Samokształcenie w teorii i praktyce

Samokształcenie jest procesem szczególnie istotnym w edukacji ustawicznej. W zasadzie powinno być ono podstawą kształcenia przez całe życie. W literaturze pedagogicznej funkcjonuje szereg określeń dotyczących samokształcenia, takich jak: autoedukacja, samoedukacja, samonauczanie, samokierowane kształcenie, autonomiczne uczenie się, autodydaktyka. Pojęcia te nie są synonimami – każde z nich kładzie akcent na nieco inny aspekt samodzielnej nauki.
Zagadnienia samokształcenia szeroko ujmuje Cz. Maziarz, który uważa samokształcenie za swoisty proces oświatowo-wychowawczy i pojmuje je szeroko jako proces obejmujący wszystkie sfery życia i działalności człowieka. Rozumie samokształcenie jako proces nieustanny, celowy i świadomie zamierzony, w trakcie którego człowiek samodzielnie się kształci i doskonali, aby lepiej spełniać swoje zadania w społeczeństwie, rozwiązywać problemy życiowe. Zdaniem Cz. Maziarza samokształcenie spełnia dwie zasadnicze funkcje: adaptacyjną i rekonstrukcyjną. Przystosowanie się bowiem człowieka do zmiennych warunków rzeczywistości musi być sprężone z jego działalnością twórczą (rekonstrukcyjną). Brak równowagi tych funkcji zakłóca procesy samokształcenia i wychowania. Samokształcenie więc wywołuje określone zmiany w osobowości człowieka. Ich zasięg, głębokość i trwałość zależy od samego uczącego się. Są one „ ostatecznie następstwem działania trzech zasadniczych grup czynników: własnej pracy jednostki nad swoim duchowym rozwojem, jej aktywności i działania na polu zawodowym, politycznym, społecznym, kulturalnym oraz wpływów środowiska społecznego. Wszystkie te grupy czynników są ze sobą ściśle sprzężone”.
W strukturze procesu kierowania samokształceniem Cz. Maziarz wyodrębnia trzy istotne ogniwa: 1) trafna diagnoza, 2) celowa koncepcja doradcza, 3) subtelne wykonanie. W dwóch pierwszych ogniwach dominująca jest rola oświatowca, natomiast w trzecim ogniwie – samouka, ale „pod subtelnym kierownictwem pracownika oświatowego”. Proces kierowanego samokształcenia obejmuje zatem dwa oddzielne procesy:
1. proces samokształcenia, którego podmiotem jest samouk,
2. proces kierowania pracą samokształceniową, którego podmiotem jest nauczyciel .

Procesy te wzajemnie się warunkują i determinują efekty samokształcenia.
Analiza poglądów Cz. Maziarza na temat samokształcenia pozwala stwierdzić, że autor ten uznaje ten proces z jedną z najcenniejszych form wychowania, budzenie zaś zainteresowań samokształceniowych i wdrażanie do jego uprawiania – za istotny cel współczesnego kształcenia.
Problemami samokształcenia zajmował się również W. Okoń, który w „Słowniku pedagogicznym” sformułował następujące określenie tego procesu: jest to „osiąganie wykształcenia poprzez działalność, której treść, cele, warunki i środki ustala sam podmiot” Zdaniem W. Okonia w procesie samokształcenia jego cele się dynamizują, osiągnąwszy wyższy stopień świadomości uczący się dokonuje często ich przewartościowania i udoskonalenia. Ideałem samokształcenia jest, aby przekształciło się ono w stałą potrzebę życiową człowieka oraz stanowiło oparcie dla kształcenia ustawicznego. Autor ten twierdzi, że kształcenie opiera się głównie na nauczaniu, na samokształceniu oraz innych formach, jakie z tych dwóch wynikają lub z nimi się krzyżują. W przypadku samokształcenia znaczy to – „ przetwarzać własną osobowość, kształtować ją pod wpływem własnych zamierzeń i wysiłków”.
