Kryteria, czynniki wpływające na rozwój osobniczy człowieka

Rozwój osobniczy człowieka – ontogeneza – to wszelkie procesy zmierzające do przemiany organizmu, które zaczynają się od chwili poczęcia (zapłodnienia komórki jajowej przez plemnik) aż po kres życia ( śmierć). Zmiany, które dotyczą rozwoju biologicznego, fizycznego, motorycznego, sensorycznego i morfologicznego. Na ontogenezę składają się dwa główne okresy: prenatalny (wewnątrzmaciczny), który trwa ok. 40 tygodni czyli ok. 280 dni i postnatalny (pozałonowy). W momencie zapłodnienia nowe życie zostaje wyposażone przez rodziców w zestaw genów – łącznie od obojga rodziców ok. 80–120 tys. genów. Ustalenie ich kombinacji jest niemożliwe, bowiem każdy człowiek jest indywidualny pod każdym względem.

Okres wewnątrzmaciczny dzieli się na:
• okres przedzarodkowy (jajo płodowe) – od zapłodnienia do końca 3 tygodnia
• okres embrionalny, czyli zarodkowy – od 4 tygodnia do końca 8 tygodnia
• okres płodowy czyli fetalny – od 9 tygodnia do porodu

Okres prenatalny jest jednym z najbardziej istotnych okresów dla prawidłowego rozwoju organizmu człowieka. To wtedy tworzy się i rozwija cały nasz organizm, wszystkie jego narządy, układy, funkcje i możliwości. Jest to okres niezwykle ważny dla zapewnienia prawidłowego i spokojnego rozwoju dziecka. Należy pamiętać, że w zależności od tego, jakie otoczenie i warunki stworzymy naszemu dziecku w okresie prenatalnym, tak będzie się ono rozwijało.

Natomiast okres życia pozałonowego dzieli się na:
• okresy: noworodkowy – do 28 dnia życia
• okres niemowlęcy – do końca 1 roku życia
• okres poniemowlęcy, zwany niekiedy żłobkowym – do końca 3 roku życia
• okres przedszkolny – do końca 6 roku życia
• okres wczesnoszkolny lub młodszy wiek szkolny – o granicy płynnej, do pojawienia się objawów dojrzewania płciowego – 7 – 10 rok życia
• okres dojrzewania zwany niekiedy dorastaniem, pokwitaniem – na ogół za prawidłowy przedział przyjmuje się dla dziewcząt wiek od 8 do 17, a dla chłopców od 10 do 19 roku życia
• okres młodzieńczy (adolescencja) – okres ten trwa od uzyskania pełnej dojrzałości płciowej oraz do całkowitego ustania procesów kostnienia – do 20 – 25 roku życia. Jest to czas, który kończy progresywny rozwój ontogenezy człowieka.
• okres dojrzałości – od 20/25 do 50 roku życia i powyżej
• okres starzenia się i starości – od 50 roku życia i powyżej

Rozwój osobniczy warunkowany jest genetycznie i ekologicznie. Ontogeneza wykazuje również zróżnicowanie międzyosobnicze. Na jej przebieg wpływa nieskończenie wiele elementów nazywanych czynnikami rozwoju.
Czynniki regulujące rozwój można podzielić na wewnętrzne – endogenne oraz zewnętrzne – egzogenne. Do czynników endogennych należą: czynniki genetyczne, czyli to, co dziecko dziedziczy poprzez komórki rozrodcze oraz układ sterująco hormonalny i układ nerwowy. Znajduje się tu jeszcze jeden bardzo ważny element a mianowicie „narządy i tkanki”. Aby dziecko rozwijało się prawidłowo, muszą prawidłowo funkcjonować jego układy wewnętrzne. Niedoczynność, wada budowy czy choroba jakiegoś narządu może zaburzyć albo harmonię rozwoju albo rozwój. W tym sensie do czynników determinujących rozwój zaliczyć dobry stan zdrowia.
Wpływ czynników zewnątrzpochodnych czyli egzogennych na rozwój osobniczy, może być korzystny lub niekorzystny a nawet wprost zabójczy. Przez wiele wieków człowiek żył w warunkach względnej harmonii ze środowiskiem. Ostatni wiek przyniósł w tym zakresie zatrważające zmiany, środowisko stało się zagrożeniem, a niestety nie widać perspektyw, by dostrzeżono i należycie potraktowano poważne problemy ochrony środowiska.

