Zabawa - podstawowa forma działalności dzieci

Podstawową formą działalności dziecka w wieku przedszkolnym jest zabawa. Dzięki niej poznaje ono coraz lepiej świat i stosunki społeczne, kształci umysł i umiejętności skutecznego działania, zaspakaja potrzebę ogólnej aktywności, a także tworzy pozytywne stany uczuciowe i rozładowuje napięcia emocjonalne. W późniejszym etapie rozwoju dziecka dominującymi działalności stają się kolejno nauka i praca.
Zabawa pełni wiele różnorodnych funkcji w życiu dziecka, min. funkcję kształcącą, wychowawczą, terapeutyczną oraz społeczną.
Funkcja kształcąca polega na tym, że w zabawie dziecko kształci swoje zmysły, doskonali sprawność motoryczną, wzbogaca wiedzę o świecie i sobie samym.
Funkcja wychowawcza zachodzi wtedy, gdy dziecko w zabawach grupowych przyswaja sobie różne normy, uczy się zasad przestrzegania przyjętych reguł postępowania w różnych sytuacjach. W zabawie dziecko ma również możliwość uwolnienia się od dręczących je napięć, emocji, uczy się różnych sposobów wyrażania się swoich uczuć, co świadczy, że zabawa spełnia również funkcję terapeutyczną.
W.Okoń podkreśla funkcję społeczną zabawy. Pisze, że dzięki swojej własnej rzeczywistości ( fikcji) którą stwarzają dzieci – zaczynają się uspołeczniać. Naśladują dorosłych, wymyślając zabawy. Autor uważa, że „nauczywszy się ludycznie przeżywać w zespole dziecięcym przodownictwo i podporządkowanie , współzawodnictwo i współdziałanie, następnie dopiero na skutek doświadczeń życiowych zaczynają odnosić te ustosunkowania do coraz poważniejszych sytuacji.”
Wymienione powyżej funkcje zabawy tworzą całość – pewną strukturę, która pokazuje, że właśnie dzięki zabawie i jej różnorodnych funkcjach dziecko poznaje siebie i otaczający go świat a przede wszystkim stosunki społeczne, które determinują jego bycie w świecie. Obok rozwoju intelektualnego ( zdobywanie rzetelnej wiedzy) zachodzi rozwój sfery emocjonalno– społecznej, która odpowiada za sens i jakość życia oraz poczucie wartości siebie jako osoby.
Zabawa jest także wykorzystywana w diagnozowaniu i terapii dzieci.
Niezwykle istotną kwestią jest niemal nieograniczona możliwość ekspresji emocji i uczuć podczas zabawy, wyładowania w niej napięć nerwowych i konfliktów wewnętrznych. Jeżeli rodzice i wychowawcy rozumieją, że zabawy dziecka są m.in. środkiem wyrażania przez nie różnorodnych stanów i przeżyć uczuciowych , pozwala im to wniknąć głębiej w problemy dziecięce , w relacje wychowanka z otoczeniem.
W czasie zabawy można zaobserwować różnorodne zachowania dziecka w naturalnych, codziennych sytuacjach.
W wieku przedszkolnym obserwuje się wiele rozmaitych zabaw. Niemniej można je ująć w następujące kategorie: ruchowe, tropiące, konstrukcyjne, tematyczne, dydaktyczne, badawcze i teatralne.
Zabawy ruchowe
Zawierają różne elementy ruchów, a zwłaszcza lokomocyjnych jak bieganie, skakanie itp. Składniki motoryczne mają zwykle jakąś treść związaną z akcją lub przyjętą rolą, np. dziecko udaje , że jest samochodem. Wiele zabaw ruchowych ma charakter zespołowy, np. zabawa w chowanego, w berka, w piłkę, w klasy. W takim przypadku dzieci muszą uwzględniać pewne reguły i współdziałać z innymi. Z tych względów zabawy ruchowe przyczyniają się nie tylko do doskonalenia sprawności ruchowych, lecz także do społecznego rozwoju.
Zabawy tropiące
Zapewniają dzieciom bezpośredni kontakt z rzeczywistością przyrodniczą ( teren) i społeczną( treść zabawy), przeżywanie dodatnich emocji, jakie towarzyszą w docieraniu do nieznanego celu oraz wykonywanie ciekawych zadań. Istotą tej zabawy jest podążanie za różnego rodzaju śladami pozostawionymi na miękkim podłożu, poruszoną przez uciekającego gałązką, pozostawionymi lub rozrzuconymi na drodze ucieczki drobnymi elementami. Zabawy tropiące polegają na szukaniu, tropieniu, zdobywaniu, łapaniu.
