Słownictwo i frazeologia w integracyjnym nauczaniu ogtografii.

Zadania nauczania ortografii w gimnazjum mają charakter praktyczno-normatywny. Uwzględnia się w nich potrzebę ukazania uczniom zarysu całego systemu podstaw ortografii polskiej wraz z teorią wyjaśniającą ten system. Cel ten, wypływa z jednego z głównych celów nauczania języka polskiego - kształcenia sprawności w pisaniu, a co za tym idzie - kształcenia poprawności wypowiedzi pisemnej, na którą składa się poprawność graficzna, ortograficzna, interpunkcyjna i stylistyczna. Należy dodać, iż cel ten można osiągnąć tylko przez świadome działanie nauczyciela i uczniów. Z głównego celu nauczania ortografii wypływają też dla praktyki szkolnej bardziej konkretne jednostkowe cele, a mianowicie:
- opanowanie reguł ortograficznych i ich właściwe stosowanie;
- kształcenie spostrzegawczości ortograficznej, polegającej na łatwości zauważenia błędu w zapisie własnym lub w tekstach aktualnie odczytywanych;
- utrwalanie stanu ustawicznej czujności ortograficznej;
- wyrabianie poczucia odpowiedzialności za pisemną formę wypowiedzi;
- kształcenie refleksyjnego stosunku do języka, zrozumienie konieczności nauki ortografii i przestrzegania przepisów ortograficznych;
- kształcenie pamięci słuchowej i wzrokowej;
- kształcenie myślenia logiczno-abstrakcyjnego;
- zapobieganie błędom w zapisie wyrazów, czyli stosowanie na co dzień właściwie pojmowanej profilaktyki;
- wyrabianie nawyku korzystania ze słowników ortograficznych;
- wdrażanie do samokontroli i samooceny .
T. Pasierbiński i J.Starościak wyodrębniają następujące ogniwa procesu nauczania:
a) spostrzeganie zjawiska językowego na podstawie zebranego materiału,
b) opracowanie rozumowe (analiza poznawczego zjawiska językowego),
c) uogólnienie -sformułowanie reguł (na podstawie poznanych faktów ustalamy zasady, wyprowadzamy reguły i wnioski),
d) wyodrębnienie i utrwalenie umiejętności i nawyków (stanowi to zasadniczy moment pracy ucznia w zakresie omawianego działu nauki),
e) sprawdzenie nabytych umiejętności i nawyków .
Aby proces ten przebiegał prawidłowo, nauczyciel musi sumiennie wywiązywać się ze swoich czynności, do których między innymi należą:
- dobór odpowiednich ćwiczeń;
- rozłożenie tych ćwiczeń według stopnia trudności;
- powiązanie ćwiczeń utrwalających z całością nauki szkolnej. Głównym celem nauczania ortografii jest doprowadzenie ucznia do nawyku poprawnego pisania. Wiadomo jednak, że czas wykształcenia tej umiejętności jest różny. Jest on uzależniony od wielu czynników np.: od dyspozycji psychicznej, od typu pamięci, uwagi, spostrzegawczości, wyobraźni, zdolności rozumienia, pracowitości, staranności i wreszcie od umiejętności koncentracji. Jak widać uwarunkowania te są bardzo zindywidualizowane, dla tego ważne jest, aby lekcje nie były jednolite, prowadzone tylko jedną metodą i nie były przeznaczone tylko dla części klasy, która posiada zdolność ich percepcji.
Pozytywne rezultaty uzyskamy tylko wtedy, gdy zaktywizujemy wszystkie sfery osobowości uczniów: intelektualną, emocjonalną, zainteresowanie, motywację i radość z osiąganych sukcesów. Sukces ten osiągnąć można dzięki:
- systematycznej nauce ortografii, dostosowanej do wymagań programu,
obejmującej wyraźnie określony materiał ortograficzny, realizowany na lekcjach języka polskiego;
- w nauce okolicznościowej - okazjonalnie w związku z bieżącymi
potrzebami wprowadzania tego materiału na lekcjach języka polskiego . Praca nad ortografią nie może być dorywcza ani werbalna. Musi mieć również solidne fundamenty praktyczne, które można zbudować tylko dzięki systematycznym ćwiczeniom.

