Terapia zabawy jako forma wspierająca rozwój mowy dziecka

Terapia zabawy jako wspierająca forma rozwoju mowy dziecka

Zabawa jako jedna z podstawowych form aktywności człowieka uznawana jest za
dobrowolne działanie wiążące się z przyjemnością i będące celem samym w sobie
(por. np. Okoń, 1987; Huizinga, 1985; Elkonin, 1984; Sułkowski, 1984). Człowiek
bawi się w ciągu całego swego życia, ale wraz z upływem czasu zmieniają się
formy jego zabawy. Dla dziecka zabawa jest podstawową formą aktywności, w której
przystosowuje się do świata i jednocześnie przystosowuje świat do własnych
potrzeb.
Wincenty Okoń podaje, że zabawa jest „działaniem wykonywanym dla własnej
przyjemności, a opartym na udziale wyobraźni, tworzącej nową rzeczywistość”
Za cechy zabawy Wincenty Okoń uznaje:
— fikcyjność — działania uczestników zabawy odbywają się w fikcyjnej (wymyślonej,
wykreowanej) rzeczywistości;
— istnienie norm — każda zabawa ujęta jest w pewne normy, które nabierają szczególnego
znaczenia w zabawach grupowych. Rozumienie i uwewnętrznienie
norm jest jednak zależne od etapu rozwoju dziecka. Na przykład podczas zabawy
w chowanego dziecko 3-letnie będzie chowało się za każdym razem w tym
samym miejscu, a jeśli osoba szukająca zbyt długo „nie będzie mogła” go znaleźć,
wtedy dziecko zawoła: „Tu jestem!”;
— dobrowolność — zabawa przestaje być zabawna, jeżeli uczestnicy biorą w niej
udział pod przymusem. Ważna jest więc motywacja do zabawy i odpowiedni
dobór zabaw;
— wyodrębnienie czasu i przestrzeni — aktywność zabawowa odbywa się w określonym
przez uczestników czasie i przestrzeni. Mogą one być zgodne z rzeczywistym
czasem i przestrzenią, ale mogą także być zupełnie odmienne. Akcja zabawy
może odbywać się dawno temu, w czasach smoków i księżniczek, albo za
kilkanaście lat, kiedy dzieci będą dorosłymi ludźmi. Może dziać się w miejscu,
w którym aktualnie znajdują się uczestnicy zabawy, ale może także zostać przeniesiona
w inne miejsce, do innego kraju, a nawet na inną planetę
— element niepewności — charakterystyczną cechą zabawy jest to, że działania jej
uczestników są improwizowane, stąd elementy niepewności, oczekiwania i niespodzianki,
które budują napięcie w zabawie;
— bezproduktywność zabawy (warunkowo) — ponieważ podstawowym celem zabawy
jest sama zabawa i płynąca z niej przyjemność, część zabaw może być bezproduktywna
(np. huśtanie się na huśtawce). Jest to jednak cecha warunkowa,
szczególnie z punktu widzenia pedagogiki zabawy, która stawia przed zabawą
wysokie wymagania i widzi w niej narzędzie stymulowania rozwoju człowieka.
4
Cechy zabawy:
— fikcyjność,
— istnienie norm,
— dobrowolność,
— określony czas i przestrzeń,
— element niepewności,
— bezproduktywność zabawy
Różnorodność zabaw dziecięcych można określić, biorąc pod uwagę kryterium
rozwojowe.
Ann Birch i Tony Malim określają rodzaj zabawy w zależności od wieku dziecka
(jego etapu rozwoju):
1. Zabawa samotna (do 18 miesięcy – 2 lat) — dziecko bawi się samo, wykorzystując
zabawki i inne przedmioty.
2. Zabawa równoległa (od 2. do 4. roku życia) — dzieci w tym wieku najczęściej
bawią się równolegle, czasami obserwując i naśladując siebie nawzajem, ale nie
wchodząc w interakcje.
3. Zabawa uspołeczniona (od 4. roku życia) — dzieci bawią się wspólnie, wchodząc
w interakcje.
Jean Piaget wyróżnia zabawę symboliczną jako zachowanie istotne dla rozwoju myślenia
pojęciowego (Piaget, Inhelder, 1999). Według niego zabawa symboliczna
(fikcyjna) pojawia się około 2. roku życia i ma za zadanie przekształcanie rzeczywistości
przez bardziej lub mniej pełną asymilację do potrzeb własnego „ja” dziecka
Piaget wyróżnia trzy etapy zabawy symbolicznej:
1. Etap polegający na projekcji schematów symbolicznych na nowe przedmioty, trwający
od 2. do 4. roku życia. Przykładem może być zabawa dziecka pudełkiem reprezentującym
symbolicznie samochód.
2. Etap trwający od 4. do 7. roku życia, charakteryzujący się dbałością o właściwą
kolejność oraz dokładne naśladowanie rzeczywistości, a także przystosowanie ról do
zabaw grupowych.
3. Etap przechodzenia od symbolizacji w działaniach dziecka do zabaw z regułami, trwający
od 7. do 12. roku życia. Reguła ma swój sens wyłącznie w działaniach grupowych,
a więc na tym etapie zabawa nabiera charakteru zespołowego.
Na podstawie zabawy symbolicznej rozwijają się zabawy konstrukcyjne (początkowo
naznaczone symbolami zabawowymi).
Jak widać, rodzaje zabaw dziecka uzależnione są od etapu jego rozwoju i należy
dostosowywać zabawy do wieku dziecka. Jednak według wielu badaczy powinno
się nieco wyprzedzać stopień rozwoju i przez to stymulować go.
Inne klasyfikacje dokonują podziału zabaw ze względu na rodzaj aktywności, niezależnie
od wieku jej uczestników.
W pedagogice najbardziej popularna jest klasyfikacja zabaw Marii Przetacznikowej
i Haliny Spionek , które dzielą zabawy na:
1. Manipulacyjne
Zabawy manipulacyjne to zabawy polegające na manipulowaniu przez dziecko
(przesuwaniu, przekładaniu, dotykaniu itd.) zabawek oraz różnych przedmiotów
z jego otoczenia. Jest to jeden z pierwszych rodzajów zabawy dziecka. Zabawy manipulacyjne
mają ogromne znaczenie dla rozwoju motoryki i myślenia dziecka.
2. Tematyczne
Zabawy tematyczne polegają na bawieniu się „w coś” lub „w kogoś”. Określony temat
wyznacza ich charakter i przebieg. Inne nazwy zabaw tematycznych to zabawy
w role czy zabawy dramatyczne.
3. Konstrukcyjne
Zabawy konstrukcyjne to te wszystkie zabawy, w wyniku których powstaje określony
wytwór (np. budowanie z klocków lub piasku).
4. Dydaktyczne
Podstawową cechą zabaw dydaktycznych jest to, że nie są one wynikiem swobodnej
twórczości dzieci, lecz zostają opracowane przez wychowawców do określonych
celów kształcenia (np. domino obrazkowe, gry memory, karty dialogowe i edukacyjne
itp.).
5. Ruchowe
Zabawy ruchowe wpływają dodatnio na rozwój motoryczny dziecka, a ruchowe
zabawy grupowe rozwijają ponadto umiejętności współdziałania i przestrzegania
reguł (np. berek, podchody, zabawa ze skakanką, zabawa z piłką, taniec).
Powyższe klasyfikacje zabaw nie są wyczerpujące. We współczesnej literaturze pedagogicznej
można spotkać takie rodzaje zabaw, jak na przykład: zabawy twórcze,
językowe, słowne, odkrywcze (badawcze), muzyczne, plastyczne, terapeutyczne,
indywidualne i grupowe.
Trudno dokonać rozłącznego podziału zabaw, ponieważ zabawa ruchowa może być
jednocześnie zabawą muzyczną, twórczą i terapeutyczną, indywidualną lub grupową.
Ponadto w pedagogice zabawy wszystkie zabawy mają charakter dydaktyczny,
z założenia bowiem służą określonym celom edukacyjnym, w szerokim tego słowa
znaczeniu.

