Samoocena i samoakceptacja osób z niepełnosprawnością

Samoocena i samoakceptacja osób
z niepełnosprawnością

Pojęcie samooceny i samoakceptacji w świetle literatury

Każdy człowiek w trakcie swojego rozwoju wykształca indywidualny, niepowtarzalny zbiór właściwości psychicznych – regulujących jego zachowanie, wyznaczających tożsamość, kierunek i sposoby przystosowania się do otoczenia – zwany w psychologii osobowością.
Jednym z podstawowych elementów struktury osobowości jest obraz własnej osoby. Zgodnie z założeniami poznawczych teorii osobowości samoocena stanowi jeden ze składników tego obrazu. Przystępując zatem do omówienia samooceny, należy wcześniej przedstawić strukturę własnej osoby.
Najprostszym określeniem obrazu samego siebie może być definicja Murphy'ego: „Ja to jednostka taka, jaką ona samą siebie widzi.” (za: A. Brzezińska 1973)
A. Brzezińska podaje definicję: „Obraz własnej osoby jednostki to zbiór wiedzy czy wiadomości o własnych cechach, możliwościach czy umiejętnościach. Warunkiem powstania i rozwijania się obrazu siebie jest istnienie odpowiedniego stopnia rozwoju samoświadomości. Samoświadomość z kolei kształtuje się na bazie kontaktów interpersonalnych. Można więc powiedzieć, że obraz samego siebie ma genezę społeczną.” (A. Brzezińska 1973)
Literatura przedmiotu podaje różne kryteria klasyfikacyjne dotyczące struktury „ja”. Najczęściej stosowane jest kryterium ewaluatywne, które wyodrębnia „ja” realne i „ja” idealne. „Ja realne” to obraz, jaki osoba ma o sobie samym w określonym czasie. Natomiast „Ja idealne” to zbiór abstrakcyjnych cech, jakie chciałaby ona posiadać, przez nią pożądanych. (P. Majewicz 2002)
Obraz siebie jest zatem systemem poglądów, zbiorem informacji o posiadanych cechach, możliwościach, zdolnościach czy umiejętnościach. Poza całokształtem wiedzy na własny temat obejmuje także samoocenę, stosunek do siebie samego, poczucie wartości oraz wiadomości tworzące ideał własnej osoby - „ja idealne”. (A. Mikrut 1995)
Obraz własnej osoby jest niestały, zmienny, gdyż wiedza o sobie wzbogaca się o coraz to nowe elementy w czasie całego życia jednostki (zmienność o charakterze rozwojowym). Można też mówić o zmienności samego siebie w znaczeniu chwiejności, niestabilności. Zaburzenia w obrazie siebie to: sztywność, czyli całkowita niepodatność na wpływy zewnętrzne i krańcowa chwiejność – ciągła zmiana przekonań. Kształtując obraz samego siebie, jednostka ocenia siebie i swoje właściwości poprzez porównanie ich z ideałem samego siebie oraz osiągnięciami innych ludzi, ich ocenami, opiniami. W oparciu o powyższe kryteria kształtuje się samoocena. (A. Brzezińska 1973)
W literaturze psychologicznej spotykamy różne określenia samooceny. J. Kozielecki przez samoocenę rozumie: „sądy wartościujące, dotyczące właściwości fizycznych człowieka tj. wyglądu zewnętrznego, zdrowia, cech osobowości, struktury motywacji oraz stosunków z innymi ludźmi, to znaczy miejsca w rodzinie i aktywności społecznej”. (J. Kozielecki 1986)
Samoocenę najczęściej klasyfikujemy jako trafną lub nieadekwatną. O trafnej samoocenie mówimy, gdy jednostka akceptuje fakt swojej zmienności. Wiąże się to z systematycznym konfrontowaniem oceny siebie z doświadczeniem, opinią innych krytycznym stosunkiem do siebie. Adekwatna samoocena może być pozytywna mimo niskich ocen w niektórych sferach, gdyż jednostka akceptuje również te niżej oceniane aspekty „ja”. Samoocena nieadekwatna może być: zawyżona, zaniżona lub niestabilna.
Zawyżona samoocena wiąże się z określaniem siebie w sposób przesadnie pozytywny, z bezkrytycznym samozadowoleniem z siebie i swoich osiągnięć. Często związana jest z silnym pragnieniem społecznego uznania. Osoby takie mogą być egoistami i egocentrykami.