Słownictwo w integracyjnym nauczaniu ortografii

Słownictwem nazywamy zasób leksykalny, którym dziecko posługuje się na co dzień. Dziecko przychodzi do szkoły z większym lub mniejszym zasobem słownictwa i potrafi nim tak operować, że z łatwością komunikuje się z otoczeniem, porozumiewa się jednak w dość wąskim zakresie spraw związanych z życiem codziennym środowiska domowego i szkolnego . W starszych klasach szkoły podstawowej i w gimnazjum młodzież coraz częściej znajduje się w sytuacjach dotychczas jej obcych, a mianowicie wypowiada się na tematy nie znane z własnego doświadczenia.
Analizuje dzieła literackie, coraz częściej wypowiada się w piśmie, uczy się stopniowo i powoli. Młodzież poznaje przy tym nowe wyrazy i sformułowania. Bezpośrednio ze słownictwem wiąże się dział gramatyki zwany słowotwórstwem, który zajmuje się opisywaniem morfologicznych środków tworzenia nowych wyrazów.
Aby sprawnie posługiwać się językiem, niezbędny jest duży zasób słownikowy, który składa się z wyrazów, związków i połączeń frazeologicznych.
Zasób słownikowy języka polskiego jest bardzo różnorodny, gdyż wyrazy i ich związki oraz połączenia mogą mieć odmienną wartość stylistyczną i barwę uczuciową, a także wiele znaczeń, których używamy w innych kontekstach .
Używanie słownictwa w tak wielu odmianach zależy od różnych czynników, głównie od sytuacji i potrzeb danego użytkownika. W ramach odmian języka ogólnonarodowego można korzystać ze wszystkich środków stylistycznych, które czynią nasz język bogatszym, jak:
- synonimy,
- antonimy,
- homonimy i wyrazy wieloznaczne,
- figury słowne wybrane spośród wielu środków stylistycznych.

Wzbogacaniu języka służą także ćwiczenia ortograficzno-słownikowe, „które przyczyniają się do rozszerzenia zakresu słownictwa ucznia oraz podnoszą sprawność ortograficzną młodzieży".
„Wprowadzając nowy wyraz, zapoznajemy uczniów nie tylko z jego znaczeniem i związkami frazeologicznymi, ale również z jego formą literową. Usłyszenie i zapis wyrazów utrwalają go w pamięci słuchowej, wzrokowej i mięśniowo ruchowej". Polański przypomina również, że oprócz zasadniczego celu lekcji: wzbogacania słownika, powinien wystąpić równorzędnie cel dragi -utrwalenie poprawnego zapisu.
Istnieją bezpośrednie związki treściowe między ortografią a ćwiczeniami słownikowymi.
Jeżeli uczeń zna znaczenie wyrazu i konteksty jego użycia, dużo łatwiej zapamięta jego pisownię.
Poniżej podaję pełny wykaz ćwiczeń ortograficzno-słownikowych wykorzystywanych la lekcjach w klasach szkoły gimnazjalnej:
- stałe bogacenie biernego i czynnego słownika w związku z tematyką programową, opracowywaną lekturą oraz dłuższymi formami wypowiedzi;
- wdrażanie do posługiwania się nowo poznanymi wyrazami i związkami frazeologicznymi;
- grupowanie wyrazów, wyrażeń i zwrotów wokół określonego tematu;
- wyszukiwanie i stosowanie wyrazów bliskoznacznych, wyrazów o znaczeniu przeciwnym;
- korzystanie ze słowników;
- grupowanie wyrazów zawierających określoną trudność ortograficzną według ich znaczenia;
- grupowanie wyrazów pokrewnych;
- gromadzenie odpowiedniego słownictwa do określonych form wypowiedzi;
- zastępowanie podanych wyrazów i związków frazeologicznych innymi;
- rozpoznawanie najczęstszych oboczności rdzenia: wymiany samogłoskowe i spółgłoskowe .
Ze słownictwem uczniowie mają nieświadomy kontakt już w najmłodszych klasach szkoły podstawowej przy rozpoznawaniu oboczności ó : o, e, a ; rz : r ; ż : g, h, z, ź, s ; ch : sz ( oczywiście bez podawania terminu „wyrazy pokrewne").
Powyższe rozważania dowodzą, że materiał słowotwórczy i słownikowy oraz ortograficzny jest ściśle ze sobą powiązany. Integracja ta może przynieść duże korzyści w dalszej edukacji. Uczeń będzie miał bogaty zasób słownictwa i dobrze opanowaną jego pisownię. Ciągłe powtarzanie już nabytego słownictwa powoduje jego utrwalenie i wyrobienie nawyku poprawnego pisania, a przy tym jest odciążeniem w nauce nowopoznanego wyrazu.

