Metody aktywizujące w procesie kształcenia matematycznego dziecka w młodszym wieku szkolnym

Młody człowiek we wczesnym okresie rozwoju dzięki rodzicom zdobywa wiele umiejętności oraz przyzwyczaja się do odpowiedzialności. Nabywa istotne podstawy do dalszej nauki, pracy, a także wszelkiej działalności. Dziecko osiąga więc pewną dojrzałość do podjęcia obowiązków szkolnych.
Wspomaganie rozwoju dziecka, zdaniem E. Gruszczyk-Kolczyńskiej i E. Zielińskiej „to odpowiednie organizowanie i realizowanie procesu dydaktyczno-wychowawczego. Polega na stwarzaniu sytuacji kształcących, organizowaniu zadań, zabaw, ćwiczeń, zajęć, warsztatów, w których może ono wzbogacać własne doświadczenia, pogłębiać umiejętności, poszerzać wiadomości, doskonalić procesy poznawcze, emocjonalne, rozwijać sferę społeczną. Sytuacje kształcące, dydaktyczno-wychowawcze muszą być odpowiednio dobrane do rozwojowych możliwości, potrzeb i zainteresowań dziecka”.
Matematyka to rodzaj narzędzia, które pomaga zrozumieć nam świat wokół nas, a także tłumaczy prawa natury. Matematyka jest obecna w naturze, jak i w środowisku stworzonym przez człowieka. Człowiek użył praw natury do tworzenia swojego otoczenia; dlatego też matematyka jest obecna w sztuce, nauce, technice.
Aktualnie jednym z głównych problemów szkoły jest znaczny odsetek uczniów mających nadmierne trudności w uczeniu się matematyki. Obserwuje się, że młodzi ludzie pomimo wysiłku nie potrafią poradzić sobie z prostymi zadaniami. Wzrasta liczba uczniów ze stwierdzoną dyskalkulią.
Edukacja matematyczna w warunkach szkolnych wymaga od uczniów umiejętności funkcjonowania na poziomie reprezentacji symbolicznych, ikonicznych i enaktywnych. Młody człowiek, który potrafi przechodzić z jednego poziomu reprezentacji na drugi na pewno będzie dobrze funkcjonowało w szkole, osiągając sukcesy. Kompetentność ta jest potrzebna zarówno do nauki czytania, pisania, jak i do uczenia się matematyki. „W obydwu obszarach edukacyjnych ważne jest kodowanie i dekodowanie informacji. Jednak w nauce czytania i pisania dba się o to, aby uczeń mógł skupić się na samej technice czytania i ogranicza się w związku z tym złożoność treści. Teksty są łatwe do zrozumienia po to, aby odpowiednio kształtowała się umiejętność czytania i pisania. W nauczaniu matematyki poziom wymagań jest zdecydowanie inny. To, co dziecko zapisuje w postaci prostych działań, jest syntezą symboli nowo poznanych pojęć”. Wobec tego edukacja matematyczna obliguje nie tylko do opanowania techniki kodowania i dekodowania informacji w określonym systemie znaków, ale również przyswojenia abstrakcyjnych pojęć, zapisywania ich oraz wykorzystywania w różnorakich sytuacjach zadaniowych.
Należy zdać sobie sprawę z tego, że czas przypadający na lata pobytu jednostki w młodszym wieku szkolnym to okres dynamicznego rozwoju. Dziecko szybko uczy się, kształtuje, doskonali swoje umiejętności dzięki występowaniu: „tzw. okresów krytycznych (wrażliwych faz), tj. okresów gotowości wywołanej dojrzewaniem”. M. Montessori wyodrębniła okresy wrażliwe związane z porządkiem, ruchem, zainteresowaniem małymi przedmiotami, rozwojem społecznym, poznawaniem zmysłami i rozwojem mowy. Wrażliwe fazy występują u każdego młodego człowieka i gdy natrafią na odpowiednią sytuację oraz możliwość przyswajania nowych umiejętności, uzyskują najkorzystniejszą skuteczność. Kiedy ten okres zostanie niedostrzeżony, niewykorzystany zdobycie oraz rozwinięcie danych umiejętności jest obarczone znacznym nakładem pracy, a także woli.