Z kolei Z. Matulka traktuje samokształcenie jako ciąg świadomie podjętych, logicznie ze sobą powiązanych, ściśle zorganizowanych czynności osoby uczącej się , mający na celu dobrowolne i samodzielne, bez bezpośredniego kierownictwa nauczyciela, przyswojenie sobie pożądanych informacji, umiejętności operowania tymi informacjami oraz sprawności intelektualnych i manualnych, a także wyrobienie zdolności poznawczych: spostrzegania, uwagi, wyobraźni, pamięci i krytycznego myślenia. Według Z. Matulki rezultatem tak rozumianego samokształcenia powinny być także zainteresowania, zamiłowania i poglądy. Autorka twierdzi, że samokształcenie może być zupełnie niezależne od jakiegokolwiek zewnętrznego kierownictwa, a może także być kierowane pośrednio lub bezpośrednio. Mamy wówczas do czynienia z tzw. samokształceniem kierowanym lub wspomaganym. Pośrednie kierownictwo dokonuje się za pomocą podręczników, różnego typu poradników, komentarzy, programów radiowych czy telewizyjnych, środków audiowizualnych. Kierowanie bezpośrednie zaś polega na korzystaniu ze wskazówek otrzymywanych od nauczycieli w trakcie bezpośrednich z nimi kontaktów, mających postać konsultacji. Zdaniem Z. Matulki, skoro samokształcenie jest procesem kształcenia uprawianym dobrowolnie i samodzielnie, osoby podejmujące samokształcenie same decydują zarówno o celach, jak i o treści tego kształcenia, o środkach dydaktycznych i metodach, którymi będą się posługiwać, o miejscu, czasie i warunkach tego procesu, o formach samodzielnej kontroli i stopniu przyswojenia sobie wybranych treści. Osoba uprawiająca samokształcenie decyduje sama, kogo, kiedy i w jakim zakresie poprosi o radę czy kierownictwo. Jeśli nie ma owego swobodnego wyboru, trudno – według Z. Matulki – w ogóle mówić o samokształceniu, gdyż wszelki przymus niszczy ową swobodę i wolność, która jest warunkiem niezbędnym, konstytuującym ten proces autokreacyjny.
S. Karaś określa samokształcenie jako proces oświatowy prowadzony świadomie i aktywnie przez osoby podejmujące określone zadania poznawcze i kształcące. Jest to samodzielne, świadome, celowe i poddane własnej kontroli zdobywanie i modernizowanie wiedzy ogólnej bądź kwalifikacji zawodowych. Zdaniem S. Karasia samokształcenie jest przedłużeniem bądź uzupełnieniem kształcenia i wychowania szkolnego. Jest ono realizowane nie pod kierunkiem nauczyciela, lecz pod swoim własnym kierunkiem. Jego efektów nie sprawdza nauczyciel czy wychowawca, lecz wystawia je życie, współtowarzysze pracy, bliższa i dalsza rodzina. Według S. Karasia muszą być spełnione następujące warunki do wdrażania samokształcenia:
1. opanowanie podstaw teoretycznych danego zawodu oraz podstawowych sprawności operacyjnych i instrumentalnych,
2. dostatecznie silne i atrakcyjne motywy skłaniające do podjęcia samokształcenia i kontynuowania go mimo trudności, jakie mogą zaistnieć,
3. umiejętność określania swych potrzeb oświatowych, czyli formułowania ich celów ogólnych i szczegółowych, których osiągnięcie planuje się w odpowiednim czasie i we właściwej kolejności,
4. opanowanie podstawowych technik samokształcenia,
5. umiejętność prawidłowego wykorzystania wiadomości i umiejętności zdobytych drogą samokształcenia w pracy zawodowej.
Autor zwraca również uwagę, że efektywność samokształcenia zależy od:
1. umiejętności planowania pracy samokształceniowej,
2. umiejętności poprawnego rozumowania,
3. krytycyzmu,
4. umiejętności obserwacji,
5. rzetelności i wytrwałości,
6. samokontroli i samokrytycyzmu,
7. pamięci i zapamiętywania,
8. uwagi i jej trwałości.
Za J. Półturzyckim można przytoczyć pełną definicję procesu samokształcenia: „Samokształcenie zatem należy rozumieć jako proces uczenia się prowadzony świadomie, z możliwością wykorzystania różnych form pomocy innych osób lub instytucji. Jest to proces samodzielnie prowadzonego uczenia się, którego cele, treść, formy, źródła i metody dobiera i ustala osoba ucząca się”.