Frazeologia w integracyjnym nauczaniu ortografii

Nie sposób pisać o frazeologii nie przybliżając, przynajmniej w skrócie, jej teoretycznych podstaw. Jest jedną z wielu dyscyplin naukowych zalicza się do działu językoznawstwa, a ściślej mówiąc do leksykologii. Jest dziedziną stosunkowo młodą, ponieważ jej początki przypadają na łata pięćdziesiąte naszego stulecia.
Pierwsze próby naukowego ujęcia przedmiotu i ustalenia podstawowych pojęć zawdzięczamy Stanisławowi Skorupce. Badacz ten w latach 1950 -53 opublikował na łamach „Poradnika Językowego" cykl artykułów z zakresu stosunku frazeologii do semantyki i składni, struktury grup frazeologicznych i typów ich połączeń ze względu na więź semantyczną członów. Swoje badania poparł również bogatym materiałem faktograficznym zebranym w „Słowniku frazeologicznym" .
Termin „frazeologia" powstał z połączenia greckich wyrazów „phrasis" -mówienie i „logos" -słowo. W terminologii naukowej używany zarówno do określania działu nauki o języku zajmującego się analizą i opisem ustalonych połączeń wyrazowych, jak i sam zasób tych połączeń właściwych danemu językowi .
Frazeologia jest bardzo przydatna w nauczaniu. Służy nie tylko rozwojowi słownikowemu uczniów, ale przyczynia się w ogromnym stopniu do wykształcenia prawidłowego ortograficznie zapisu połączeń wyrazowych. Uczeń odtwarzając z pamięci związki stałe, jest w stanie poprawnie je zapisać.
Uczniowie często nie uwzględniają społecznej tradycji używania wyrazów w kontekstach stałych, nadają im znaczenia indywidualne, stosują w nietypowych związkach słownych, nie przestrzegając łączliwości frazeologicznej . Dlatego bardzo ważne jest częste ich powtarzanie, bo, jak już wyżej wspomniałam, wyzyskiwane są same w sobie, pomagają w utrwalaniu pisowni oraz bogacą słownictwo .
Sięganie do ortogramów w związkach frazeologicznych jest bardzo korzystne . Są one szybciej przyswajane, zapamiętywane i łatwiej odtwarzane. Poza tym eliminujemy od razu dwa rodzaje błędów: frazeologiczne i ortograficzne. Inną korzyścią wprowadzania frazeologii w klasach gimnazjalnych jest bogacenie zasobu słownikowego, nie tylko pod względem ilościowym, ale i jakościowym, poprzez uściślanie lub poszerzanie zakresu wyrazów już znanych.
Frazeologizmy można stosować do różnych typów ćwiczeń. Oto kilka z nich:
1. układanie zdań z nowo poznanym wyrazem,
2. zastępowanie zwrotów i fraz,
3. układanie zdań z podanymi wyrażeniami, zwrotami i frazami,
4. rozwijanie podanych zdań poprzez dodawanie stałych związków frazeologicznych,
5. wyszukiwanie i podkreślanie wyrażeń, zwrotów i fraz,
6. przyswajanie pamięciowe utartych połączeń i ich znaczeń,
7. sporządzanie słowniczków frazeologicznych,
8. gromadzenie wyrażeń wokół wybranych pojęć w poszczególnych działach semantycznych,
9. grupowanie frazeologizmów wokół określonych tematów, np. według nazw osób, czynności przez nie wykonywanych...,
10. grupowanie frazeologizmów według poszczególnych klas, np. frazeologizmy powstałe w wyniku uogólnienia obserwacji zjawisk przyrody lub też ukształtowane pod wpływem mitologii, Biblii, literatury . Gromadzenie ortogramów i frazeologizmów pozwoli na wykorzystanie w praktycznej nauce pisowni całych konstrukcji frazeologicznych, co pozwala na szybsze zapamiętywanie, utrwala poprzez częste powtarzanie danego wyrazu, a ponadto kształtuje umiejętność poprawnego stosowania związków, np.
BUŁKA
1 chrupiąca, świeża,
2 bułka pszenna,
3 bułka z masłem = łatwa sprawa
4 lepszy własny chleb, niż pożyczana bułka
Jeszcze raz podkreślam znaczenie nawyku stosowania wyrazów w zestawieniach dla kształcenia językowego uczniów. Jeżeli nauczyciel każdy nowy wyraz będzie podawał w kontekście frazeologicznym, to możemy mieć pewność, że uczniowie w późniejszych latach edukacji nie będą popełniali błędów frazeologicznych, a wyrazy trudne ortograficznie będą zapisywali poprawnie. Ma to też duże znaczenie dla jakości i precyzyjności języka przyszłych „mówców". Bogaty zasób słownictwa i znajomość utartych, obiegowych frazeologizmów pozwoli im na swobodne i umiejętne porozumiewanie się z innymi użytkownikami języka. Ponadto uczniowie posiądą dużą część wiedzy o świecie, bo przecież dla naszego rozwoju bardzo duże znaczenie ma językowy obraz świata i stereotypy przez niego stworzone.
Podkreślenia wymaga również to, że znajomość związków frazeologicznych świadczy o swoistej erudycji i wykształceniu mówiącego. Jeżeli uczeń swobodnie zastępuje pewne konstrukcje innymi, przytacza przysłowia i cytaty, czy w swoich opiniach posługuje się maksymami, to możemy z całą pewnością przyznać, że jest on czynnym czytelnikiem i uczestnikiem kultury .