Samoocena zaniżona wynika z kilku czynników. Są to: braki istniejące (obiektywne) np. niski wzrost, kalectwo, brak zdolności itp. oraz braki nieistniejące (urojone), niezgodność wysokiej pozycji społecznej z rzeczywistymi możliwościami jednostki, niepowodzenia lub odrzucenie doznane w dzieciństwie. (P. Majewicz 2002)
Niestabilność samooceny przejawia się jako brak zaufania do własnych możliwości i zbytnią zależność od czynników zewnętrznych (aktualnych informacji, opinii innych). Częste stykanie się z rozbieżnymi lub zmiennymi opiekunami sprawia, że jednostka przeżywa wszelkie wahania opinii zewnętrznej, co wywołuje tzw. „huśtawkę emocjonalną”. Niekorzystna jest także zbytnia stałość samooceny. Przejawia się w niezdolności modulowania własnego zachowania zależnie od pozytywnych lub negatywnych doświadczeń (usztywniona samoocena). (M. Bogdanowicz 1991)
Kolejnym składnikiem obrazu własnej osoby jest samoakceptacja. Jest to rodzaj stosunku do samego siebie, to przyjmowanie siebie takim, jakim się jest przy drugim, to pozytywna postawa wobec siebie. Istotnym czynnikiem samoakceptacji jest pozytywna samoocena. (E Muszyńska 2008)
Samoakceptacja, podobnie jak samoocena, odnosi się do całej osoby i dotyczyć może różnych wymiarów np. wyglądu zewnętrznego, własnych postaw, pozycji wśród innych. Dla każdego wymiaru poziom samoakceptacji może być różny. Poziom samoakceptacji zdeterminowany jest poziomem akceptacji tej oceny, którą osoba uważa za najważniejszą. Utrata lub ograniczenie tej najważniejszej cechy spowoduje obniżenie poziomu samoakceptacji. Poziom samoakceptacji może być różny u poszczególnych osób: niski, przeciętny, wysoki itd. (E. Muszyńska 2008)
Prawidłowy poziom samoakceptacji uwarunkowany jest prawidłową samooceną. Jeżeli samoocena jest nieprawidłowa, to zaburzony jest ogólny stosunek emocjonalny do samego siebie. Im większa jest rozbieżność „Ja - idealnego” i „Ja – realnego”, tym niższy jest poziom samoakceptacji. To wywołuje silne napięcie emocjonalne i motywacyjne. Pojawia się uczucie bezradności i braku szans powodzenia w działaniu, poczucie niepełnowartościowości. Jednostka funkcjonuje poniżej swoich możliwości. Jeżeli zaś „stopień zadowolenia z siebie” jest zbyt wysoki (pełna zbieżność „Ja – idealnego” i „Ja -realnego”) to poziom aspiracji jest niski. Jednostka nie dąży do ideałów, które stanowiłyby cel jej aktywności, nie dokonuje zmian w swoim zachowaniu. (M. Bogdanowicz 1991)
Nieprawidłowości kształtowania się samooceny deformują rozwój poczucia własnej wartości. M. Bogdanowicz poczucie własnej wartości nazywa „aktem wartościowania siebie samego w porównaniu z innymi obiektami: „Ja -realne”
a „inni ludzie, idee”.
W wyniku pewnych okoliczności, czynników (np. niezaspokojenie potrzeb psychicznych: akceptacji, aprobaty, uznania społecznego, osiągnięć) może ukształtować się poczucie mniejszej wartości. Poczucie małej wartości wywołuje silne emocje ujemne, jak wstyd, lęk, poczucie winy. To wpływa na ustalenie się niskiego poziomu aspiracji i działania poniżej swoich możliwości. (M. Bogdanowicz 1991)

Kształtowanie się obrazu samego siebie u osób niepełnosprawnych

Kształtowanie się obrazu własnej osoby przebiega przez całe życie, aczkolwiek najszybciej w okresie dzieciństwa i dorastania.
