Istota i geneza procesu globalizacji

Globalizacja to chyba najpopularniejsze obecnie słowo, występujące w różnych konfiguracjach.
Dyskusja na temat globalizacji rozgorzała w latach dziewięćdziesiątych dwudziestego wieku , a w tej chwili toczy się na całym świecie.
Globalizacja jest zjawiskiem obejmującym i przenikającym w coraz większym stopniu wszystkie dziedziny życia – polityczną, ekonomiczną i kulturalną. Szczególnie kultura jest „zagrożona” bliskością globalizacji.
W zasadzie słyszymy głosy, że globalizacja nie jest zjawiskiem nowym, ale wielowiekowym. Panuje przekonanie , że rozpoczęła się w dniu, w którym Kolumb stanął na lądzie – obecnie bardzo toksycznym, czyli Ameryce. Są tacy, którzy jej początek datują na moment stworzenia pierwszej mapy świata. Patrząc na to zjawisko z perspektywy możliwości komunikacji, przytoczone poglądy wydają się mało przekonywujące. Dopiero teraz istnieje możliwość połączenia się w przysłowiową sekundę z innym człowiekiem, przebywającym na drugim końcu planety. Zatem obecnie wkraczamy w nową jakość świata.
Pojęcie globalizacji sprowadza się często do walki wielkich, ponadnarodowych korporacji o dostęp do wszelkich rynków zbytu, o prawo do nieskrępowanej swobody przepływu kapitału, towarów ponad granicami państw.
Najciekawsze opinie na temat globalizacji wypowiada Zygmunt Bauman, który stwierdza, że globalizacja w równym stopniu dzieli i jednoczy, a przyczyny podziału świata są takie same, jak czynniki pobudzające do jego uniformizacji. Kiedy biznes, finanse i handel nabierają wymiaru planetarnego, a przepływ informacji odbywa się na skalę ogólnoświatową, zaczyna działać proces „lokalizacji”, który zmierza do precyzyjnego zdefiniowania przestrzeni i osadzenia jej w miejscu. Pomiędzy tymi dwoma blisko ze sobą powiązanymi procesami dochodzi do zdecydowanego zróżnicowania warunków życia całych populacji oraz różnych segmentów w obrębie każdej z nich. To, co jednym jawi się jako globalizacja, dla innych oznacza lokalizację; co niektórym ludziom zwiastuje nową swobodę, na wielu innych spada jak bezlitosny wyrok przeznaczenia. Mobilność okazuje się najwyżej cenioną i pożądaną wartością, a swoboda poruszania się szybko staje się głównym czynnikiem kształtującym społeczne podziały w dobie późnej nowoczesności czy też w czasach ponowoczesnych.
Chcąc nie chcąc, wszyscy jesteśmy w ruchu, z inicjatywy własnej lub cudzej. Skutki, jakie pociąga za sobą ten nowy stan rzeczy, bywają diametralnie różne. Niektórzy z nas stają się ludźmi w pełni „globalnymi”, podczas gdy inni tkwią w swej „lokalności”.
W zglobalizowanym świecie lokalność jest oznaką społecznego upośledzenia i degradacji. Niedogodności egzystencji w warunkach lokalnych wynikają przede wszystkim z tego, że przestrzeń publiczna, w której tworzy się i negocjuje znaczenia, znajduje się poza zasięgiem lokalnej egzystencji, a w związku z tym lokalność coraz bardziej zdaje się na sensotwórcze i interpretacyjne działania, nad którymi nie ma kontroli.
Immanentną częścią procesu globalizacji jest postępująca segregacja przestrzenna, separacja oraz wykluczenie. Tworzenie wspólnot neoplemiennych oraz tendencje fundamentalistyczne, stanowiące odbicie i wyraz doświadczenia globalizacji, są tak samo jego pokłosiem jak okrzyczana „hybrydyzacja” kultury na zglobalizowanym wierzchołku. Powodów do niepokoju dostarczają przede wszystkim narastające trudności w porozumiewaniu się elit, które w wyniku globalizacji coraz mniej związane są z konkretnym terytorium, z „lokalną” resztą świata. Centra wytwarzania znaczeń i wartości są dzisiaj eksterytorialne i wyzwolone z więzów, które narzuca lokalność – nie dotyczy to jednak ludzkiej kondycji, której owe znaczenia i wartości mają nadawać sens.
Swoboda poruszania stanowi centrum dzisiejszej polaryzacji społecznej, która ma wiele wymiarów. Z perspektywy nowego centrum dawne, szacowne rozróżnienia na bogatych i biednych, narodów i ludzi osiadłych, „normalnych” i nienormalnych, praworządnych lub naruszających prawo, zyskują nową interpretację.
Zainteresowanie problemami określanymi obecnie jako globalne pojawiło się już w dziewiętnastym wieku. W procesie rozwoju globalistyki można wyróżnić, jeśli chodzi o genezę problemów globalnych, dwa źródła wynikające z potrzeby działania człowieka :
a) konieczność ratowania ludzkości ( utopiści) ,
b) potrzeba zarządzania globalnego i tworzenia „jedni” świata w celu rozwiązywania jego problemów.
