Lateralizacja funkcji mózgowych

Mózg działa jak selekcyjny system rozpoznający, a nauka o mózgu jest nauką o rozpoznawaniu bodźców na podstawie istniejącego między nimi podobieństwa lub zachodzących między nimi relacji. Rozpoznawanie jest procesem opartym nie na instrukcji, lecz na mechanizmach wyboru. Są one kształtowane w życiu każdego dziecka przez indywidualne doświadczenia.
Półkule mózgowe realizują różnorodne funkcje, regulując zachowanie człowieka. Zwykle z lewą półkulą związane są funkcje mowy, czytanie i pisanie. Prawa półkula jest dominująca podczas rozwiązywania zadań matematycznych, przestrzennych, muzycznych, ale także niektórych językowych. Podział zadań między lewą a prawą półkulę wynika w znacznym stopniu z odmiennego sposobu pracy i organizacji otrzymywanych bodźców. Charakterystyka tego podziału przedstawia się następująco (Cieszyńska 2009: 32 - 35):
Prawa półkula mózgu:
 opracowuje informacje symultanicznie (globalnie, holistycznie) – to oznacza możliwość szybkiej reakcji, ale też zwiększa liczbę pomyłek;
 działa według programu przez podobieństwo – to co jest podobne, jest rozpoznawalne jako takie samo np. tata i łata mogą być rozpoznawalne jako takie same słowa, litery s i ś jako identyczne;
 rozpoznaje, zapamiętuje, przetwarza poprzez odniesienie do posiadanych informacji;
 łatwiej także zapamiętuje, gdy może osadzić w istniejących ramach i odnieść się do już posiadanych informacji;
 rozpoznaje, zapamiętuje, przetwarza obrazy całościowe ze wszystkich zmysłów;
 analizuje - wielkości, jasność, barwy, kształty (także dotykiem), faktury, kąty nachylenia;
 przetwarza przestrzeń;
 jest uwarunkowana na odbiór wszystkich niewerbalnych dźwięków;
 przetwarza bodźce tonalne i muzyczne;
 ustala lokalizację bodźców w przestrzeni;
 rozpoznaje zapamiętuje przetwarza znaki ikoniczne, piktogramy, twarze (aby jednak mogła rozpoznać symbole obrazkowe, muszą one być nazwane przez półkulę lewą);
 przetwarza informacje matematyczne (nie chodzi o umiejętność rachowania, a o przeprowadzenie rozumowania matematycznego, np. rozwiązanie problemu, odnalezienie sposobu rozwiązania zadania tekstowego);
 odbiera i wyraża negatywne emocje dzięki przewadze (w stosunku do półkuli lewej) połączeń z układem limbicznym;
 przetwarza czas cyklicznie;
 w nauce muzyki – kontroluje rytm (cykliczność), obraz całości interpretację utworu.

Taki sposób przetwarzania informacji przez prawą półkulę mózgu pozwala jej na specyficzny odbiór informacji językowych. Oto, jakie aspekty języka przetwarza prawa półkula:
 samogłoski – ponieważ są one całościami, którym można przypisać znaczenia;
 wyrażenia dźwiękonaśladowcze – również są całościami z dodatkowym muzycznym komponentem;
 konkretne rzeczowniki (niefleksyjne, tylko w mianowniku);
 uniwerbizmy (wizytówka = bilet wizytowy, komórka = telefon komórkowy);
 jest aktywna podczas powtarzania;
 lepiej rozumie język mówiony niż pisany;
 kontroluje cechy prozodyczne wypowiedzi (intonację, akcent i rytm), odczytuje emocje w wypowiedziach innych osób;
 pozwala zrozumieć wypowiedzi z konspektu i konsytuacji;
 rozumie język poprzez słowa klucze – porządek i kolejność znaków językowych nie jest w takim przetwarzaniu istotna;
 podczas nauki języków obcych – preferuje metody komunikacyjne, zapamiętuje całe wypowiedzi, stosuje u użyciu reguły języka, ale nie potrafi ich zwerbalizować.
Kiedy prawa półkula mózgu przejmuje zadanie przetwarzania wszystkich informacji językowych, dochodzi do licznych błędów, wynikających z szybkiej ścieżki rozpoznawania na podstawie podobieństwa.
Już w pierwszym etapie uczenia się języka prawopółkulowe sposoby przetwarzania danych hamują przyswajanie nowych słów i reguł ich łączenia.
Gdy prawa półkula dominuje w przetwarzaniu języka, można obserwować następujące nieprawidłowości w percepcji głosek:
 zwarto – szczelinowe słyszane są jako szczelinowe, rzadziej jako zwarte (np. c jak s, cz jako t),
 dziąsłowe jako zębowe (np. sz jako s),
 twarde jako miękkie lub odwrotnie,
 r jako l lub j,
 nosowe jako ustne lub odwrotnie,
 tylnojęzykowe jako przedniojęzykowe (np. k jak t),
 dźwięczne jako bezdźwięczne.