Zagadnienie nauczania integrującego

Według różnego rodzaju źródeł słownikowych można stworzyć jedną definicję integracji, która brzmi: „integrowanie to scalanie, składanie części w pewną całość lub włączanie elementów jednego w drugi". Na polu dydaktyki jest to swoisty rodzaj czynności scalania różnych działań dydaktycznych w jednolitą całość, gwarantującą optymalną realizację celów dydaktycznych. Stąd według, H.Kurczaba, „integracja jest niezbędnym warunkiem skutecznego działania dydaktycznego".
W praktyce może ona przybierać różne formy. I tak w obrębie języka polskiego, łączyć możemy kształcenie językowe z kształceniem literackim i kulturalnym, a w samej nauce gramatyki scalać poszczególne działy ze sobą. Inną formą jest integracja jednego przedmiotu z innym czy z innymi występującymi w programie nauczania.
Nie są to oczywiście wszystkie możliwe kombinacje, ponieważ rodzaj i forma działania może być dowolnie wybrana przez nauczyciela tak, by maksymalnie spełniała swoją funkcję.
Podkreślić należy również, że nauczanie integrujące posiada dwa aspekty, rozpatrywane ze względu na cel: merytoryczny, który polega na wzajemnym uzupełnianiu się zasadniczych działów przedmiotu oraz dydaktyczny, skupiony na wyzyskiwaniu wiadomości pochodzących z jednego działu nauczania w toku realizacji drugiego.
Proponowaną przeze mnie formą integracji jest łączenie ortografii ze słownictwem i frazeologią, czyli działanie w obrębie jednego z zagadnień dydaktycznych, którymi zajmujemy się na lekcjach języka polskiego, a mianowicie nauki o języku.
W interesującej nas formie integracji, aspekt merytoryczny polega na uzupełnianiu się przyswojonych wcześniej wiadomości z ortografii, zasobów leksykalnych i frazeologii, natomiast drugi aspekt, czyli dydaktyczny skupi się na praktycznym wykorzystaniu przykładów przysłów i związków frazeologicznych do nauki ortografii, ze znanego uczniom słownictwa i frazeologii.
To właśnie ortografia wykazuje wyjątkowe możliwości integracyjne. Nauczanie integrujące ortografii ściśle wiąże się z uczeniem świadomym, które korzystnie wpływa na podwyższenie efektów dydaktycznych, ponieważ treści przyswojone ze zrozumieniem przechowują się bardziej trwale w pamięci niż te, które są zapamiętywane w sposób mechaniczny .
Podsumowując teoretyczne rozważania chciałabym pokusić się
o osobistą refleksję. Zasada integracji czyni lekcje ciekawszymi, bardziej twórczymi, odbiegającymi od schematów oraz daje możliwości wszechstronnego myślenia, wykorzystania swoistych predyspozycji
i zdolności manualnych, jak również daje duże pole do popisu dla ambitnych nauczycieli, których jak myślę w zreformowanej szkole XXI wieku, nie brakuje.
W zakończeniu przywołam raz jeszcze słowa H.Kurczaba , który pisząc o nauczaniu integrującym języka polskiego, podkreśla jego znaczenie dla trwałości wiedzy oraz dla ułatwiania zapamiętywania i zrozumienia materiału, aktywizowania uczniów, kształtowania w nich pozytywne motywacji do nauki.

