Natura i jej znaczenie w poezji

Wierszem, w którym istotną rolę odgrywa natura, jest Złota jutrzenka autorstwa Reginy Ryżewskiej. Utwór ten ma niewątpliwie charakter chwalebny. Podmiot liryczny wychwala ponad wszystko moment wiosennego poranka na łonie dziewiczej natury. Następuje tu swoista personifikacja owej Jutrzenki (tak właśnie zostaje nazwany poranek), dzięki której świat każdego dnia budzi się na nowo do życia i rozkwita. ,,Inwokacja do przyrody (..) początkowo miała znaczenie religijne: w Iliadzie są wyzwane w modlitwach i przysięgach – oprócz bogów Olimpu – także ziemia, niebiosa i strumienie” . Jutrzenka staje się elementem spajającym śmiertelnika z naturą. Dzięki niej możliwa jest harmonia pomiędzy człowiekiem a otaczającym go światem.
Warto przyjrzeć się opisowi Jutrzenki:
,,Kocham Cię złota, jasna jutrzenko –
Rozkołysana zapachem łąki.
Rzucasz promienie na trawy miękko,
W ogniu twych świateł dźwięczą skowronki.”
Została ona wykreowana w wyobraźni poetki jako uosobienie kobiecego piękna. Nie jest to jednak zwyczajna śmiertelniczka, lecz kobieta idealna, niezwykła i jedyna w swoim rodzaju. Dokonuje ona wielu rzeczy, to za jej przyczyną świat flory i fauny budzi się każdego nowego poranka do życia oraz funkcjonuje niemalże idealnie. Zabieg ten został zastosowany w powyższym liryku nieprzypadkowo. ,,W późnym antyku (..) zalety przedstawiano jako dary Natury. Jedną bowiem z jej funkcji było stwarzanie uroczych miejsc.” Owa Jutrzenka pełni w tekście wiersza kilka funkcji jednocześnie, tj. jest elementem przyrody, reprezentuje jej nienaruszone ludzką ingerencją piękno oraz symbolizuje samą naturę. Przedstawione w utworze miejsce ma swoje konkretne miejsce na fizycznej mapie świata, a mianowicie mowa jest o terenach nadbiebrzańskich. Krajobrazu tego nie zmodyfikowała żadna maszyna, pozostał on całkowicie naturalny i nienaruszony. Dzięki temu jest on taki, jaki go stworzyła boska istota. Zdaniem badacza E. R. Curtiusa w antycznej poezji greckiej wierzono w to, iż ,,Natura ma udział w boskości”, a ,,z opisów krajobrazu u Homera późniejsze pokolenia przejęły pewne motywy, które następnie stały się zawsze obecnymi składnikami obrazu (..) uroczy miniaturowy krajobraz, który łączy drzewo, źródło i trawę (..) kobierzec kwiatów.” Poetka wspaniale uchwyciła ten uroczy mikro krajobraz.
W powyższym utworze można się doszukać elementów stoicyzmu. Zenon z Kition głosił, że człowiek może odnaleźć w swoim życiu źródło szczęścia poprzez zachowanie stoickiego spokoju oraz przestrzeganie w życiu tzw. zasady złotego środka. Wedle tej filozofii należało żyć w zgodzie z naturą i prawami wszechświata, nie ulegając namiętnościom, wybierając zawsze cnotę i dobro, a nie rozkosz. Zdaniem tego antycznego filozofa ,,natura dała nam język, a dwoje uszu, abyśmy słuchali dwa razy więcej niż mówili” . Bohater wiersza osiąga ten stan poprzez kontemplację na łonie dziewiczej natury. Odnajduje on spokój dzięki temu, że dokonuje apoteozy świata, który go otacza. Daje mu to równowagę psychiczną oraz harmonię wewnętrzną. Kontakt z przyrodą wpływa na niego terapeutycznie, dzięki czemu ma on szansę stać się lepszym człowiekiem. Podmiot liryczny w swojej wypowiedzi podkreśla również fakt, iż szczęśliwy może być tylko ten, kto nie dopuszcza się gwałtu na środowisku naturalnym, a zamiast tego potrafi żyć w zgodzie z otaczającym go światem.
Warto też mieć na uwadze dobór środków artystycznych zastosowanych w powyższym tekście poetyckim. Są one oszczędne, użyto tu personifikacji, apostrofy, kilku epitetów oraz wyliczeń. Czasowniki ukazują żywioł i dynamizm natury, która sama w sobie jest zjawiskiem bardzo wyjątkowym. Ważnym wyrazem użytym w tekście jest słowo ,,złota”. Określenie to może przywoływać na myśl konotacje związane ze Złotym Wiekiem.