W przedstawionej definicji należy zwrócić uwagę przede wszystkim na świadomość dotyczącą uczenia się, na poczucie tego, że uczymy się dla siebie samych. Jednakże w dalszej części trzeba podkreślić, że osoba podejmująca osobistą odpowiedzialność za wszystkie wymienione elementy dydaktyczne to osoba posiadająca umiejętność samokształcenia w tak wysokim stopniu, że wie co, jak i gdzie zdobyć i jakie czynności przeprowadzić, by osiągnąć postawione cele. Jest to umiejętność o wysokim stopniu zaawansowania, do której zdobycia należy dążyć. Według J. Półturzyckiego proces samokształcenia jest jednym z rodzajów aktywności ludzkiej kierowanej przez samokształcącego, zaś warunkiem uprawiania tego procesu jest jasna świadomość celów, jakie jednostka chce osiągnąć. Autor stwierdza, że wdrażanie do samokształcenia składa się z paru koncentrycznie rozwijających się zakresów. U jego podstaw leży przede wszystkim:
• przygotowanie do organizowania pracy samodzielnej,
• wdrażanie do rozumienia prawidłowości procesu uczenia się i samokształcenia, do rozumienia metod nauczania i świadomego korzystania z nich, co stanowi podstawę samodzielnego uczenia się.
Opanowanie techniki uczenia się stanowi początek wdrożenia do samokształcenia. Składa się na nią:
• świadome i samodzielne planowanie i organizowanie swej pracy oraz zdobywanie umiejętności potrzebnych do realizacji procesu kształcenia, takich jak:
- umiejętność obserwacji,
- korzystania z wykładu,
- prowadzenia dyskusji,
- rozumienia wypowiedzi innych,
- korzystania z podręczników i komentarzy.
Ważna jest również- zdaniem J. Półturzyckiego- umiejętność celowego i świadomego doboru lektury, wykorzystywania innych źródeł wiedzy, w tym pracy, tekstów źródłowych, encyklopedii i słowników.
Możliwości korzystania z różnych źródeł wiedzy w samokształceniu w dużym stopniu zależą od dostępności do nich oraz od opanowania i doskonalenia metod i technik samokształcenia odpowiadających specyfice poszczególnych źródeł wiedzy. Trzeba zatem nie tylko wiedzieć, z czego się uczyć, jak czytać i zapamiętywać, w jaki sposób słuchać, rozumieć to, co się czyta lub czego się słucha, czyli trzeba opanować metody i techniki skutecznego samokształcenia, z których najważniejszymi są:
• szybkie czytanie,
• umiejętne słuchanie,
• umiejętne notowanie,
• przechowywanie notatek i ich wykorzystywanie,
• wykorzystywanie doświadczeń zawodowych.
W trakcie samokształcenia metody mają pomóc w jak najskuteczniejszym osiągnięciu rezultatów przewidzianych w jego programie. Charakteryzując metody samokształcenia należy rozróżnić dwie zasady ich podziału: pierwsza zależy od źródła wiedzy, druga – od etapu w procesie samodzielnego uczenia się. Dobór metod zależy także od przedmiotu uczenia się, od typu osobowości uczącego się . Jedna metoda uczenia się nie może nam w pełni wystarczyć i należy łączyć różne metody tak, jak łączymy źródła wiedzy.