Wykorzystaniem zabawy w edukacji zajmuje się pedagogika zabawy, która rozwinęła
się w latach siedemdziesiątych XX w. w Stanach Zjednoczonych, Niemczech
i Austrii jako metoda pracy z grupą, wspierająca rozwój człowieka, komunikację
interpersonalną oraz integrację grupy. W Polsce została upowszechniona w latach
dziewięćdziesiątych, głównie przez pedagogów skupionych wokół Polskiego Stowarzyszenia
Pedagogów Zabawy KLANZA.
Pedagogika zabawy stanowi zbiór propozycji metodycznych, których zadaniem jest
wspieranie i ożywianie edukacji (Wimmer, 1998). Zajmuje się więc wykorzystaniem
zabawy we wszechstronnym rozwijaniu ucznia. Obejmuje nie tylko uczenie
się przez zabawę w tradycyjnym rozumieniu tego sformułowania, jako przyswajanie
wiadomości podczas zabawy, ale także rozwój myślenia, emocjonalny, społeczny oraz
ruchowy ucznia.
„Z punktu widzenia dziecka celem zabawy jest czysta przyjemność — zabawa »dla
samej zabawy«, bez żadnych świadomych praktycznych lub biologicznych celów”
(Birch, Malim, 2001). Z punktu widzenia pedagogiki funkcjami zabawy są:
— rozwój wyobraźni i aktywności twórczej w zabawie,
— rozwój psychoruchowy dziecka,
— obniżanie napięcia emocjonalnego i psychoruchowego,
— rozwój kompetencji językowych,
— rozwój inteligencji emocjonalnej,
— diagnoza i terapia zaburzeń psychorozwojowych,
— rozwój kompetencji społecznych i poprawa kondycji społecznej grupy.
Dla pedagogiki szczególnie istotne są zabawy grupowe, ponieważ edukacja formalna
jest edukacją ujętą w formy grupowe — klasy w szkole, różnego rodzaju grupy
w placówkach opiekuńczo-wychowawczych, grupy kolonijne, drużyny w harcerstwie,
grupy warsztatowe itd. Aby praca z grupą przyniosła oczekiwane rezultaty,
była przyjemna i efektywna, ważna jest świadomość stadiów, jakie przechodzi prawidłowo
kształtująca się grupa.
Pedagogika zabawy wybiera z repertuaru zabaw tylko te, które spełniają określone
zasady:
— dobrowolność uczestnictwa,
— uwzględnienie wszystkich poziomów komunikowania,
— unikanie rywalizacji,
— demokracja,
— posługiwanie się różnorodnymi środkami wyrazu,
— zapewnienie klimatu zaufania, pozytywne przeżycie jako wartość. (por. np. Zaorska,
Pedagogika zabawy wykorzystuje do realizacji opisanych wyżej celów edukacyjnych
różnego rodzaju zabawy. Nazwy rodzajów zabaw pochodzą albo od rodzaju
aktywności uczestników zabawy (np. słowne, ruchowe, muzyczne, plastyczne, tematyczne
itd.), albo od funkcji, którą mają pełnić (np. integracyjne, twórcze, terapeutyczne
itp.).

opraowała:
Ewa Syjud-Onacka