Praca z dzieckiem obliguje nauczyciela do „umiejętności przekazywania wiedzy, zachęcania do podjęcia wyzwań, stwarzania sytuacji problemowych oraz podejmowania prób ich rozwiązana. Aby zachęcić dziecko do podjęcia działań, nauczyciel wykorzystuje w swojej pracy metody, które poprzez różne formy aktywności dziecka sprowokują je do wspólnych doświadczeń”.
Pośród metod, które pomogą nauczycielowi w realizacji wyznaczonego celu, można wyróżnić grupy:
- wspierające rozwój dziecka,
- stymulujące rozwój młodego człowieka,
- aktywizujące,
- kompensacyjne,
- korygujące,
- usprawniające.
Łącząc te grupy metod, można wszechstronnie rozwijać młodego człowieka, ucząc kompensacji, korygując oraz usprawniając funkcje psychiczne i fizyczne. Uczeń za pomocą tych metod zdobywa nowe umiejętności, może poznawać poprzez przeżywanie i samodzielne doświadczanie, uczy się współdziałania, współżycia w gronie rówieśniczym, mając równocześnie zapewnione poczucie bezpieczeństwa.
Bogaty wybór metod, jakie oferuje metodyka wychowani przedszkolnego
i wczesnoszkolnego, metodyka kształtowania specjalnego czy terapii pedagogicznej, pozwala nauczycielowi na dobranie metod do indywidualnych potrzeb dziecka. Wiedza na temat tych metod pozwala nauczycielowi na wybieranie oraz łączenie metod pracy.
Metody aktywizujące to grupa metod bazujących na takich działaniach dziecka i nauczyciela, które umożliwiają aktywne uczenie się, czyli uczenie się poprzez działanie, przeżywanie, poznawanie oraz odkrywanie.
Prowadzą one nie tylko do pogłębiania wiedzy młodego człowieka, ale rozwijają jego kompetencje społeczne, np.:
- uczą pracy w zespole,
- poprawiają komunikację z innymi,
- rozwijają poczucie wspólnoty,
- uczą liczenia się ze zdaniem innych.
Z kolei wśród kompetencji osobistych rozwijanych dzięki metodom aktywizującym będą m.in.:
- kreatywność,
- umiejętność rozwiązywania problemów,
- otwartość,
- umiejętność planowania,
- dążenie do celu,
- samodzielność,
- odpowiedzialność,
- umiejętność podejmowania decyzji .
Przygotowując zajęcia aktywizujące dla ucznia w wieku przedszkolnym
i wczesnoszkolnym, winniśmy pamiętać o poprawnej organizacji przestrzeni edukacyjnej, umożliwiającej swobodę działania, a także właściwe relacje społeczne między poszczególnymi uczestnikami zajęć.
Wybrane przez autorkę pracy metody aktywizujące w procesie kształcenia matematycznego dziecka w młodszym wieku szkolnym:
- Dyskusja „Burza mózgów” – „jest to luźno powiązana forma dyskusji umożliwiająca uczestnikom generowanie pomysłów, które są analizowane po zakończeniu fazy ich zgłaszania. Odmiana dyskusji polegającą na umożliwieniu młodemu człowiekowi szybkiego zgromadzenia wielu konkurencyjnych lub uzupełniających się hipotez rozwiązania problemu, któremu poświęcona jest dana jednostka metodyczna bądź jej fragment. Cała konstrukcja burzy mózgów jest tak przemyślana, aby przerwać komunikację między fazą produkcji pomysłów i ocenianiem pomysłów.
- Gra dydaktyczna – „to celowo organizowana sytuacja, w której osoby uczące się konkurują ze sobą w ramach określonych reguł gry. Gra jest dydaktyczną, jeśli dzięki niej daje się zrealizować założony cel dydaktyczno-wychowawczy”. Gry pozwalają na kształtowanie szeregu umiejętności uniwersalnych niezbędnych w życiu i nauce. Wpływają one dodatnio na aktywność dzieci oraz na kształtowanie pożądanych wśród nich postaw, wywierając pozytywny wpływ na efektywność nauczania. Dzięki nim ćwiczą pamięć, spostrzegawczość, szybkość reakcji oraz umiejętność logicznego kojarzenia faktów.