Istnieje jeszcze grupa czynników współdziałających wpływających na rozwój ontogenetyczny – będących wynikiem istnienia czynników genetycznych i środowiskowych. Zazwyczaj wydzielane są 3 główne grupy czynników:

• czynniki endogenne – genetyczne (determinanty rozwoju) które już w chwili zapłodnienia z góry i w sposób nieodwracalny określają cechy i przebieg rozwoju osobnika), to one warunkują rozwój
• czynniki endogenne – niegenetyczne – paragenetyczne (stymulatory i regulatory rozwoju), związane z wtórnym oddziaływaniem właściwości genetycznych matki na płód rozwijający się w jej łonie, które wzmacniają rozwój
• czynniki egzogenne (modyfikatory rozwoju) wpływy środowiska zewnętrznego polegające na współdziałaniu w sterowaniu genetycznie determinowanego przebiegu rozwoju, spełniają funkcję modyfikatorów cech i torów rozwojowych
1) modyfikatory naturalne (biograficzne) – flora i fauna, zasoby mineralne, skład wody, gleby oraz powietrza, klimat, ukształtowanie terenu
2) modyfikatory kulturowe (społeczno-ekonomiczne) – pochodzenie społeczne, charakter i wielkość środowiska, poziom wykształcenia, wysokość zarobków, tradycje

Czasami wyróżnia się także czwarty czynnik związany z uwarunkowaniami genetycznymi i środowiskowymi a mianowicie:
• tryb i styl życia – zależy od niego długość naszego życia (odżywanie, higieny, bezpieczeństwo, unikanie używek, profilaktyka medyczna), aktywność fizyczna (praca zawodowa, trening sportowy, rekreacyjny, ćwiczenia fizyczne) oraz wypoczynek, sen.

Czynniki genetyczne określają w chwili zapłodnienia, z góry i w zasadzie w formie nieodwracalnej, zasadnicze biochemiczne normy reakcji organizmu, a tym samym przebieg rozwoju w danych warunkach. Za cały rozwój od momentu poczęcia do urodzenia odpowiedzialne są geny rodziców.
Właściwości poszczególnych genów, chromosomów oraz całego genotypu (jako tzw. tła genetycznego) przejawiają się przez regulacje działania organizmu, którego są częścią. Współdecydują one o wszystkich strukturach i funkcjach organizmu, jego płci, szybkości zmian i poziomie przemiany materii, właściwościach psychicznych i fizycznych. Wady w materiale genetycznym, które wykraczają poza właściwy dla gatunku zakres zmienności, powodują powstawanie anomalii budowy lub działania organizmu m. in wady rozwojowe (rozczep wargi i podniebienia, wrodzona wada serca, wady cewki moczowej, wrodzone zwężenie odźwiernika), upośledzenie umysłowe, zespół Downa, zespół Turnera.

Czynniki paragenetyczne to te właściwości organizmu matki, które mogą dodatkowo (pozagenowo) wpłynąć na rozwój płodu, co wynika ze ścisłego kontaktu organizmu matki i dziecka w jego życiu płodowym np. tryb życia matki w czasie ciąży, właściwości środowiska wewnętrznego jej organizmu tj. budowa fizyczna i metabolizm oraz poprzez przekazanie dziecku, poza zestawem genów, pewnej ilości cytoplazmy w jaju, które może wpłynąć na rozwój zarodka (dziedziczenie cytoplazmatyczne). Wpływ na rozwój prenatalny dziecka ma także wiek matki, kolejność urodzenia i czas przerwy pomiędzy kolejnymi ciążami.

Zależność właściwości organizmu matki na rozwój płodu stwierdzono dla:
• cech kośćca: wysokość ciała, kształt głowy
• kształtu części miękkich: kształt uszu, nosa
• rozkładu pigmentu: barwy włosów, oczu
• cech fizjologicznych: ciśnienia krwi

Zestaw właściwości matki (regulator matczyny), może mieć wpływ już na formowanie się gamet u płodów żeńskich. Tak więc na drodze dziedziczenia cytoplazmatycznego, odbywającego się wyłącznie po linii matki, można odnotować wpływ cech babki na wnuczkę. Te wyżej wymienione czynniki mają istotny wpływ na jakość fizycznego rozwoju w ciągu całego przebiegu ontogenezy.