Literatura psychologiczna podaje kilka czynników, które wpływają na rozwój obrazu samego siebie. Jednym z tych czynników jest spostrzeganie bodźców działających z własnego ciała. Proces ten rozpoczyna się już w pierwszych chwilach życia. Odczuwanie własnego ciała jest początkiem wiedzy o sobie. Dlatego też choroby lub uraz, które występują w pierwszych latach życia, mogą utrudnić bądź zakłócić rozwój elementarnych podstaw obrazu własnej osoby. Zaistniały defekt fizyczny często jest źródłem frustracji wynikających z niezaspokojenia wielu potrzeb. To z kolei powoduje niekorzystne zmiany w sferze emocji, a w konsekwencji prowadzi do zubożenia psychoruchowego rozwoju dziecka. Powstanie niepełnosprawności w późniejszym okresie rozwoju dziecka zwykle powoduje utratę już nabytych umiejętności (ruchowych, manipulacyjnych) oraz jest przyczyną nieprawidłowości w rozwoju procesów poznawczych i zakłóceń w sferze emocjonalnej. To pociąga za sobą zmianę dotychczasowej koncepcji siebie. (P. Majewicz 2002)
Bardzo ważnym czynnikiem, kształtującym obraz własny osoby i samoocenę u osób niepełnosprawnych są interakcje społeczne. Szczególne znaczenie mają interakcje z osobami znaczącymi. Dla dziecka takimi osobami znaczącymi są z reguły jego rodzice. To rodzice określają zachowanie dziecka jako pozytywne lub negatywne, wyrażają aprobatę lub sprzeciw. Na podstawie tego dziecko uczy się oceniać swoje zachowanie jako dobre lub złe. Rodzice dostarczają wzorów zachowania w określonych sytuacjach, dziecko zaś identyfikuje się z zachowaniem rodziców. Ponadto rodzice nadają dziecku szereg określeń, „etykietek” np. miły, ładny, silny itp. Ono przejmuje je jako swoje. Dziecko spełniając oczekiwanie rodziców lub nie spełniając ich, uczy się obrazu siebie. (B. Kaja 1992)
Obok rodziny, źródłem kształtowania się samooceny są również kontakty dziecka z rówieśnikami, nauczycielami, sąsiadami itd. Otoczenie ocenia jednostkę akceptuje ją bądź odrzuca. Postawy otoczenia są ważnym źródłem wyobrażeń o sobie samym. (I. Obuchowska 2008) W kontaktach z otoczeniem dochodzi także do porównywania siebie z innymi. Dokonywanie tych porównań to kolejny czynnik warunkujący poziom samooceny i samoakceptacji osoby niepełnosprawnej. Porównywania, jakich dokonuje dziecko niepełnosprawne, z reguły są dla niego niepomyślnie. Zwłaszcza gdy porównań takich dokonuje przebywając w grupie dzieci pełnosprawnych (np. szkoła lub klasa integracyjna). (I. Obuchowska 2008)
Zasadnicze znaczenie w kształtowaniu samoakceptacji u dziecka niepełnosprawnego ma zapewnienie mu pozytywnych postaw otoczenia zwłaszcza osób znaczących (rodziców, rodzeństwa, rówieśników, nauczycieli). Postawy otoczenia wobec niepełnosprawnego często są uwarunkowane jego cechami, atrybutami.
Dziecko swoim zachowaniem, cechami w dużym stopniu wpływa na to czy będzie lubiane, czy odrzucone. Z badań wynika, iż w rozwijaniu pozytywnych postaw otoczenia sprzyjają: 1) cechy wyglądu (zadbanie, czystość, estetyczny wygląd) - stąd potrzebę rozwijania w dziecku gotowości do utrzymania czystości osobistej, starań o estetyczny wygląd zewnętrzny;2) „nagradzające” zachowania społeczne- umiejętność współdziałania, wrażliwość na potrzeby innych, chęć niesienia pomocy, okazywanie innym akceptacji itd. (I. Obuchowska 2008)
Drugim sposobem budowania samoakceptacji jest stworzenie dziecku okazji do przeżywania sukcesów oraz dumy z pomyślnie zrealizowanego zadania. Zwłaszcza dużą rolę odgrywają sukcesy związane z przezwyciężaniem niepełnosprawności. Należy tu zwrócić uwagę, aby miarą sukcesu było porównanie wyniku do stanu wyjściowego, a nie do osiągnięć innych osób. Sukcesy te mogą dotyczyć nawet drobnych, codziennych czynności, których samodzielne wykonanie wymaga od dziecka wysiłku. Skupienie uwagi na konkretnych czynnościach wpływa korzystnie na stan emocjonalny, poprawia nastrój i w efekcie umożliwia pojawienie się gotowości do działania.