- Eksperyment – do przeprowadzenia eksperymentu wystarczą zazwyczaj proste pomoce i materiały. Samodzielne przeprowadzenie eksperymentu dostarcza uczniom wielu pozytywnych doznań związanych z odkrywaniem czegoś nowego, nieznanego. Nauczyciel powinien zachęcać wychowanków do samodzielnych obserwacji
i wyciągania wniosków. Stosowanie tej metody kształtuje umiejętność wyciągania wniosków, doszukiwania się związków przyczynowo skutkowych.
- Słoneczko – do stworzenia definicji pojęć bądź dokonania hierarchizacji określonych cech lub elementów możemy użyć metody słoneczka. Podczas zajęć uczniowie mogą siedzieć w kręgu na podłodze. „W samym środku nauczyciel umieszcza planszę
z pojęciem, którego definicję należy wypracować. Każde dziecko otrzymuje jedną lub kilka karteczek, na których notuje istotne cechy charakteryzujące określone przez nauczyciela pojęcie. Uwaga, jedna kartka to jedna cecha. Następnie dzieci układają swoje kartki wokół umieszczonego w środku pojęcia w formie promieni, grupując cechy według ich podobieństw. Po ułożeniu wszystkich karteczek nauczyciel z uczniami sprawdzają, które cechy okazały się ważne, istotne (czyli mają najdłuższe promyki)”.
Drama – sprzyja rozwijaniu zdolności intelektualnej, emocjonalnej i ruchowej. Drama wzmacnia więź koleżeńską oraz poczucie współpracy. Pomaga w nawiązywaniu emocjonalnych kontaktów z rówieśnikami. Metoda ta odrywa młodego człowieka od codziennej rzeczywistości, rozładowuje kompleksy i napięcia psychiczne, rozbudza wiarę we własne siły.
Metoda projektu – „dzięki niej możemy dbać o rozwój osobowości ucznia, wdrażać ich do współpracy, stymulować samodzielne myślenie oraz działanie, a także organizować nauczanie z uwzględnieniem aspektów społecznych. Metoda projektu przełamuje harmonogramową strukturę programów nauczania, która wtłacza wszystkich uczniów na jeden poziom wiedzy”. Praca metodą projektu jest doskonałym sposobem na indywidualizowane nauczanie, co zapewnia większy wzrost tempa pracy młodych ludzi oraz z reguły wyższe wyniki dydaktyczne w zakresie przyrostu, operatywności oraz trwałości wiedzy .
Jednym z wiodących paradygmatów nowoczesnej edukacji w społeczeństwie wiedzy jest realizacja koncepcji kształcenia multimedialnego, która postulowana jest przez wielu pedagogów .
Stosowanie metod aktywizujących w procesie edukacyjnym w przedszkolu i w klasach I-III niesie, jak wykazują badania, wiele korzyści dla dzieci, a także dla samego procesu edukacyjnego. „Metody te podnoszą efektywność kształcenia, poprawiają skuteczność przekazywania treści, uatrakcyjniają przebieg zajęć, ułatwiają zdobywanie wiadomości i kształtowanie umiejętności”. Zespalają proces edukacyjny z zabawą, zwiększają jego atrakcyjność i rozbudzają motywację do działania. Przede wszystkim pozwalają najpełniej aktywizować jednostkę, gwarantując jednocześnie wysoką skuteczność nauczania.
W obecnie funkcjonującym systemie edukacyjnym poszukuje się optymalnych metod pracy z dzieckiem umożliwiających pełne wykorzystanie jego potencjału rozwojowego oraz skuteczną i atrakcyjną organizację procesu dydaktyczno-wychowawczego, sytuujących dziecko jako podmiot i aktywnego współuczestnika działań edukacyjnych. Eksponuje się zmianę systemu pracy nauczyciela z uczniem – od tradycyjnego, opartego przede wszystkim na przekazie wiedzy i kontroli, do bardziej otwartego i przyjaznego dziecku. Istotę kształcenia, jak pisze A. Marszałek, upatruje się w powszechnej aktywizacji uczniów. Zgodnie ze współczesnym stanem wiedzy psychologiczno-pedagogicznej, materiał nauczania podany
w gotowej formie w niewielkim stopniu aktywizuje uczniów i nie sprzyja podnoszeniu efektywności przyswajania wiedzy.