Otaczający nas świat silnie oddziałuje na organizm dziecka ciągłymi bodźcami burząc
jego równowagę fizjologiczną (homeostazę), zmuszając do przystosowania się do warunków zewnętrznych i motywując jego rozwój. Dlatego czynniki egzogenne zarówno należące do biogeograficznych jak i społeczno-ekonomicznych nazywane są modyfikatorami. Pod ich działaniem kształtuje się fenotyp, czyli zespół cech osobnika, powstałych w wyniku reagowania właściwości dziedzicznych (genotypu) na zmiany środowiska zewnętrznego. Do czynników środowiska biogeograficznego, określanych jako modyfikatory rozwoju fizycznego zalicza się przede wszystkim: przyrodę martwą i żywą, klimat, w jakim wzrasta organizm, rodzaj terenu kształtujący pewne odrębności motoryczne itp. Natomiast w obrębie środowiska społeczno-ekonomicznego: zamożność, poziom wykształcenia i kultury rodziców, atmosfera w domu, higiena życia, stopień urbanizacji miejsca zamieszkania, tradycje i obyczaje.

Czynniki egzogenne są to elementy środowiska otaczającego organizm, które mają duży wpływ na rozwój fizyczny dziecka. Mogą mieć naturę organiczno-biologiczną (modyfikatory naturalne) lub społeczno-ekonomiczną (modyfikatory kulturowe).
Wiele właściwości fizjologicznych i właściwości rozwoju morfologicznego kształtują (modyfikatory naturalne) cechy klimatu, na które składa się temperatura, wilgotność i ciśnienie powietrza, nasłonecznienie, ruchy powietrza. Powszechnie przyjmuje się, że najodpowiedniejszy dla przebiegu rozwoju biologicznego jest klimat umiarkowanie ciepły. W tych warunkach najszybsze jest dojrzewanie biologiczne oraz najdłuższy okres płodności kobiet.
Zależności pomiędzy wpływem klimatu na procesy rozwoju wyjaśniają zmiany rytmu wzrastania związane z przemiennością pór roku. Okazuje się, że największe przyrosty wysokości ciała mają miejsce w okresie wiosny – od połowy marca do połowy czerwca; szybsze jest również w tym okresie kostnienie szkieletu. Również urodzone wiosną dzieci są dłuższe. Jesienią obserwuje się natomiast większe przyrosty ciężaru ciała, co również widoczne jest u noworodków. Także wysokość nad poziom morza wpływa na rozwój człowieka. Na ogół u mieszkańców wysokich gór stwierdza się większą liczbę czerwonych krwinek, niższe ciśnienie tętnicze, zwolnioną pracę serca.

Modyfikatory kulturowe powodują zmiany sposobu działania lub konfiguracji modyfikatorów naturalnych. Zalicza się tu takie czynniki, jak pochodzenie społeczne, warunki zamieszkiwanego środowiska, poziom wykształcenia rodziców i poziom ich kultury, tradycje i zwyczaje, formy żywienia. Dzieci pochodzące ze środowisk uprzywilejowanych lub inteligenckich wykazują przyśpieszony rozwój biologiczny w stosunku do dzieci wywodzących się z warstw pośrednich, a zwłaszcza z warstw robotniczych i chłopskich.
W rozwoju fizycznym wyraźnie zaznacza się też zależność od zamieszkiwania w środowisku wielkomiejskim, małomiejskim lub wiejskim. Przyspieszone wzrastanie i szybsze dojrzewanie dzieci w środowiskach wielkomiejskich zapewne wynika z lepszej opieki i warunków życia. Opóźnienie rozwoju dzieci wiejskich wynika zarówno z braków w higienie i opiece lekarskiej, jak i z przeciętnie gorszego, bardziej monotonnego odżywiania, często wczesnego obciążenia pracą fizyczną.
Często za czynnik rozwoju uważa się wielkość rodziny. Wiąże on wpływ kolejności urodzenia, wieku rodziców, odległości czasowej między kolejnymi ciążami, z podziałem dochodu przypadającego na jednego członka rodziny. Dzieci pochodzące z rodzin wielodzietnych przeciętnie cechuje gorszy rozwój fizyczny niż dzieci z rodzin małodzietnych. Dotyczy to niższych przeciętnych wysokości i ciężaru ciała oraz innych cech rozwojowych, a także stwierdza się często przeciętnie słabsze wyniki testów zdolności umysłowych.

