień zadań z treścią, warto przygotowywać do nich rysunki, ilustracje. Należy słownie objaśniać w prosty sposób, wszystko co ma wykonać uczeń, komentować treści napisane na tablicy, aby uczeń mógł również w pełni uczestniczyć na lekcji. Oprócz wspomnianych wcześniej metod w edukacji ze specjalnymi potrzebami rozwojowymi doskonale sprawdzą się metody aktywizujące, pozwalające na aktywną naukę poprzez poznawanie, odkrywanie, działanie, przeżywanie, nie tylko rozwijają wiedzę, ale również pozytywnie wpływają na umiejętności społeczne i osobiste, takie jak: praca w zespole, komunikowanie się z innymi, wyrażanie własnego zdania, popieranie czyjegoś punktu widzenia, kreatywność, otwartość, wypełnianie celów. Przykładami metod aktywizujących są np.: dyskusja, odgrywanie scenek, wcielanie się w role, projekt, stacje zadaniowe, nauka w małych grupach.
Nieodzownym elementem w prowadzeniu zajęć z uczniem ze słabowidzeniem jest wykorzystywanie różnorodnych technik pracy, które pozytywnie wpływają na koncentrację i lepsze zapamiętywanie danych partii materiału. Technik jest wiele, mają one swoje cele, które dotyczą poszerzania poszczególnych obszarów. Debaty, tworzenie metaplanów, dyskusje punktowane doskonalą umiejętności społeczne, uczą, że należy słuchać się wzajemnie, formułować argumenty. Odgrywanie scenek, przeprowadzanie różnego rodzaju ankiet, sondaży, techniki dramy kształtują empatię na potrzeby drugiego człowieka, uczą nowych zachowań, umiejętności prospołecznych, wzmacniają więzi ucznia słabowidzącego z rówieśnikami. Burze mózgów, drzewa decyzyjne, mapy myśli, skojarzeń, rysowanie plakatów, rozwiązywanie rebusów nie tylko doskonalą kreatywność, inwencję twórczą, ale także uczą współpracy, kształcą umiejętność analizy sytuacji problemowej.
Pomocne w pracy z uczniem słabowidzącym jest wykorzystywanie różnorodnych pomocy optycznych. Przy dobieraniu odpowiednich pomocy optycznych uwagę należy zwrócić na moc powiększania, właściwości produktów, potrzebę powiększania do bliży lub dali. W czytaniu informacji z bliska pomocne okazują się lupy ręczne, stojące, okulary lupowe, teleskopy do bliży, wideolupy, lupy elektroniczne, dzięki którym można powiększyć obraz od kilku do kilkunastu razy, a także powiększalnik TV, który znacznie, bo kilkadziesiąt razy powiększy np. tekst książki, tą pomoc optyczną można również wykorzystać do pisania, rysowania, oglądania zdjęć, diagramów, schematów. Najbardziej znanymi pomocami optycznymi są lupy ręczne, których soczewki są dodatnie w oprawie z uchwytem, niektóre z nich mają również oświetlenie, w przypadku takich lup ich soczewki mają nie prostą budowę (asferyczne, dysfrakcyjne). Pomoce te są łatwe w obsłudze, dostępne, przydatne do obserwacji przedmiotów w codziennym życiu. Ciekawym rozwiązaniem obecnym na rynku jest lupa w formie ,,przycisku do papieru” (Visolett), inaczej nazywana kamieniem optycznym. To wypukło-płaska, gruba soczewka, którą przesuwa się wzdłuż tekstu, bardzo blisko odległości czytania. Innym przykładem narzędzi, dzięki którym uzyskamy szersze pole widzenia są okulary o wysokich addycjach (lupowe), powiększają one obraz przez zmianę odległości czytania. Do odczytywania informacji z daleka warto wykorzystać lunetę, okulary lunetowe, lornetkowe, które pozwolą odtworzyć obraz widziany np. na ekranie TV. Przydatny jest liniał, linijka z cyframi o większej czcionce. Świetnym rozwiązaniem są także monokulary (lunety Keplera), to małych rozmiarów lunetki, wykorzystuje je się do krótkiego patrzenia na dany obiekt, pozwalają na uzyskanie dużych powiększeń, dobrej jakości obrazu. Natomiast do czynności wymagających długotrwałego spoglądania na jakiś obiekt używa się lunet Galileusza, które są lżejsze, krótsze w porównaniu z lunetami Keplera, zapewniają one szersze pole widzenia, wykorzystuje się je np. podczas oglądania telewizji.
Istnieje także dużo pomocy nieoptycznych. Należą do nich pomoce doświetlające i oświetlające, lampy, latarki i inne źródła światła. Okienko do czytania jest także pomocą nieoptyczną. To kawałek ciemnej kartki z wyciętym otworem, dzięki któremu uczeń może widzieć tylko jedną linijkę tekstu. W czytaniu tekstów przydatne okazuje się być podkładanie ciemnej kartki papieru pod czytaną stronę, w taki sposób uzyskuje się lepszy kontrast, zmniejsza się jasność papieru, co ułatwia uczniom czytanie. W celu zmniejszenia oświetlenia warto wykorzystać okulary z filtrem, rolety, zasłony, żaluzje, które są bardzo pomocne, gdy pomieszczenie znajduje się po słonecznej stronie. Kolejnym przykładem pomocy nieoptycznej jest deska z klipsem – przenośna podkładka do czytania i pisania, która pozwala na odpowiednie ustawienie czytanego obiektu prostopadle do osi widzenia oraz zachowanie komfortowej postawy podczas wytężania wzroku.
