Wykorzystanie własnych kompozycji w opracowaniu zagadnień dydaktycznych na lekcji kształcenia słuchu i rytmiki w klasach 1-3

Praca w szkole muzycznej z uczniami klas młodszych, niejednokrotnie skłania do tworzenia, a tym samym wzbogacania wykorzystywanych materiałów dydaktycznych oraz pobudzania kreatywności uczniów nowymi zadaniami. Są to nie tylko aranżacje piosenek, układy ruchowe, ale również własne kompozycje, u podstaw których leży potrzeba rozwinięcia danego zagadnienia lub zasadniczy brak innych, dostępnych materiałów z omawianego zakresu. Celem niniejszego artykułu jest podzielenie się doświadczeniem pracy z uczniem na zajęciach z rytmiki i kształcenia słuchu oraz udostępnienie innym nauczycielom partytur piosenek, które mogą stać się pomocą dydaktyczną na lekcjach. Adresatami publikacji są nie tylko nauczyciele szkół muzycznych w klasach 1 – 3, ale również nauczyciele muzyki szkół podstawowych.
Cykl „Piosenki ortograficzne” na głos z fortepianem, to pomysł, który narodził się podczas tworzeniu projektu związanego z przedstawieniem scenicznym, poruszającym zagadnienia ortografii w języku polskim. Zawiera on litery diakrytyzowane, które nierzadko i nam dorosłym sprawiają trudności. Teksty wybrane do cyklu „Piosenki ortograficzne” zawierają konkretne problemy z zakresu ortografii. Celem stworzonych utworów był nie tylko ich ciekawy i melodyjny przebieg, ale również zgodne z zasadami kompozycji, wykorzystanie odpowiedniej skali, dopasowanej do skali głosu dziecka. Ważny aspekt stanowiło również budowanie napięcia i odzwierciedlenie tekstu w przebiegu melodycznym. Jednocześnie należało wziąć pod uwagę wymagany w klasach 1 – 3 zakres zagadnień rytmicznych, tak aby kompozycje spełniały warunki materiału dydaktycznego. Partytura zawiera linię melodyczną z akompaniamentem, który ubogaca ją, tworząc spójną całość. Według Leona Łukaszewskiego „wspólną cechą wokalnej twórczości dziecięcej w wieku szkolnym jest stała dążność do podnoszenia „artyzmu” wykonania piosenek, zaczynają się kształtować wrażenia estetyki wykonawczej, rozwijają się krytycyzm i chęć konkurencji. Śpiew jest podstawą rozwoju wrażliwości słuchu w różnych jego przejawach: wysokości dźwięku, czasu trwania dźwięku, dynamiki, tempa, harmoniki, artykulacji i frazowania. Piosenka jest najprostszym, najbliższym dziecku utworem muzycznym, który potrafi ono zrozumieć, przyswoić i odtworzyć. Śpiew, czyli odpowiednio wydobywany głos ludzki, stanowi najbardziej naturalną, powszechną i dostępną formę czynnego uprawiania muzyki.”1 Cykl „Piosenek ortograficznych” hołdując tej myśli, staje na straży rozwoju umiejętności wokalnych i słuchowych młodych wykonawców.
Pierwszą z wykorzystanych na lekcjach kompozycją, jest piosenka „Ja, wielka litera” do słów Romana Pisarskiego. Utwór nawiązuje do zagadnienia zasad pisowni w języku polskim nazw własnych. W warstwie muzycznej, dla podkreślenia „wielkiej litery”, wykorzystana została dynamika forte. Dominują tutaj proste wartości rytmiczne, a majestatyczny charakter akcentuje pojawiająca się miejscami grupa szesnastkowa składająca się z ósemki i dwóch szesnastek. Podczas lekcji rytmiki w klasie drugiej można wykorzystać te fragmenty utworu, do utrwalenia występującej tu grupy rytmicznej. W poszczególnych taktach, uczniowie chętnie wyklaskiwali jej rytm, a skupienie i oczekiwanie towarzyszące podążaniu za przebiegiem rytmicznym, podnosiło ich zadowolenie z dobrze wykonanego zadania.
Z kolei rytm punktowany (ósemka z kropką i szesnastka), należący również do grup szesnastkowych, zastosowany został w utworze „Piosenka z ę i ą”. Podobnie jak w poprzedniej piosence, wybrane fragmenty służyć mogą ugruntowaniu już poznanej wiedzy. Podczas lekcji rytmiki, uczestnicy z ochotą tworzyli krótką kompozycję ruchową z ujęciem tego zagadnienia.
„Ażeby dobrze znać muzykę, nie wystarcza odtwarzać ją, trzeba ją tworzyć; przy czym jednego trzeba się uczyć razem z drugim, inaczej bowiem nie zna się jej nigdy dobrze”2 Nawiązując do słów Jeana-Jacques’a Rousseau, wykorzystanie instrumentów na lekcjach kształcenia słuchu, to ogromny atut, dający możliwość samodzielnej aktywności twórczej ucznia i doświadczania nowych wrażeń brzmieniowych. Podczas pracy z utworem „Piosenka z ę i ą”, interwał kwinty czystej w górę został zaakcentowany poprzez wykonanie jego przebiegu na dzwonkach chromatycznych. Pojawia się on zarówno we wstępie instrumentalnym utworu, jak i w linii melodycznej, podkreślając pytania zawarte w tekście, np.: „...powiedz jak ja się nazywam?” lub „co to jest, odpowiedz mi?”. W kolejnych odsłonach ćwiczenia, uczniowie wykonywali interwał kwinty bez akompaniamentu fortepianu, co stanowiło słuchowe utrwalenie zagadnienia oraz kształtowało poczucia odpowiedzialności, za wspólne wykonanie. Podobne zagadnienie można dostrzec w piosence „ Wierszyk z ż lub rz”, gdzie interwał tercji małej i wielkiej pojawia się w kolejnych taktach. Podczas analizy zapisu nutowego jednym z zadań uczniów było wyszukanie wszystkich interwałów tercji oraz zaznaczenie ich ustalonymi kolorami. Taka praca z materiałem nutowym koncentruje uwagę na poprawnym wykonaniu zadania, daje satysfakcję z jego wykonania, a jednocześnie utrwala w pamięci graficzny obraz interwału.
Ekspresja ruchowa jest nieodzownym elementem w życiu uczniów klas młodszych. Wystarczy pozwolić im na swobodne wyrażanie muzyki, a od razu przedstawią nam obraz wykonany z ruchów własnego ciała. Motoryka w utworze „Strach na wróble” to przykład takiej możliwości. Traktująca o stosowaniu litery ó piosenka oparta jest na motorycznym akompaniamencie, ilustrującym ruchliwość tytułowego bohatera. Podczas lekcji rytmiki partia wokalna zawierającą ósemki wykonywana była przez dzieci krokami, a szesnastki w akompaniamencie realizowane poprzez wystukiwanie rytmu na udach. W ćwiczeniu tym utrwalone zostały wartości rytmiczne, które uczniowie poznają w klasie pierwszej, a praca w parach dała dzieciom wiele satysfakcji.
Jednym z zagadnień omawianych na lekcji rytmiki jest ostinato rytmiczne, będące integralnym elementem wielu utworów muzycznych. Prawie w całym utworze „Tak się o zamienia w ó”, dominuje ostinato rytmiczne: dwie ósemki i dwie ćwierćnuty. Motyw ten został wykorzystany na zajęciach rytmiki w klasie drugiej. Warto podzielić uczniów na grupy, tak aby kolejne takty były śpiewane na przemian, co koreluje z tekstem utworu, ukazując wymienność o na ó. Widać to w paralelnej budowie tekstu.:

