Wpływ lateralizacji na odbiór, przetwarzanie i przechowywanie informacji językowych

Lateralizacja (stronność ciała) oznacza przewagę jednej strony ciała w stosunku do drugiej. Nie ogranicza się ona wyłącznie do pracy rąk, choć najwyraźniej zaznacza się właśnie w czynnościach manualnych. Nie zjawia się od razu w postaci gotowej, lecz kształtuje się stopniowo wraz z wiekiem i ogólnym rozwojem ruchowym dziecka (Orłowska – Popek 2010: 84).
Lateralizacja, tj. stronność półkulowa mózgu, może być:
 jednorodna (prawo- lub lewostronna),
 skrzyżowana – gdy co najmniej jeden z organów ciała człowieka jest dominujący po stronie przeciwnej niż pozostałe, np. prawe oko i noga, a lewa ręka,
 nieustalona (Bogdanowicz 1989: 68).
Analizując problem lateralizacji, należy wziąć pod uwagę dwie ważne kwestie – ręczność oraz płeć. Badania wykazały bowiem, że podział na lewą – językową oraz prawą – przestrzenną półkulę dotyczy przede wszystkim osób praworęcznych.
Wśród osób praworęcznych 96% przetwarza materiał językowy w lewej półkuli mózgu. Proporcje te znacząco się zmieniają w przypadku leworęczności, 60% do 70% osób leworęcznych opracowuje bodźce werbalne w półkuli prawej. Dodatkowo jeszcze znacznie częściej w tej populacji obserwujemy obupółkulowe przetwarzanie języka około 15% populacji. Badania potwierdziły także zróżnicowanie płciowe dotyczące współpracy obu półkul. Czasy międzypółkulowej transmisji informacji o bodźcach werbalnych są znacząco krótsze u kobiet niż u mężczyzn (Cieszyńska, 2010: 33 – 39).
Proces kształtowania się dominacji stronnej przebiega w ontogenezie. Trwa kilka lat, ale pod koniec czwartego roku życia dziecko zwykle ostatecznie wykazuje w badaniu preferencję stronną. Nie zawsze oznacza to wybór jednej strony ciała. Utrzymywanie się oburęczności powyżej czterech lat jest znakiem nieprawidłowości w przebiegu kształtowania się formuły lateralizacji. Takie sygnały wskazują na zagrożenie dysleksją, a także na pojawienie się trudności w posługiwaniu się językiem oraz w nauce czytania i pisania (Cieszyńska, Korendo 2012: 267).
Brak preferencji stronnej wpływa negatywnie na kształtowanie się współpracy półkul mózgowych (Cieszyńska, 2010: 33).

1.2. Nauka czytania metodą symultaniczno – sekwencyjną

Teoretyczne podstawy metody symultaniczno – sekwencyjnej wczesnej nauki czytania oparte są na:
 wynikach badań neuropsychologicznych, dotyczących powiązań intermodalnych, budowanych podczas przetwarzania bodźców słuchowych i wzrokowych;
 wynikach neuroobrazowania mózgu, potwierdzających plastyczność międzymodalną w wieku poniemowlęcym i przedszkolnym;
 wiedzy na temat uczenia się (dopamina, struktury hipokampa);
 badaniach neurofizjologicznych potwierdzających, iż sylaba, a nie fonem, jest najmniejszą jednostką percepcyjną;
 wiedzy na temat funkcji symultanicznych (prawopółkulowych) i sekwencyjnych (lewopółkulowych) oraz kształtowania się struktur umożliwiających przesyłanie informacji między półkulami mózgu (spoidło wielkie, istmus);
 istnieniu przewagi prawego ucha dla odbioru mowy, z wyjątkiem samogłosek;
 powtórzeniu sekwencji rozwoju mowy dziecka (od samogłosek, sylab, przez wyrażenia dźwiękonaśladowcze, do wyrazów i zdań);
 naśladowaniu trzech etapów nabywania systemu językowego: powtarzania, rozumienia, nazywania (samodzielnego czytania).

Symultaniczno – sekwencyjna nauka czytania wykorzystuje możliwości przetwarzania języka przez prawą i lewą półkulę mózgu (Cieszyńska 2011: 238).
Strategie prawopółkulowe oparte są na programie identyfikowania bodźców przez podobieństwo, a strategie lewopółkulowe według programu identyfikowanie przez ujęcie relacji. Prawa półkula rozpoznaje figury geometryczne (a więc także wzory liter), dlatego
w początkowym etapie nauki czytania metodami tradycyjnymi uczniowie rozpoznają
np. l, ł, t, jako identyczne litery. Wówczas bowiem włącza się prawopółkulowy schemat rozpoznawania przez podobieństwo. Tego typu błąd dotyczy wielu par trójek liter,
np.: b:p, b:d, h;n, p;d, p:g, d:g, j:g, itp.
Dlatego tak istotne jest każdorazowe zastosowanie strategii lewopółkulowych, ujmujących relacje między literami, a w późniejszym etapie między wyrazami. Analityczny sposób przetwarzania bodźców przez półkulę lewą umożliwia dziecku dostrzeżenie sekwencyjnej budowy wyrazów i zdań.
Odmienność przetwarzania bodźców językowych przez obie półkule dotyczy także etapu odczytywania wyrazów. Prawopółkulowe (symultaniczne) rozpoznawanie wyrazów prowadzi do częstych pomyłek np. mapa odczytywana, jako mama – na podstawie identyczności nagłosowej sylaby, lub pasy jako lasy na podstawie odpowiedniości sylaby wygłosowej.
Łatwość w przetwarzaniu bodźców wizualno – przestrzennych przez prawą półkulę mózgu może wspomagać proces uczenia się rozpoznawania liter, zastosowanie wizualizacji głoski ułatwia zapamiętanie jej obrazu graficznego. Owa wizualizacja, czyli ruch dłoni towarzyszący wypowiadaniu spółgłoski w sylabie, przygotowuje dziecko do sekwencyjnego przetwarzania bodźców językowych. Pokaz ten rozgrywając się w czasie, musi uwzględnić liniowe uporządkowanie, którego odbiór i zatrzymanie w pamięci odpowiada słuchaniu
i zapamiętywaniu słów.
Początkowy etap czytania musi uwzględniać jednoczesne wykorzystanie obu półkul mózgu. Dzieje się tak podczas powtarzania. Wówczas przekaz informacji z jednej części mózgu do drugiej, połączony z percepcją graficznego obrazu sylab oraz z wizualno – przestrzennym i sekwencyjno – czasowym pokazem (wizualizacja głoski), umożliwia formowanie się tej części spoidła wielkiego, która jest odpowiedzialna za połączenia struktur przetwarzających bodźce językowe.
Możliwość rozpoznawania liter zamkniętych w przestrzeni kartki jest silnie uwarunkowana praca prawej półkuli. Jednakże ułożenie liter w wyrazach jest liniowo uporządkowane i zapamiętanie tego porządku (sekwencji) jest możliwe dzięki przetwarzaniu lewopółkulowemu. Stąd wynika konieczność stymulacji symultanicznych i sekwencyjnych (Cieszyńska, 2010: 43 - 45).

Orłowska-Popek Z. [2010], Programowanie języka. Przyimek 'NA” Wydawnictwo Metody Krakowskiej (Konferencje logopedyczne)