Na wizje przyszłości utopistów miały wpływ obserwowane przez nich
sprzeczności pomiędzy rzeczywistością a oczekiwaniami. Jakkolwiek różnili się oni między sobą co do sposobów rozwiązywania narastających problemów, łączyła ich teza, że w świecie brak właściwego ładu. Koncepcje ich, choć oparte na wyobraźni, były chętnie akceptowane przez opinię publiczną, ponadto zawierały duży potencjał stymulacji intelektualnej. Przedstawicielami tego kierunku byli Th. Malthus ( 1766 – 1834 ), twórca teorii ludnościowej, głoszącej, że występuje stała tendencja do nadmiernego przyrostu naturalnego ludności w stosunku do przyrostu ilości środków żywności, B. Russell ( 1872 – 1970 ), myśliciel o rozległej skali zainteresowań od logiki i matematyki po etykę oraz historię myśli społecznej i poglądów politycznych , J. Neumann ( 1903 – 1957 ), współtwórca matematycznych podstaw mechaniki kwantowej, przepowiadający kryzys technologiczny, oraz współcześnie żyjący A. Clarke. Wymienić należy także działający od 1968r. Klub Rzymski, międzynarodową organizację zajmującą się badaniami nad rozwojem ludzkości. Prace tego Klubu, zrzeszającego wybitne jednostki świata naukowego, działaczy społecznych i politycznych z wielu kręgów, są jednak traktowane jak manifest katastrofizmu ( Raporty Rady Klubu Rzymskiego).
Twórcy koncepcji potrzeb zarządzania globalnego i tworzenia „jedni” świata wiążą natomiast swe nadzieje z ponadpaństwowymi organizacjami decydenckimi, których celem działania jest rozwiązywanie lub regulowanie narastających problemów. Zasadnicze są tu kwestie godzenia sprzeczności pomiędzy interesami organizacji gospodarczych, które mają zasięg międzynarodowy, a interesami państwa w sensie politycznym, które pozostaje i działa w ustalonych jego granicach.
Wyróżnia się przy tym globalizację „od góry”, powiązaną w różny sposób z globalizacją polityczną – podejmowane inicjatywy przez organizacje ponadpaństwowe przekazywane w dół, oraz globalizację „od dołu”, będącą wynikiem tzw. ruchów wspierających inicjatywy ponadpaństwowe przez międzynarodowe układy o różnym rodowodzie, ruchy społeczne lub regionalne, ale nie będące organizacjami ponadpaństwowymi.
Jako początki inicjatywy „od góry” można potraktować spotkanie w lipcu 1944r. przedstawicieli 45 państw w Breton Woods, w stanie New Hompshire. W czasie tego spotkania omawiano projekty kierowania gospodarką światową przedstawione przez J. Keynesa ( Wielka Brytania) i H.D. Whita (Stany Zjednoczone). Powołano ponadpaństwowe organizacje, które formalnie rozpoczęły działalność w 1945r. . Były to m.in. Międzynarodowy Fundusz Walutowy ( IMF ) i Bank Światowy ( WB ). Od 21 sierpnia do 7 października 1944r. odbyło się wiele spotkań międzynarodowych, na których zbudowano, opierając się na Karcie Atlantyckiej ( deklaracji podpisanej przez premiera Wielkiej Brytanii W. Churchilla i prezydenta Stanów Zjednoczonych F. Roosevelta w 1941r. określającej polityczne i ekonomiczne priorytety dla powojennego świata; kartę nazwano międzynarodowym systemem bezpieczeństwa gwarantującym wolny handel i wzrost gospodarczy), projekt karty Narodów Zjednoczonych ( Organizację Narodów Zjednoczonych powołano w 1945r.) .
Duże znaczenie dla rozwoju gospodarczego świata miało porozumienie na temat taryf celnych oraz handlu i utworzenie General Agrement on Tariff and Trade w 1947r. w Genewie. GATT postrzegano jako trzecią siłę kształtującą stosunki gospodarcze swiata ( od 1 stycznia 1995r. GATT zmienił nazwę na Światową Organizację Handlu – WTO ) .
Poza Keynesem i Whitem do twórców kierunku zarządzania globalnego zalicza się N. Thriffa ( 1986), A. Elkinsa ( 1992) oraz ekonomistów i polityków, którzy pełnili kierownicze funkcje w organizacjach ponadpaństwowych.
Wśród autorów, którzy prace z zakresu globalistyki mają nieprzemijającą wartość metodologiczną należy wymienić : A. Bergesena ( 1982), P.Taylora (1986), W. Anioła (1987), J. Gładkiego ( 1993) .
W. Anioł wymienił trzy podstawowe cechy problemów globalnych :
• ogólnoświatowa skala, a więc problemy te dotyczą całej ludzkości, mają charakter ponadpaństwowy i ponadregionalny, w mniejszym lub większym stopniu obiektywnie oddziałują na rozwój wszystkich społeczeństw;
• olbrzymia waga, czyli że problemy te mają charakter krytycznych zagrożeń , toteż są szczególnie istotne z punktu widzenia perspektyw człowieka; wywołują tak wiele niebezpiecznych zakłóceń, że ich nieprzezwyciężenie stawia pod znakiem zapytania przyszłe losy i przetrwanie ludzkości;
• sposób rozwiązywania, aby problemy te przezwyciężyć, jest potrzebna możliwie ścisła i szeroka współpraca wszystkich zainteresowanych stron, co z reguły jest równoznaczne z koniecznością zjednoczenia w tym celu wysiłków i działań całej społeczności międzynarodowej.