W obecnych czasach, gdy nastąpił duży rozwój technologii informacyjnej w pracy z uczniem wykorzystuje się komputery, laptopy. Dobrym rozwiązaniem jest używanie programów powiększających lub monitorów o dużej przekątnej, dzięki temu osoby słabowidzące mogą komfortowo zdobywać wiedzę. Programy powiększające umożliwiają dopasowanie powiększenia w indywidualny sposób.
Efektywną formą pracy z uczniem słabowidzącym jest wykorzystywanie prezentacji multimedialnych, wideoklipów, plików dźwiękowych, audiobooków. Nowoczesne technologie i Internet umożliwiają pracę z dziećmi z dysfunkcjami i znacznie ułatwiają prowadzenie zajęć. Uczniowie przepadają za materiałem wizualnym i słuchowym, dzięki czemu używają zmysłu wzroku i uzupełniają go zmysłem słuchu. Wzbogacany jest wachlarz narzędzi edukacyjnych, dzięki czemu praca z uczniami słabowidzącymi staje się być ciekawsza, zarówno dla ucznia jak i nauczyciela. Placówki oświatowe powinny tworzyć szkoły bez barier, zapewniać uczniom słabowidzącym nowoczesne narzędzia technologiczne.
Poprawny proces doboru technik, metod, form pracy, narzędzi ma duże znaczenie w zwiększaniu wiedzy, nabywania umiejętności oraz skutecznego radzenia w procesie dydaktycznym. Ważne jest, aby uczeń z dysfunkcjami wzroku używał różnorodnych technologii wspomagających, pracował na zajęciach, integrował się ze społecznością szkolną, w taki sposób, aby zapewniony został prawidłowy rozwój dziecka.

Bibliografia
1. Antosiewicz B., Mendruń J., Oleksiak E., Przegląd tyflologiczny nr 1-2/97, Redakcja Wydawnictw Tyflologicznych, Warszawa 1997.
2. Borecka E., Dziewa R., Król P., Machura G., Pacholec M., Radzimy jak, czyli praktyczne wskazówki dla niewidomych, słabowidzących i ich opiekunów, Wydawnictwo Tyflologiczne PZN, Warszawa 2006.
3. Ciborowska D., Oleksiak E., Przegląd tyflologiczny nr 1-2/2019 – rozwijanie i rehabilitacja wzroku osób słabowidzących, Redakcja Wydawnictw Tyflologicznych PZN, Warszawa 2019.
4. Czerwińska K., Paplińska M., Walkiewicz – Krutak M., Tyflopedagogika wobec współczesnej przestrzeni edukacyjno – rehabilitacyjnej, Wydawnictwo Akademii Pedagogiki Specjalnej, Warszawa 2015.
5. Czerwińska K., Wczesne wspomaganie rozwoju dziecka z niepełnosprawnością wzroku – w kręgu diagnozy i terapii, Wydawnictwo Akademii Pedagogiki Specjalnej, Warszawa 2015.
6. Czerwińska K., Potrzeby i możliwości osób słabowidzących
7. Franczyk A., Krajewska K., Skarbiec nauczyciela – terapeuty (na bazie własnych doświadczeń z pracy terapeutycznej), czyli od programu do realizacji – propozycje rozwiązań pracy terapeutycznej prowadzonej z dziećmi w wieku przedszkolnym o specyficznych i specjalnych potrzebach edukacyjnych, Oficyna Wydawnicza Impuls, Kraków 2005.
8. Naprawa R., Tanajewska A., Mach C., Szczepańska K., Dostosowanie wymagań edukacyjnych do indywidualnych potrzeb rozwojowych i możliwości psychofizycznych uczniów realizowanych w ramach prowadzonych zajęć edukacyjnych z podziałem na poszczególne edukacje oraz na zajęciach specjalistycznych, Wydawnictwo Harmonia, Gdańsk 2019.
9. Oleksiak E., Mendruń J., Więckowska E., Przegląd tyflologiczny nr 1-2/02 – współczesne technologie zapisu i rozpowszechniania informacji dla osób niewidomych i słabowdziących jako podstawowy czynnik w procesie rehabilitacji zawodowej i społecznej, Redakcja Wydawnictw Tyflologicznych, Warszawa 2002.
10. Paplińska M., Edukacja równych szans. Uczeń i student z dysfunkcją wzroku – nowe podejście, nowe możliwości, Uniwersytet Warszawski, Warszawa 2008.
11. Słupek K., Uczniowie ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi. Pomoc psychologiczno – pedagogiczna, dostosowanie wymagań, Wydawnictwo Harmonia, Gdańsk 2019.
12. Sowa J, Pedagogika Specjalna w Zarysie, Wydawnictwo Oświatowe FOSZE, Rzeszów 1998.
13. Śmiechowska – Petrovskij E., Wsparcie ucznia niewidomego i słabowidzącego w procesie szkolnej edukacji, Wydział Nauk Pedagogicznych Uniwersytet Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie 2013.