Wpływ upośledzenia umysłowego na rozwój mowy

W logopedii na określenie zaburzeń komunikacji językowej występującej u osób z niepełnosprawnością intelektualną stosuje się termin ,,oligofazja” (łac. oligophasia). Józef Surowaniec stwierdza, iż jest to ,,upośledzenie lub całkowity brak, lub też opóźniony rozwój mowy związany z upośledzeniem umysłowym [...] zaburzenie mowy wewnątrzpochodne – endogenne” (Kaczorowska – Bray 2012: 53).
Zaburzenia w rozwoju mowy u osób z niepełnosprawnością intelektualną mogą być spowodowane różnymi czynnikami. Wśród nich szczególną rolę odgrywają:
 uszkodzenie lub niedostateczna dojrzałość układu nerwowego;
 ogólne braki w zakresie rozwoju pojęć słownych, co wynika z niskiego poziomu umysłowego jednostki;
 zaburzenia w zakresie sfery zmysłowej (uszkodzenie narządu słuchu, w tym obniżenie wrażliwości słuchowej, ale także przedłużony czas reakcji słuchowej, słaba pamięć i uwaga słuchowa, nieprawidłowe integrowanie bodźców składających się na mowę;
 opóźniona mielinizacja, co utrudnia wykształcenie sprawnie funkcjonujących dróg nerwowych, przewodzących impulsy (są one zbyt słabe lub docierają z opóźnieniem);
 niedostatecznie ukształtowana dominacja półkulowa;
 zaburzenia w sferze ruchowej, głównie wrodzone wady w budowie narządów artykulacyjnych;
 słabsza motywacja do mówienia;
 nieprawidłowy rozwój emocjonalny;
 sprzężenie zaburzeń mowy z określonymi postaciami upośledzenia umysłowego (np. zespół Downa, ogniskowymi uszkodzeniami lewej półkuli, z niektórymi postaciami mózgowego porażenia dziecięcego (Kaczorowska – Bray 2012: 53).
Dotychczasowe badania poświęcone problematyce oligofazji ilustrują wyraźną zależność pomiędzy stopniem deficytu poznawczego a niedorozwojem mowy. Oznacza to, że opóźnienie rozwoju mowy jest wprost proporcjonalne do upośledzenia umysłowego, czyli im głębsze jest upośledzenie umysłowe, tym poważniejsze staje się opóźnienie rozwoju mowy (Jęczeń 2003: 128).
Mniej mobilny mózg oraz mało wydolna pamięć przy dysfunkcji, jaką jest upośledzenie umysłowe, będą powodowały zakłócenia w procesie realizowania przez jednostkę kompetencji językowej, komunikacyjneji kulturowej. Upośledzenie umysłowe zawsze w różnym stopniu wiąże się z zaburzeniami mowy (Grabias 2000: 27).
Możliwości porozumiewania się z otoczeniem u osób upośledzonych umysłowo kształtują się na tle globalnie opóźnionego rozwoju psychofizycznego. Różnorakie zaburzenia sensoryczne spowodowane są dysfunkcją w obrębie receptorów bądź uszkodzeniem kory mózgowej, w której dokonują się analiza i synteza odebranych wrażeń. W związku z tym dzieci niedokładnie odzwierciedlają otaczającą je rzeczywistość; zakres ich spostrzeżeń jest istotnie węższy, a proces postrzegania przebiega wolniej. Przywołując opinie H. Nartowskiej [1987], możemy stwierdzić: ,, Opóźnione w rozwoju i zaburzone w największym stopniu są czynności o najwyższej organizacji, czyli te, które najpóźniej wykształcają się w ontogenezie. Są to przede wszystkim myślenie i mowa”. Zaburzenia myślenia uznaje się za osiowe objawy upośledzenia umysłowego. Niedostateczny rozwój procesów poznawczych (myślenia, uwagi, pamięci oraz procesów emocjonalno – motywacyjnych) u dzieci upośledzonych umysłowo utrudnia opanowanie kompetencji językowej i komunikacyjnej w zadowalającym stopniu (Jęczeń 2003: 129). Janina Doroszewska [1989] podkreśla, że powszechnie w opracowaniach dotyczących osób upośledzonych umysłowo łączy się występujące w tej grupie wady wymowy z niedorozwojem intelektualnym (Kaczorowska – Bray 2012: 39). Opóźniony rozwój mowy można uznać za podstawowy wskaźnik niepełnosprawności intelektualnej. Dziecko o prawidłowym rozwoju opanowuje podstawy systemu językowego do końca 4 roku życia. Dziecko niepełnosprawne intelektualnie w tym czasie najczęściej milczy lub jest na etapie gaworzenia (Tarkowski 2005: 559).
Rozpatrując mowę osób niepełnosprawnych intelektualnie na tle tychże wymiarów, stwierdzić należy, iż nieprawidłowo przebiega proces jej rozwoju i wadliwie kształtują się mechanizmy jej funkcjonowania. Powoduje to, iż nie spełnia ona w sposób właściwy swej roli Doroszewska nazywa to zjawisko niewystarczalnością psycholingwistyczną, podkreślając negatywny wpływ tego ,,dodatkowego kalectwa” na całokształt zjawiska upośledzenia umysłowego (Kaczorowska – Bray 2012: 39).
W literaturze podkreśla się, iż wraz z obniżeniem się możliwości intelektualnych wzrasta częstość notowanych zaburzeń mowy. Zaburzenia te są też cięższe, bardziej złożone i nawarstwione. Częściej też maja podłoże organiczne i wynikają z anomalii w budowie i funkcjonowaniu aparatu artykulacyjnego. Do wad wymowy często spotykanych w grupie dzieci z niepełnosprawnością intelektualną zalicza się: bełkot, anartrię, alalię i dyslalię, rynolalię, jąkanie oraz opóźnienie rozwoju mowy. Przyjmują one nierzadko postać zespołów wad, o zróżnicowanej etiologii i patogenezie (Kaczorowska – Bray 2012: 53).

Kaczorowska-Bray K. [2012], Diagnoza i terapia osób z niepełnosprawnością intelektualną, Gdańsk.
Jęczeń U., [2003], Uwarunkowania rozwoju kompetencji językowej i komunikacyjnej u dzieci upośledzonych umysłowo, ,,Logopedia” nr 32.
Trakowski Z., [2005], Mowa osób upośledzonych umysłowo i jej zaburzenia [w:] Podstawy neuropsychologii. Podręcznik akademicki, red. Gałkowski T., Szeląg E., Jastrzębowska G., Opole.
Grabias S., [2000], Mowa i jej zaburzenia, „Logopedia”, nr 28.