Zasady samokształcenia dają odpowiedź na pytanie, jak samemu organizować, przeprowadzać i oceniać oraz usprawniać proces własnego uczenia się, tak by realizacja założonych celów i zadań była najbardziej efektywna i skuteczna. W. Puślecki wyróżnia 12 następujących zasad samodzielnego uczenia się:
1. zasada motywacji i planowania – samokształcenie daje pożądane rezultaty wtedy, jeśli towarzyszą mu właściwe motywy oraz jeśli czynność ta jest odpowiednio zaplanowana;
2. zasada funkcjonalności miejsca i środków uczenia się – zasada ta dotyczy właściwej organizacji miejsca pracy samokształceniowej oraz wykorzystywania środków w tym procesie;
3. zasada higieny i rekreacji – jednym z istotnych czynników wpływających na przebieg i rezultaty samokształcenia jest znajomość i przestrzeganie wskazań higieny, ze szczególnym uwzględnieniem higieny pracy umysłowej;
4. zasada rytmiczności i terminowości – samokształcenie jest wówczas efektywne i skuteczne, jeśli realizowane jest systematycznie, zgodnie z przyjętymi planami i terminami ich ukończenia;
5. zasada odpowiedzialności i dyscypliny – pozytywne wyniki samokształcenia są w dużej mierze uzależnione od uświadomienia sobie odpowiedzialności i obowiązkowości w procesie samodzielnego uczenia się;
6. zasada wytrwałości i zaufania – powodzenie w samokształceniu osiąga ten, kto uczy się wytrwale i z zaufaniem we własne możliwości;
7. zasada oszczędności i wydajności – samokształcenie jest wówczas wydajne, jeśli jest sprawne ekonomicznie ( cele uzyskuje się przy optymalnym wkładzie czasu, sił i środków) i skuteczne;
8. zasada aktywności i samodzielności – aktywność w samokształceniu oznacza czynną postawę w tym procesie ( czynnie, z dużym przekonaniem i zaangażowaniem koncentruje swoją uwagę, energię i środki na zadaniu, które wykonuje);
9. zasada wszechstronności i trwałości – wszechstronność w samokształceniu zakłada ujmowanie rzeczy, zjawisk i zdarzeń w ich różnorodnych aspektach, wymaga związku poznania zmysłowego i umysłowego w tym procesie;
10. zasada współdziałania – samodzielne uczenie się wcale nie wyklucza współdziałania z innymi osobami w tym procesie, korzystania z ich pomocy przy rozwiązywaniu zadań teoretycznych i praktycznych;
11. zasada samokontroli i samooceny – samokontrola to umiejętność sprawdzania własnych sądów, działań i postępów, umiejętność dostrzegania własnych błędów, analizowania ich przyczyn i pokonywania ich własnymi siłami, bez czekania na pomoc z zewnątrz;
12. zasada racjonalizacji – zasada ta wymaga od uczącego się nieustannego usprawniania organizacji, metod i środków samodzielnego uczenia się.
Uprawianie samokształcenia jest możliwe tylko pod warunkiem uprzedniego przyswojenia sobie szeregu umiejętności. We współczesnej literaturze wymienia się przede wszystkim nawyki pracy intelektualnej, mistrzostwo w posługiwaniu się różnymi metodami, narzędziami i językami, krytycyzm, sprawność w przeprowadzaniu analizy, w ogólnym ujmowaniu zagadnień, umiejętność formułowania problemów, prowadzenia badań, poszukiwania rozwiązań, umiejętność poprawnego rozumowania. Szczególnie podkreśla się umiejętność panowania nad ogromnym, zwiększającym się coraz bardziej zasobem informacji docierających do człowieka, umiejętność opanowania powiększającej się wiedzy oraz umiejętność recepcji treści przekazywanych przez środki audiowizualne.
Nowoczesna edukacja wymaga od nauczycieli innowacyjności. Niezwykle ważnym i trwałym elementem poszukiwań innowacyjnych jest samoedukacja. W pracy oświatowej bardzo ważne jest rozbudzenie chęci do uprawiania samokształcenia. Nie jest to proste zadanie, gdyż w człowieku dorosłym trudniej jest rozbudzić odpowiednie zainteresowania i nauczyć go właściwych form samodzielnej pracy. Ludzie dorośli podejmując naukę kierują się zwykle szczytnymi motywami, które stają się później ich celem dążenia w pracy samokształceniowej. Zdaję sobie sprawę z tego, iż ustawiczne doskonalenie zawodowe w związku z niezwykle szybkim postępem wiedzy jest oczywistym obowiązkiem każdego nauczyciela. Nauczyciel, który nie doskonali się systematycznie, staje się złym nauczycielem. Zaniedbania w jego doskonaleniu zawodowym odbijają się przede wszystkim na uczniach. Jednak teoria i praktyka w tym temacie trochę się rozmijają.