Prawopółkulowa strategia przetwarzania języka może być więc przyczyną nasilonych echolalii, wad wymowy, trudności w rozumieniu przekazów słownych – ze względu na odbiór przez podobieństwa. Utrudnia zapamiętywanie imion i nazwisk, nazw posiłków, dni tygodnia. Przyczynia się do powstawania specyficznych trudności w uczeniu się czytania i pisania, a także uczenia się z podręczników. Wpływa na zaburzenia zachowań społecznych z powodu trudności z przetwarzaniem reguł. Zwiększa trudności w konstruowaniu linearnej wypowiedzi (opowiadanie historyjek obrazkowych, pisanie wypracowań, argumentowanie, budowanie definicji). Jest przyczyną kłopotów w uczeniu się reguł gramatycznych oraz w liczeniu (rachowaniu), nie można mylić tej czynności z nazywaniem cyfr (Cieszyńska 2011: 91 - 92).
Lewa półkula mózgu:
 opracowuje informacje sekwencyjne (linearne, analityczne, krok po kroku), np. ,,dostrzega” elementy liter, wszystkie kropki i kreski (w literach ś, ż), a także ,,widzi” zależności między obecnością znaku lub jego brakiem (w literach l, ł lub n, ń);
 organizuje informacje w sposób sekwencyjny, np. układa kolejność głosek
w wyrazach kto – kot, zmieniając ich znaczenie;
 przetwarza (odbiera i przechowuje) bodźce znane;
 kieruje się w procesach identyfikacji bodźców (np. obrazów graficznych liter) związkami logicznymi;
 dokonuje porównywania bodźców poprzez ujęcie relacji (związków) miedzy nimi, np. jest kreseczka (t), nie ma kreseczki (l), jest pętelka (ą), nie ma pętelki (a);
 odbiera i rejestruje upływający czas ;
 zawiaduje pamięcią dotyczącą ogólnej wiedzy o świecie;
 przetwarza reguły (w tym językowe);
 odbiera, zapamiętuje i wytwarza informacje językowe;
 przetwarza linearnie teksty czytane (czyta ze zrozumieniem);
 podczas nauki języków obcych preferuje metody kognitywne – uczenie się reguł odmiany i zasad łączenia wyrazów;
 w nauce muzyki – czyta nuty, kontroluje uderzenie i tempo (sekwencje);
Analityczno - sekwencyjna strategia lewej półkuli tłumaczy jej udział w procesach związanych z mową, czytaniem i pisaniem.
Lewa i prawa półkula charakteryzują się odmienną strategią w przetwarzaniu informacji.
Lewa półkula przetwarza informacje w sposób analityczny (sekwencyjny), przez percepcję kolejnych elementów. Analityczno - sekwencyjne systematyzowanie materiału jest ściśle uzależnione od upływającego czasu. Kolejność dźwięków w wyrazach uwzględnić musi ich uporządkowanie w czasie (wzajemne następstwo).
Prawa półkula przetwarza informacje holistycznie (globalnie) przez całościowe i symultaniczne (jednoczesne) analizowanie wszystkich cech bodźca. Strategia holistyczna, jako jednoczesna, jest niezależna od przebiegów czasowych. Globalne rozpoznanie wyrazu następuje jednocześnie.
Cecha sekwencyjna (lewopółkulowa) jest charakterystyczna dla seryjnej (analitycznej) organizacji informacji, cecha symultatywna (syntetyczna), dla jednoczesnej (prawopółkulowej) organizacji informacji. Pierwsza cecha jest charakterystyczna dla informacji językowych, a druga dla przestrzennych (Cieszyńska 2009: 33-36).
Współdziałanie półkul opiera się na wzajemnym, strategicznym, selektywnym blokowaniu aktywności jednej półkuli przez drugą (np. półkula lewa specjalizująca się
w przetwarzaniu informacji językowych blokuje aktywność półkuli prawej będącej ,,cieniem” lewej w tym zakresie) i w ten sposób integracji funkcjonalnej półkul zapewnia optymalne warunki do prawidłowego przebiegu zlateralizowanych procesów. Styl funkcjonowania półkul wyznacza specjalizację każdej z nich w regulacji odmiennych procesów psychicznych. W warunkach normalnego funkcjonowania mózgu procesy analityczne i holistyczne pozostają w stanie równowagi wywołanej przez wzajemne blokowanie aktywności półkul, w zależności od tego, która z nich dominuje w regulacji danej czynności. Uszkodzenia jednej półkuli prowadzą do zakłóceń w blokowaniu aktywności drugiej (Herzyk 2004: 152 – 153).
Skomplikowane czynności psychiczne, takie jak czytanie i pisanie, zależą od szybkiego i pełnego przesyłania informacji między tymi obszarami półkul mózgowych, które przetwarzają i przechowują bodźce językowe.
Czynniki utrudniające międzypółkulową wymianę informacji powodują zakłócenia w nabywaniu umiejętności czytania. Poziom umiejętności czytania zależy bowiem od stopnia integracji funkcjonalnej między półkulami, czyli od precyzji i tempa przesyłania informacji, także od prawidłowo funkcjonującego mechanizmu hamowania aktywności jednej półkuli przez drugą (Cieszyńska 2009: 38-41).
Półkule mózgowe połączone są ze sobą spoidłami międzypółkulowymi. Struktury te pełnią istotne funkcje w rozwoju poznawczym, są to: ciało modzelowate (spoidło wielkie) oraz spoidło przednie.
Ciało modzelowate jest zbudowane z włókien nerwowych spoidłowych, a jego zadaniem jest przesyłanie informacji między półkulami (Cieszyńska 2009: 39).
Spoidło wielkie rośnie najszybciej w życiu płodowym, a następnie do drugiego roku życia podwaja swoje rozmiary. Wzrost tej struktury następuje do około dwudziestego piątego roku życia, a potem stopniowo zaczyna się zmniejszać (Cieszyńska, Korendo 2012: 276, za Nowicką).
Istimus (środkowa część spoidła wielkiego) łączy ze sobą struktury mózgowe istotne dla przebiegu czynności czytania i pisania. W okresie wczesnoszkolnym na skutek nauki czytania i pisania następuje znaczny jego wzrost (Cieszyńska 2009: 38).

Cieszyńska J., [2009], Kocham uczyć czytać. Poradnik dla rodziców i nauczycieli.
Kraków.Herzyk A., [2004], Neuropsychologiczna analiza zaburzeń emocjonalnych, ,,Logopedia” nr 33.