Zabawy konstrukcyjne
Obejmują czynności budowania wykonane przez dziecko z użyciem różnego rodzaju materiału dostępnego w danej chwili: klocków, kamyków, patyków, piasku, gliny itp. W młodszym wieku przedszkolnym dziecko jedynie piętrzy materiał zabawowy lub ustawia jego elementy w szeregu, przy czym sam wytwór nie jest dla niego zbyt ważny. W starszym wieku przedszkolnym uzyskany wytwór ( budowla) nabiera znaczenia. Dziecko chroni go przed zburzeniem, przynajmniej do zakończenia zabawy. Proces budowania staje się lepie zorganizowany i względnie niezależny od przypadkowych czynników, które u młodszych dzieci powoduje łatwo powodują zaniechanie lub zmianę konstrukcji.
Zabawy tematyczne
Należą do najbardziej typowych zabaw dzieci w wieku przedszkolnym. Dzieci bawią się w coś lub w kogoś. Temat zabawy odpowiada zaobserwowanym w otoczeniu działaniom dorosłych. Początkowo zabawy te są bardzo ubogie , dziecko naśladuje pojedyncze czynności z życia codziennego. Z czasem treść zabaw staje się bardziej złożona i dziecko odtwarza całe ciągi czynności związane z bardziej odległą i szerszą działalnością ludzi, jak np. zabawa w lekarza. W zabawach tematycznych dziecko często w swoje działania włącza fikcję i wyobraźnię.
Zabawy dydaktyczne
Najczęściej są inicjowane i organizowane przez dorosłych i podsuwane dzieciom do wykonania. Mają one celu rozwijanie myślenia dzieci, ich spostrzegawczości, uwagi oraz umiejętności stosowania zasad i reguł. Zalicza się do nich głównie loteryjki, układanki, rebusy, krzyżówki ora gry stolikowe.
Zabawy badawcze
Mają na celu rozwijanie sprawności umysłowej dziecka, rozbudzanie jego zainteresowań, nabywanie nowych doświadczeń, poznawanie świata i wzbogacanie świata poprzez samodzielną aktywność odkrywczą. W zabawach tych główną rolę odgrywa intuicja dziecka a ciągła konfrontacja z rzeczywistością pozwala na kształtowanie obrazu świata. W wieku 5 – 6 lat dzieci odkrywają zasady postępowania , wymyślają własne, okazują coraz większe zainteresowanie nauką. Celem tego rodzaju zabaw jest postawienie i rozwiązanie jakiegoś problemu. Muszą one pozwolić dziecku na poszukiwanie , odkrywanie i tworzenie , a więc na zdobywanie dostępnej im wiedzy.
Zabawy teatralne
Polegają na tworzeniu widowisk z dziećmi w roli głównej. Celem zabaw teatralnych w przedszkolu jest zdobywanie przez dzieci umiejętności poruszania się w przestrzeni, słuchania, wypowiadania się, współdziałania w zespole, rozwijania twórczej wyobraźni. Dzięki zabawom teatralnym dziecko poznaje samego siebie , oswaja się z innymi, nabiera zaufania do siebie i własnych możliwości.
Do charakterystycznych form działalności dziecka w wieku przedszkolnym należy twórczość plastyczna. Odnosi się ona głównie do swoistego i samodzielnego kształtowania przez dziecko materiału plastycznego. Ma wiele cech wspólnych z zabawą, jednak różni się od niej m.in. tym, że prowadzi do powstania względnie trwałego wytworu. Mogą to być rysunki, malowanki, wycinanki, naklejanki.
Szczególnie ważną rolę w życiu dziecka odgrywa w wieku przedszkolnym zabawa. Przybiera ona różnorakie i bogate formy, stając się działalnością bardziej twórczą w porównaniu z zabawami małego dziecka. Ważnym etapem aktywności jest przejście od zabaw indywidualnych do zespołowych. W różnych zabawach dzieci tkwią także elementy nauki i pracy. Pod koniec wieku przedszkolnego zostają one wyodrębnione w postaci specyficznych i autonomicznych czynności takich jak pełnienie dyżurów, ćwiczenia przygotowujące do nauki pisania.
Zebrała i opracowała
Marzena Pawłowicz

Bibliografia:
A.Klim – Klimaszewska , Pedagogika przedszkolna, Warszawa 2005
M.Przetacznik – Gierowska, Z. Włodarski , Psychologia Wychowawcza, Warszawa 1994
M.Magda – Adamowicz, A.Olczak ( red.) , PEDAGOGIKA PRZEDSZKOLNA, OBLICZA I POSZUKIWANIA, Toruń 2014
W.Okoń , Zabawa i rzeczywistość, Warszawa 1987
E.Jezierska – Wiejak, Wspomaganie rozwoju małego dziecka w wieku przedszkolnym – propozycje rozwiązań metodycznych, ( w:) B.Cytowska, B.Winczura ( red.)Wczesna interwencja i wspomaganie rozwoju małego dziecka, Kraków 2008
D.Waloszek , Pedagogika przedszkolna .Metamorfoza statusu i przedmiotu badań, Kraków 2006