Drogą do osiągania samoakceptacji, jest także rozwijanie zalet (pozytywnych cech charakteru, zdolności) oraz przezwyciężanie wad, a tym samym rozbudowywanie systemu wartości. (I. Obuchowska 2008)
Ważnym czynnikiem wpływającym na obraz samego siebie jest także czas powstania niepełnosprawności. Jednostka, która była pełnosprawna, samodzielna, a w wyniku wypadku czy choroby w późniejszym okresie życia utraciła sprawność doznaje silnego stresu, który wywołuje u niej sytuację kryzysową. (P. Majewicz 2002) Pojęcie o sobie, które osoba miała przed doznaniem niepełnosprawności ulega nagłym przekształceniom. Przekonania o własnych możliwościach oraz obraz własnego ciała (wyglądu) zmienia się wskutek konfrontacji z bieżącą percepcją własnego zniekształconego ciała oraz ograniczonych możliwościach działania z powodu doznania kalectwa. Zachodzące zmiany mogą prowadzić do ukształtowania się poczucia niskiej wartości, do obniżenia globalnej oceny, do zakłóceń w poczuciu własnej tożsamości osoby dotkniętej niepełnosprawnością. (I. Obuchowska 2008) W przypadku osób niepełnosprawnych od urodzenia lub wczesnego dzieciństwa reakcje te nie są tak gwałtowne, jak przy nagłej utracie sprawności. Jednakże i tu mogą występować sytuacje krytyczne o znacznej sile, które także wymagają przystosowania (np. nowe środowisko, okres dojrzewania). (P. Majewicz 2002)
Obraz samego siebie osób niepełnosprawnych zależy od całej gamy czynników indywidualnych, społecznych, sytuacyjnych. Do najważniejszych czynników warunkujących przystosowanie, w trakcie którego obraz siebie odgrywa zasadniczą rolę zalicza się: czas trwania niepełnosprawności, jej stopień i zakres, okoliczności wystąpienia oraz wiek osoby, która doznała niepełnosprawności, poziom inteligencji oraz model zachowania jednostki przed doznaniem urazu. (P. Majewicz 2002)
Samoocena i samoakceptacja w funkcjonowaniu i rewalidacji osób niepełnosprawnych

We współczesnej psychologii obraz Ja jest traktowany jako jeden z podstawowych mechanizmów regulacji zachowania. Struktura „ja” zajmuje wyróżnioną pozycję w osobowości człowieka, a to, w jaki sposób jest ukształtowana, decydująco wpływa na aktywność poznawczą, kierunek dążeń, reakcje emocjonalne, a nawet czynności wegetatywne. (M. Kościelska 2000)
Pozytywny obraz własnej osoby wpływa na sprawne działanie, dobre dostosowanie, zadowolenie z życia, zapewnia wewnętrzny spokój, poczucie szczęścia i pogodzenia się z sobą. Negatywny obraz własnego „ja” zmniejsza aktywność jednostki. Powoduje, że nie podejmuje ona trudniejszych zadań, obniża jej poziom aspiracji, wywołuje poczucie winy, rozdrażnienie, wyzwala lęk przed odrzuceniem, przed krytyką czy potępieniem ze strony innych. Zmniejsza także wrażliwość na problemy innych ludzi i zainteresowanie się nimi, to zaś kształtuje postawę egocentryczną. (W. Pilecka 2001)
Aktywność społeczna człowieka jest zdeterminowana jego postawą wobec samego siebie. Ta postawa może przybrać formę samoakceptacji bądź samoodtrącenia. Samoakceptacja to postawa nacechowana wiarą, zaufaniem, szacunkiem wobec siebie. Leży u podstaw wykorzystania swoich możliwości. Postawa samoodrzucenia łączy się z poczuciem krzywdy, winy, niższości. Taka postawa obniża aspiracje człowieka, ułatwia wyolbrzymianie swoich ograniczeń, wpływa na stałą ocenę swoich możliwości jako niższych od rzeczywistych. Tego rodzaju postawa obniża szansę każdego człowieka a zwłaszcza człowieka niepełnosprawnego. (I. Obuchowska 2008)