Zalety metody integracyjnej

Kończąc prezentację poglądów na metodę integracyjną, należałoby zastanowić się nad pytaniem: dlaczego problem ten wzbudza tak wielkie zainteresowanie i emocje ?
Trudno się dziwić, że metoda ta znalazła tak wielu zwolenników. Jest przecież bardzo wszechstronna i pozytywnie oddziałuje na ucznia i nauczyciela. Mobilizuje i uaktywnia, zmusza do działania i wprowadza wiele nowego w „życie" szkoły.
Lekcje prowadzone metodą integrującą będą na pewno bardzo barwne i chociaż czasami mogą budzić wiele emocji i powodować szum w klasie, warto jednak pozwolić sobie na ten swoisty klimat na lekcji, by zdobyć zaufanie, zainteresować tematem i pokonać dystans.
Nauczyciel jest przecież aktorem, musi nie tylko uczyć, ale też zadbać o to, by zwrócić na siebie uwagę i skupić zainteresowanie „publiczności". Cały czas należy jednak pamiętać o tym, żeby czar udanej lekcji nie prysł wraz z dzwonkiem, po czterdziestu pięciu minutach.
Działania scalające pozwalają na wprowadzenie dużej rozmaitości środków, wykorzystanie materiału z innych lekcji czy działań często zarezerwowanych dla innych przedmiotów np.: plastyka, muzyka, w-f (ruch). Uczniowie zainteresowani zabawową formą więcej zapamiętają i chętniej powrócą do proponowanych zagadnień. W ten sposób wykorzystane zostają również predyspozycje młodzieży.
Niewątpliwą zaletą jest także bardzo twórczy charakter metody. Daje ona również możliwości rozwoju dla nauczyciela, który musi mocno angażować się i nie popadać w rutynę.
Warto też wspomnieć o możliwości korzystania z elementów dramowych, metody nowej, posiadającej już jednak wielu zwolenników. Jest to przecież swoistego rodzaje integracja ruchu, słowa, mimiki itp.
Zalety metody integracyjnej potwierdzają również badania empiryczne, które wykazały, iż stosowanie tej zasady:
- sprzyja zdobywaniu trwałej i operatywnej wiedzy, zapobiega jej szufladkowaniu,
- wiąże wiadomości w system, ukazuje związki i zależności pomiędzy różnorodnymi dziedzinami polonistycznej,
- wpływa na budzenie zainteresowania uczniów zagadnieniami językowymi, rozwija samodzielność, pobudza do myślenia,
- kształci sprawność językową oraz wpływa na wszechstronny rozwój ucznia,
- sprzyja kształceniu kultury humanistycznej uczniów,
- kształci umiejętność samodzielnej obserwacji, analizy i syntezy zjawisk językowych, ułatwia ich zrozumienie,
- pozwala na sprawniejsze i szybsze utrwalenie trudniejszych działów nauki o języku, ortografii i form wypowiedzi,
- czyni pracę uczniów bardziej ekonomiczną i podnosi atrakcyjność lekcji,
- ujmuje całość materiału programowego oraz gwarantuje należyte poznanie struktury przedmiotu nauczania,
- usprawnia pracę nauczyciela i uczniów oraz przynosi efekty dydaktyczne.