Powyższy utwór przypomina swoją budową psalm pochwalny na cześć natury. Psalmy możemy odnaleźć w Biblii. W Złotej Jutrzence poetka wychwala naturę, a poprzez przywołanie postaci kobiety, pragnie dzięki temu podkreślić niezwykłość przyrody i oddać jej swoisty hołd. W Psalmie 8 również mamy przedstawioną podobną sytuację, a mianowicie wywyższana jest postać Boga, który przyczynił się do powstania świata: ,, O Panie Boże nasz, jak wspaniałe imię Twoje po wszystkiej ziemi.” Podmiot liryczny wysławia Boga – stworzyciela nieba i ziemi, dawcę prawa, twórcę wszystkich planet. W nadbiebrzańskim liryku bohater także podziwia Jutrzenkę, dzięki której ma on możliwość obserwowania budzącej się do życia flory i fauny. Jutrzenka została otoczona w tym liryku otoczką magii oraz niezwykłości.
Warto również przyjrzeć się samemu podmiotowi lirycznemu – jest to człowiek widziany jako jeden z elementów natury. Według mitologii człowieka miał stworzyć Prometeusz, a dokonał on tego czynu z poczucia miłości. Chciał on stworzyć istotę doskonałą, która dorównywałaby bogom. W Biblii natomiast człowiek został powołany do życia przez Boga po to, by żył na Ziemi na jego obraz i podobieństwo. Najpierw była flora i fauna, a dopiero potem rodzaj ludzki, dlatego, iż człowiek nie jest ze swej natury samowystarczalny i potrzebuje do swojej egzystencji wody i pożywienia. Powinien zatem traktować otaczający go świat z należytym szacunkiem. Podobnie w wierszu Reginy Ryżewskiej. Podmiot liryczny z zachwytem i podziwem:
,, Potokiem błysku budzisz przyrodę,
Pieszczotą czułą kwiaty rozchylasz,
Zaglądasz potem w biebrzańską wodę (...)
(...) Osuszasz plażę i ranne rosy,
Drzewa oświecasz i mgły rozchylasz,
A śpiewy ptaków niesiesz w niebiosy.”
Ze słów tych można wywnioskować, że bohater utworu czuje się nierozerwalnie związany z naturą, otacza ją czcią i podziwem, gdyż jest on częścią niej samej. Ma on świadomość tego, że do tego, by mógł on egzystować potrzebna jest ku temu obecność przyrody, bo tworzy on razem z nią harmonijną całość.
Poetka w opisywanym przez siebie miejscu kreuje krajobraz niemalże arkadyjski, który został osadzony w utworze z dala od zgiełku cywilizacji i miejskiego gwaru. Bohater wiersza miał ogromne szczęście, że znalazł się w tej pięknej, bajkowej okolicy. Można dopatrywać się w niej tęsknoty za utraconym rajem. Na myśl przypomina się sytuacja wygnania z raju pierwszych ludzi, tj. Adama i Ewy. Od tego momentu, gdy sprzeciwili się Bogu, mieli poznać ból, cierpienie i wstyd. „Odtąd jeśli jakieś miejsce spokojne i szczęśliwe miało pozostać na ziemi, musiało być oddzielone od reszty nieszczęśliwego i grzesznego świata.” Nie inaczej się ma rzecz i tutaj. W mitologii greckiej natomiast raj wyobrażano sobie jako miejsce, w którym zawsze panuje wiosna, liczne kwiaty. Ukazany w utworze opis natury bardzo dobrze oddaje to wyobrażenie.
W tradycji literackiej topos natury był chętnie stosowany przez poetów. Wielu z nich przedstawiało go z różnych perspektyw. Nie dziwi zatem fakt, że poetka również przedstawiła swoją wizję ujęcia tego tematu. Postać Złotej jutrzenki staje się dobrym pretekstem ku temu, by snuć rozważania na temat przyrody. Regina Ryżewska w trzech czterowersowych strofach oddaje istotę tego toposu literackiego.

Przypisy bibliograficzne do cytowanych dzieł:
1. Ernest Robert Curtius, Inwokacja do natury, [w]: tegoż, Literatura europejska I łacińskie średniowiecze, Kraków 1997, s. 99.
2. Znad Biebrzy II Dąbrowski Almanach Literacki, wydawca: M-GOK w Dąbrowie Białostockiej, Dąbrowa Białostocka 2007, s. 79.
3. Ernest Robert Curtius, Uroda, [w]: tegoż, Literatura.. dz. cyt., s. 189.
4. Ernest Robert Curtius, Poezja grecka, [w]: tegoż, Literatura, dz. cyt., s. 194.
5. Stoicyzm, [w]: Historia filozofii, T. I Filozofia starożytna i średniowieczna, pod red. Władysława Tatarkiewicza, Warszawa 2002, s. 307.
6. Psalm 8, [w]: Pismo Święte Starego i Nowego Testamentu, pod red. ks. Kazimierza Dynarowskiego, Poznań 2012, s. 669.
7.Znad Biebrzy..., dz. cyt., s. 79.
8. Jean Delumeau, Nostalgia, [w]: tejże, Historia raju. Ogród rozkoszy, Warszawa 1992 r., s. 115.