Postawa samoakceptacji u niepełnosprawnych ściśle wiąże się z akceptacją własnej niepełnosprawności. Istotny jest tutaj rodzaj akceptacji. Akceptacja nie może oznaczać przedkładania własnego stanu nad inny ani poddania się temu co nie uniknione. Niepełnosprawność może być uważana przez jednostkę za sytuację niewygodną i ograniczającą, ale dąży ona do poprawy tego, co jest do poprawienia i nie cierpi z powodu ograniczeń, których usprawnić się nie da. Akceptacja samego siebie wraz ze swoją niepełnosprawnością, to uświadomienie własnych pasywów, ale i zachowanych aktywów. Wiąże się to z motywacją do działania ukierunkowanego na rozwój tych aktywów, które pozostały. (R. Ossowski 2008)
Kształtowanie postawy samoakceptacji ściśle wiąże się z realizacją celów rewalidacji. Wzbudzenie motywacji do wysiłku w procesie rewalidacji jest trudnym zadaniem dla terapeutów. Podstawą powodzenia jest tu głębokie przekonanie o możliwości uzyskania sukcesu i akceptacja własnej złożonej sytuacji życiowej, jako możliwej do pozytywnej zmiany. O szansie sukcesu musi być przekonany niepełnosprawny jak również terapeuta. (R. Ossowski 2008)
Najlepszym i najbardziej efektywnym sposobem budowania poczucia własnej wartości jest zdobycie pozytywnych informacji o sobie. Poprzez swoją działalność, przez realizowanie trudnych zadań życiowych, uczenie się nowych umiejętności, osoba niepełnosprawna poznaje swoje możliwości, uzdolnienia. I. Obuchowska podaje, iż sytuacje trudne o charakterze zadaniowym mają korzystny wpływ z kilku względów:
„1. W trudnych sytuacjach zadaniowych trzeba wyjść poza zachowania nawykowe,
szukać nowych strategii postępowania. Wzbogaca to doświadczenia życiowe.
Jednostka uczy się nowych sposobów regulowania stosunków z otoczeniem.
2. Działając w warunkach przeciążenia zbiera o sobie pozytywne informacje typu: „a ja potrafię”, „sprawdziłem siebie”.
3. Następstwem przebywania w sytuacjach trudnych jest stopniowe przyzwyczajanie się do nich, przez co stają się subiektywnie mniej trudne, bardziej normalne. Wzrasta więc odporność na sytuacje trudne.
4. Funkcjonowanie jednostki w sytuacjach trudnych jest dodatnio oceniane przez innych. Dlatego rozwiązanie sytuacji trudnych bywa przez otoczenie społeczne percypowane jako zdarzenie pozytywne, a podmiot zyskuje społeczne uznanie.
5. Sukces okupiony wysiłkiem sprawia jednostce szczególną radość i staje się stabilnym elementem pozytywnej oceny samego siebie.” (R. Ossowski 2008)
Trudne sytuacje zadaniowe pozytywnie wpływają na samoakceptację zwłaszcza wtedy, gdy jednostka wychodzi z nich zwycięsko, a tylko okazjonalnie ponosi porażki. Sporadyczne porażki aktywizują wysiłek i uczą przegrywania, powodzenia zaś motywują do dalszego wysiłku i poprawiają autorytet. Jeżeli jednak porażki przeważają nad sukcesami (występują zbyt często), to mogą zniechęcić do wysiłku i kształtować postawy samoodtrącenia.
W procesie rewalidacji kluczową rolę odgrywa udział rodziny. Postawa akceptacji wobec dziecka, współpraca rodziców z terapeutami, ich cierpliwość, wytrwałość dają zdumiewające efekty. Sukces rewalidacji z udziałem rodziców opiera się przede wszystkim na więzi emocjonalnej, która łączy ich z dzieckiem. Postawa akceptacji wobec dziecka niepełnosprawnego sprzyja rozwojowi jego samoakceptacji daje mu poczucie bezpieczeństwa i dodaje odwagi w przejawianiu aktywności. (R. Ossowski 2008)
Aktywność jest niezwykle istotnym stymulatorem rozwoju. Jednocześnie jest ona czynnikiem kształtującym, podtrzymującym i wzmacniającym poczucie własnej wartości. Bezczynność zaś daje poczucie nudy, staje się czynnikiem blokującym rozwój i obniżającym poczucie własnej wartości.