„W lesie kłoda - w skoblu kłódka,
Wielka broda - mała bródka”

Ostinato rytmiczne podczas śpiewania piosenki wykonywane było w sposób następujący: dwie ósemki – uderzenia o uda, dwie ćwierćnuty – klaśnięcia. Taki sposób realizacji pomaga uczniom rozróżniać poszczególne wartości rytmiczne, a wprowadzenie automatyzacji ruchów sprawia, że uczestnicy mogą swobodnie wykonywać dwie czynności równocześnie. Choć początkowo zadanie może wydawać się trudne, to stopniowe wprowadzanie kolejnych elementów aktywizuje uczniów i prowadzi do osiągnięcia celu.
Wykorzystanie własnej twórczości podczas zajęć z dziećmi daje nie tylko ogrom satysfakcji, ale też możliwość poszukiwania kolejnych rozwiązań i nowych ujęć poszczególnych problemów, poruszanych na lekcjach kształcenia słuchu i rytmiki. Mam nadzieję, że każdy z nauczycieli, który sięgnie po moje piosenki, chętnie skorzysta z zawartych w tym artykule podpowiedzi metodycznych, a jednocześnie będzie tworzył własne, ciekawe ćwiczenia inspirowane moimi utworami.

Partytury całego cyklu utworów „Piosenki ortograficzne” udostępnione zostały pod linkiem:
https://drive.google.com/drive/folders/1Otz9KA5tEQpK7Hz8ve3RS_mwob-VMAZt?usp=sharing