W szerszym ujęciu globalistykę należy traktować jako naukę zajmującą się badaniem systemu światowego. Jej głównym przedmiotem zainteresowań będzie wówczas rozwój polityki i gospodarki światowej. Przykładem takich podejść do problemu są m.in. :
• studia nad nierównością w wymiarze między centrum a peryferiami (A. Emmanuel , 1972) ,
• badania wpływów obcych inwestycji na wzrost gospodarczy i nierówność dochodów w krajach trzeciego świata ( V. Bronschier, 1978) ,
• analizy struktur i procesów światowych ( J. Meyer, 1980) ,
• studia nad akumulacją kapitału w skali międzynarodowej ( S. Amin, 1976 ; A.Frank , 1978) ,
• międzynarodowy system państw ( A. Bergesen, R. Schoenberg , 1980 ; G. Modelski , 1978) .
Tematyka wymienionych prac jest dość zróżnicowana. Jednak studia nad systemem światowym powinny obejmować szeroki profil problemów, rozwiązywanych różnymi metodami, jednak wszystkie prace muszą uwzględniać dwa podstawowe założenia :
• przyjąć, że globalny system istnieje na zewnątrz społeczeństw narodowych ( gospodarka światowa lub światowy system państw mają własne życie i dynamikę, które można modelować i opisywać) ;
• system światowy wpływa na rozwój lub niedorozwój wielu społeczeństw narodowych, tkwiących w strukturach globalnych ( determinuje on rozwój obszarów objętych jego zasięgiem).W rezultacie rozwój lub niedorozwój jakiegoś kraju bardziej zależy od miejsca, które ten kraj zajmuje w światowym podziale pracy, niż od jego potencjału narodowego. Wielu autorów, a w tym i Thrift ( 1986), stara się wykazać, że świat staje
się w coraz większym stopniu ekonomiczną całością na skutek umiędzynarodowienia produkcji, kapitału, finansów i państw. Sprzyja temu także wzrastająca ruchliwość zagranicznych inwestycji bezpośrednich, zmienność kursów walut, stóp procentowych i cen. W procesie zespalania świata szczególną rolę odgrywają korporacje ponadnarodowe, które już dziś realizują politykę globalnego zysku. Przejawem globalizacji procesów społecznych i gospodarczych jest także powstający międzynarodowy sektor usług oraz miasta światowe.
Otwartość państw toruje drogę ku globalizmowi, a więc można uznać, że globalizacja jest procesem występującym na świecie z różnym natężeniem. Stopień globalizacji poszczególnych państw można zmierzyć. Miernikami stopnia globalizacji powinny być wskaźniki świadczące o uczestnictwie państw w tym procesie, istotne z punktu widzenia założeń definicji globalistyki. Jest to uczestnictwo w organizacjach światowych , takich jak Międzynarodowy Fundusz Walutowy ( IMF ) , Bank Światowy ( IBRD ) i Światowa Organizacja Handlu ( WTO ), przepływ innowacji know – how , uniformizacja wartości kulturowych, poziom rozwoju społecznego gwarantujący korzystanie z innowacji i ze zdobyczy niesionych przez globalizację.
O wyborze mierników decydują więc względy merytoryczne, a o liczbie mierników zastosowanych w badaniu – względy techniczne, np. możliwości skompletowania danych statystycznych dla wszystkich państw świata, a nie wyłącznie dla uczestniczących w procesie globalizacji.
Dla procesu globalizacji decydujące znaczenie miały dwa procesy : koniec drugiej wojny światowej i nowy podział polityczny świata oraz upadek w dwudziestym wieku drugiego ( po faszystowskim) systemu totalitarnego, czyli komunizmu w wydaniu rosyjskim. Po 1989r. świat zaczął się zmieniać. Zakończył się konflikt między Wschodem ( totalitarnym ) a Zachodem (demokratycznym) i powstała , w pełni tego słowa znaczenia, przestrzeń globalna. Świata nie dzielą już ideologie na systemy. Zburzono nawet jako symbol tego podziału mur berliński.
Obecnie rozwój można rozważać w kategoriach narodowych, regionalnych i globalnych. Według J. Thesinga ( 1988) rozpoczęła się nowa epoka, którą można by określić mianem „współczesnego oświecenia”. Zachodzące dziś zmiany ( transformacje ) o charakterze globalnym są bardzo dynamiczne, ale i chaotyczne. Są one fazą transformacji i dotyczą polityki i stosunków politycznych, teorii ekonomii i gospodarki, nauki oraz kultury i filozofii.

Bibliografia :

1.Zygmunt Bauman : „Globalizacja”
2.Stanisław Otok : „ Geografia polityczna”.