Wady metody integracyjnej

Należałoby również przedstawić ewentualne minusy tej metody, bo przecież „każdy kij ma dwa końce", a każda propozycja posiada swoje wady i zalety. Myślę, że trzeba je jasno sprecyzować, aby zdać sobie sprawę jakie niebezpieczeństwa i problemy czyhają na nauczyciela, i ucznia na drodze jej realizacji.
Kilka z nich można z góry wyeliminować, jeżeli nauczyciel rozpocznie pracę ze świadomością ich istnienia.
Pierwszym w nich jest problem znajomości tematu i odpowiedzialności nauczyciela za niego. Musi on znać bardzo dobrze teoretyczne założenia, które tkwią u podstaw programu integrującego oraz znać ciężar wyzwania jakiego się podjął.
Wspominając o podstawowych założeniach, nie sposób ich nie wymienić. Tkwią tu elementy psychologii (predyspozycje, charakter, osobowość), parapsychologii, cybernetyki, estetyki i logiki. Widzimy więc, że nauczyciel musi być dobrze przygotowany do rozpoczęcia tej pracy. Szczególne znaczenie będzie miała, wcześniej wspomniana, osobowość pedagoga, ma on przecież wykazać się dużą wyobraźnią pomysłem i chęcią coraz nowego działania. Nie sposób przecież prowadzić zajęć tą metodą, korzystając tylko z materiału podręcznikowego, który często bywa skąpy.
Przyczyn niepowodzeń w nauczaniu integracyjnym należy także upatrywać w samym systemie kształcenia nauczycieli. Procesowi integracji wiedzy nie sprzyja wąsko filologiczne traktowanie studiów polonistycznych, do czego mają skłonność ośrodki uniwersyteckie .
Dochodzimy wreszcie do słabych punktów, dotyczących bezpośrednio ucznia. Przy wyborze tej metody nauczyciel musi dobrze znać zespół, z którym będzie pracował, ponieważ wymaga ona współudziału uczniów
chętnych, aktywnych i otwartych na propozycje. Same chęci jednak nie wystarczą. Młodzież powinna charakteryzować się wiedzą tzn. posiadać pewien zasób wiadomości i umiejętności.
Na zakończenie wspomnieć należy jeszcze o jednym słabym punkcie omawianej propozycji. Jest nią konsekwencja, która cały czas musi towarzyszyć naszym działaniom dydaktycznym. Musimy zdać sobie sprawę, że jeżeli przyzwyczaimy naszych uczniów do ciekawych, nietuzinkowych lekcji ortografii i nie tylko, wykorzystujących cały potencjał nauczyciela i ucznia , to nie możemy później zmieniać tych zasad i podsuwać młodzieży nudnych ćwiczeń i utartych, książkowych poleceń.
Kończąc chcę zwrócić uwagę na jeszcze jedną z istotnych kwestii. Nie zapominajmy, pracując metodą integracyjną o innych lekcjach języka polskiego. Nie skupiajmy się tylko na gramatyce i ortografii, bo przecież w kształceniu literackim czy kulturalnym, również możemy korzystać z naszych doświadczeń i pomysłów.
Spróbujmy stworzyć program, który dawałby możliwości scalania i wykorzystywania wiadomości z literatury na lekcjach ortografii, a ze słownictwa na zajęciach dotyczących kształcenia kulturalnego. Jak widać pole działania jest tu nieograniczone i stwarza naprawdę duże możliwości realizacji w praktyce.

BIBLIOGRAFIA:

1.P.Bąk: Gramatyka i teoria literatury w nauczaniu integrującym. „Poradnik Językowy” 1984, nr 3 .
2.E.Polański: Dydaktyka ortografii i interpunkcji. Warszawa 1995.
3. J.Strutyński: Język polski. Gramatyka i ortografia. Warszawa 1992.