Współdziałanie szkoły oraz domu w procesie wychowania młodego pokolenia stanowi dwa podstawowe środowiska wychowawcze, które mają decydujący wpływ na wszechstronny rozwój jednostki. Tym korzystniejszy wpływ im częściej nauczyciele i rodzice nawiązują
ze sobą bliskie kontakty oraz otwartość na wzajemną współprace oraz współdziałanie. Współpraca wychowawcy klasy oraz rodziców rozumiana jest jako realizacja przez nich zespołowych działań, które służą dobru wychowanków . Obowiązkiem dorosłych jest tworzenie w szkole, w przedszkolu czy w domu rodzinnym takich warunków, aby wszystkie dzieci mogły się bawić, uczyć i rozwijać, a nade wszystko czuły się bezpiecznie.

Bibliografia:
1. Danilewicz Z., O matematyce w ujęciu pedagogik i Montessori - https://dziecisawazne.pl/kazde-dziecko-posiada-umysl-matematyczny-czyli-o-matematyce-w-ujeciu-pedagogiki-montessori/.
2. Folejewska R., Zarzycka I., Spróbujmy inaczej, Wyd. Szkolne i Pedagogiczne, Warszawa 2005.
3. Franczyk A., Krajewska K., Program psychostymulacji dziecka w wieku przedszkolnym z deficytami i zaburzeniami rozwoju, Wyd. Impuls, Kraków 2015.
4. Góralczyk E., One są wśród nas. Dziecko przewlekle chore. Psychologiczne aspekty funkcjonowania dziecka w szkole i przedszkolu. Informacje dla pedagogów i opiekunów, Wyd. CMPPP, Warszawa 2009.
5. Gruszczyk-Kolczyńska E., Dzieci ze specyficznymi trudnościami w uczeniu się matematyki, Wyd. WSiP, Warszawa 2008.
6. Gruszczyk-Kolczyńskiej E., Zielińskiej E., Dziecięca matematyka - dwadzieścia lat później. Książka dla rodziców i nauczycieli starszych przedszkolaków, Wyd. Bliżej Przedszkola, Kraków 2000.
7. Kotarba-Kańczugowska M., Praca metodą projektu, Wyd. ORE - https://docplayer.pl/6119-Marta-kotarba-kanczugowska-praca-metoda-projektu.html.
8. Krzyżewska J., Aktywizujące metody i techniki w edukacji wczesnoszkolnej, Wyd. AV OMEGA, Suwałki 1998.
9. Lulek B., Rodzina i szkoła wobec rozwoju osobowości dziecka, Wyd. Impuls, Kraków 2000.
10. Łobocki M., Poradnik wychowawcy klasy, Wyd. WSiP, Warszawa 1985.
11. Łoś E., Reszka A., Metody nauczania stosowane w kształtowaniu kompetencji kluczowych. Matematyka. Podręcznik metodyki operacyjnej, Wyd. Wyższej Szkoły Ekonomii i Innowacji, Lublin 2009.
12. Marszałek A., Metody aktywizujące w kształceniu, [w:] Encyklopedia Pedagogiczna XXI wieku T. Pilch (red.), t. III, Wyd. Żak, Warszawa 2004.
13. Ordon U., Wykorzystanie metod aktywizujących przez nauczycieli przedszkoli i klas I-III - raport z badań, Wyd. Edukacja Elementarna w Teorii i Praktyce 3 (37), Kraków 2015.
14. Stańdo J., Spławska – Murmyło M., Metody aktywizujące w edukacji przedszkolnej
i wczesnoszkolnej”, Wyd. ORE, Warszawa 2017.
15. Strykowski W., Rola mediów i edukacji medialnej we współczesnym społeczeństwie, Chowanna, R.XLVI (LIX), T.1(20), Katowice 2003.
16. Surma B. (red.), Nowe wyzwania i pespektywy dla wychowania przedszkolnego
i edukacji wczesnoszkolnej, Wyd. WAM, Kraków 2012.
17. Surma B., Pedagogika Montessori – podstawy teoretyczne i twórcze inspiracje
w praktyce, Wyd. Palatum, Łódź 2008.