Różne formy aktywności artystycznej: malowanie, tkanie gobelinów, prace rzeźbiarskie i wiele innych, z jednej strony przyczyniają się do usprawnienia fizycznego, z drugiej zaś poprawiają samopoczucie osoby niepełnosprawnej, podwyższają jej wartość we własnych oczach, w atrakcyjny sposób wypełniają wolny czas. Są także okazją do zaprezentowania się innym ludziom, do nawiązywania z nimi pozytywnych relacji, dają szansę zdobycia uznania rówieśników oraz podziwu ze strony innych ludzi. Aktywność artystyczna często staje się najważniejszym źródłem wzmocnień dla poczucia własnej wartości. Dlatego warto zadbać o rozwój zainteresowania dzieci niepełnosprawnych sztuką i zachęcić je do tworzenia. (B. Szychowiak 2008)
Do innych form aktywności, które w zasadniczy sposób budują obraz własnej osoby, należy aktywność fizyczna – sportowa. Istnieje wiele dyscyplin sportowych, które niepełnosprawni, w zależności od rodzaju deficytu mogą uprawiać. Aktywność sportowa ma zarówno znaczenie psychologiczne jak i usprawniające. Udział w zawodach, olimpiadach dla niepełnosprawnych daje okazje do rozszerzania kontaktów interpersonalnych, a osiągnięcia w dziedzinie sportu korzystnie wpływają na samoocenę i samoakceptację jednostki niepełnosprawnej. (B. Szychowiak 2008)
Z aktywnością niepełnosprawnych wiąże się także problem samodzielności w realizowaniu różnych zadań. Chodzi tu zarówno o samodzielność w zakresie samoobsługi, jak i samodzielność w zaspokajaniu potrzeb oraz stanowieniu i realizowaniu zadań decydujących o poczuciu sensu życia. Dlatego w tej kwestii ważne jest, by od najmłodszych lat stale motywować, zachęcać do wysiłków, nawet jeśli wykonywanie niektórych czynności sprawia początkowo pewną trudność. Wyręczanie dziecka prowadzi do zależności od innych, a tym samym obniżenia poczucia własnej wartości.
Dziecko wraz z rozwojem powinno stopniowo uświadamiać sobie negatywne efekty swojej niepełnosprawności. Powinno być stopniowo przygotowywane do tego, że jego droga życiowa przebiegać będzie odmiennie od drogi dzieci zdrowych.
Jednak zawsze tą trudną drogę ku samopoznaniu powinno przebywać z pomocą osób które je najlepiej znają i kochają- rodziców. (B. Szychowiak 2008)
„Młody człowiek, który czuje się kochany i akceptowany przez najbliższych, otrzymuje bardzo dobre podstawy do ukształtowania pozytywnego obrazu siebie.” (R. Ossowski 2008)

Opracowała:
Iwona Kołpacka

BIBLIOGRAFIA:

Bogdanowicz M., Psychologia kliniczna dziecka w wieku przedszkolnym, WSiP Warszawa 1991
Brzezińska A., Struktura obrazu własnej osoby i jego wpływ na zachowanie, [w:] Kwartalnik Pedagogiczny 1973/3
Kaja B., Rozwód w rodzinie a osobowość dziecka,
WSP Bydgoszcz 1992
Kościelska M., Oblicza upośledzenia PWN
Warszawa 2000
Kozielecki J., Psychologiczna teoria samowiedzy PWN
Warszawa 1986
Majewicz P., Obraz samego siebie a zachowanie młodzieży niepełnosprawnej ruchowo, Wydawnictwo Naukowe Akademii Pedagogicznej Kraków 2002
Mikrut A., Lęk a samoocena i samoakceptacja uczniów szkoły podstawowej dla upośledzonych umysłowo w stopniu lekkim, [w:] J.Pańczyk (red) Rocznik Pedagogiki Specjalnej tom 6, WSPS Warszawa 1995
Muszyńska E., Ogólne problemy wychowania w rodzinie dzieci niepełnosprawnych, [w:] I. Obuchowska (red.) Dziecko niepełnosprawne w rodzinie, WSiP Warszawa 2008
Obuchowska I., Dziecko niepełnosprawne w rodzinie WSiP
Warszawa 2008
Ossowski R., Dzieci niedorozwinięte i niewidome [w:] I Obuchowska (red.) Dziecko niepełnosprawne w rodzinie, WSiP Warszawa 2008
Pilecka W., Psychoruchowy rozwój dzieci o obniżonej sprawności umysłowej, [w:] W. Pilecka i J. Pilecki (red.) Stymulacja psychoruchowego rozwoju dzieci o obniżonej sprawności umysłowej WNAP, Kraków 2001
Szychowiak B., Wychowanie dzieci niesprawnych ruchowo, [w:] I. Obuchowska (red.) Dziecko niepełnosprawne w rodzinie, WSiP Warszawa 2008