Tryb i styl życia – istotnym bodźcem do prawidłowego rozwoju jest ruch. To czy jesteśmy aktywni zależy w dużej mierze od naszych genów np. od temperamentu. Bycie aktywnym fizycznie, ale oczywiście w granicach zdrowego rozsądku przyczyni się do wzrastania układu mięśniowego, kostnego, a także doskonalenia innych układów – krwionośnego, oddechowego, nerwowego, wewnątrzwydzielniczgo. Dzięki ruchowi kształtują się cechy motoryczne jak siła, szybkość koordynacja i wytrzymałość. Ruch dla dziecka jest nie tylko ćwiczeniem mięśni, ale też środkiem do zdobycia wielu praktycznych doświadczeń o otaczającym je świecie. Sytuacje związane z ruchem dziecka wymagają określonych zdolności psychicznych, jednocześnie kształcą je i rozwijają, ćwiczą spostrzegawczość, wyrabiają orientację, umiejętność oceny odległości, kierunku i wiele innych cech niezbędnych dla przystosowania się dziecka do otaczającego je środowiska.
Energia uzyskana z pożywienia jest niezbędna dla funkcjonowania organizmu – działania mięśni, normalnego przebiegu rozwoju, zachowania stałej ciepłoty. Czynnik żywieniowy jest w głównej mierze odpowiedzialny za przebieg rozwoju. Czynnik żywieniowy jest w głównej mierze odpowiedzialny za przebieg rozwoju. Braki pokarmowe mogą doprowadzać do opóźnienia rozwoju i dojrzewania i mają wpływ na ostateczne wartości wysokości i ciężaru ciała, nie powodują jednak istotnych zmian w proporcjach budowy ciała. Braki i niedobory pokarmowe mogą przerywać cykle menstruacyjne kobiet i powodować bezpłodność mężczyzn

Dziecko jest niezwykle ważną istotą. Należy pamiętać, iż to jak będziemy mu pomagać tak ono będzie się rozwijało, a w przyszłości samo zapoczątkuje nowe życie i będzie pomagać swoim dzieciom. Przebieg rozwoju dziecka determinują zarówno czynniki endogenne i egzogenne. Rozdzielenie ich nie jest możliwe. Czynniki dziedziczne decydują o zasadniczym kierunku i granicach, a więc możliwościach rozwojowych organizmu, czynniki zaś środowiskowe realizują wyznaczone genetycznie możliwości. W toku rozwoju człowieka czynniki genetyczne działają z jednakową siłą, natomiast czynniki środowiskowe z różną intensywnością, w odmiennych konfiguracjach. Najważniejszym ogniwem posiadającym ogromny udział w procesach rozwojowych człowieka jest rodzina, która od pierwszych dni życia dziecka powinna je wdrażać do dbałości o zdrowie zapewniając szczęśliwe dzieciństwo. Drugim wiodącym obok rodziny ogniwem jest przedszkole a potem szkoła, których zadaniem jest wyposażenie dziecka w wiedzę o zdrowiu, kształtowanie jego postaw wobec zdrowia, tworzenie odpowiednich nawyków higienicznych, rozwijanie niezbędnych dla zdrowia i prawidłowego rozwoju umiejętności i sprawności.

Reasumując należy pamiętać i starać się, aby wszystkie w/w czynniki wpływające na rozwój osobniczy człowieka były „dawkowane” z umiarem nie zakłócając jego prawidłowego rozwoju przypisanego do danego wieku kalendarzowego
„Zrozumieć jak się człowiek rozwija – to pierwszy krok, aby na jego rozwój wpływać, lecz także aby chronić go przed oddziaływaniami niekorzystnymi, to udana próba pokierowania jego przemianami biologicznymi i psychicznymi, co może zdecydować o jego losie” (Wolański, 1983, str.9)

BIBLIOGRAFIA
1) Jarczewski Andrzej, Biologiczne i medyczne podstawy rozwoju i wychowania, WSiP, Warszawa 1993
2) Wolański Napoleon, Rozwój biologiczny człowieka, PWN, Warszawa 1983
3) Beata Skotnicka, Prenatalne, perinatalne i postnatalne czynniki zagrożenia niepełnosprawnością intelektualną, profilaktyka i edukacja, „Problemy Edukacji, Rehabilitacji i Socjalizacji Osób Niepełnosprawnych” T 18, nr 1/2014