Organizując sobie samokształcenie przede wszystkim ustalam, do jakiego celu ma ono mnie doprowadzić, co w rezultacie chcę osiągnąć. Chcąc więc ustalić i jasno sprecyzować cel mojego samokształcenia, staram się przeanalizować własne potrzeby, własne braki lub luki w wykształceniu, w zakresie znajomości wiedzy ogólnej, zawodowej, która powinna odpowiadać moim aspiracjom i stanowisku w zawodzie. W rezultacie takiego spojrzenia na siebie samą wyłoniły się moje dalsze potrzeby w zakresie rozwoju intelektualnego i zawodowego. Planuję zawsze zgodnie z moimi możliwościami i potrzebami. Po wybraniu i ustaleniu celu zastanawiam się nad tym, jak go osiągnąć, jakie formy pozwolą mi dobrnąć do celu. Mój cel to ukończenie studiów wyższych o kierunku edukacja przedszkolna i wczesnoszkolna. Formę, jaką wybrałam to nauka zaoczna, która wymaga dużego wysiłku, systematyczności i umiejętności rozkładania jej na mniejsze odcinki czasu, co nie zawsze się udaje ze względu na to, że pracuję i prowadzę dom. Dobry plan powinien być wykonalny, czyli możliwy do zrealizowania. Jednak nie zawsze planując własną pracę, jesteśmy w stanie przewidzieć wszelkie przeszkody, które uniemożliwią nam zrealizowanie tego, co założyliśmy. W każdym planie powinna być uwzględniona systematyczność, która najgorzej jest realizowana szczególnie przez ludzi dorosłych ze względu na inne zobowiązania.
Okres wdrażania do pracy samokształceniowej rozpoczynam od zmiany dotychczasowego trybu życia, aby w całokształcie swoich zajęć i obowiązków zawodowych i rodzinnych znaleźć czas na naukę. W związku z tym ograniczam czas na rozrywki, zachowując przy tym rezerwę czasu na odpoczynek. W zmienionych warunkach kształcenia muszę przyzwyczaić się do pracy planowej i systematycznej. W tej mierze trzeba wykazać maksimum wewnętrznego zdyscyplinowania.
W nowych warunkach konieczne staje się zorganizowanie dobrze wyposażonego warsztatu pracy zapewniającego pracę samokształceniową. Staram się wykorzystywać wiedzę z różnych źródeł i dziedzin – książki, czasopisma, Internet, radio, telewizja, wystawy, muzea, konferencje, odczyty itp. Zwracam również uwagę na to, by poznać pomoce ułatwiające mi pracę samokształceniową w dochodzeniu i wyszukiwaniu źródeł wiedzy. Do takich pomocy zaliczam bibliografie, katalogi, nowości wydawnicze. Korzystanie z tych środków daje możliwość pogłębiania i poszerzania wiedzy podręcznikowej. Uważam, że samokształcenie to przede wszystkim samodzielność w szukaniu źródeł, organizacji pracy i nauce. Organizując więc pracę samokształceniową, kieruję się następującymi zasadami:
• stosować prawidłową organizację pracy i celowe metody uczenia się;
• opracować tygodniowy plan i wyznaczyć czas na naukę;
• systematycznie przerabiać materiał nauczania;
• uczyć się jednakowo wszystkich przedmiotów, każdy z nich bowiem spełnia ważną rolę w moim wykształceniu;
• brać udział we wszystkich zajęciach;
• terminowo przygotowywać zadane prace ( referaty, konspekty itp.)
• przystępować w określonych terminach do egzaminów.
Oczywiście, podczas samodzielnego uczenia się napotykamy często różne trudności. Odczuwamy przeszkody w rozumieniu materiału, w znalezieniu sposobu rozwiązania problemu, w ogarnięciu całości materiału itp. Trudności te powodują, że musimy się powstrzymać w posuwaniu naprzód. Dalsze uczenie się jest możliwe dopiero po pokonaniu napotkanej przeszkody. Najczęściej bywa tak, że przeszkody piętrzące się przede mną powodują, iż tracę wiarę w osiągnięcie wytyczonego przez siebie celu. W takim momencie wsparciem dla mnie jest rodzina, która dodaje mi otuchy i uzmysławia, że przeszkody są po to, by je pokonywać. Trudnościom dość często towarzyszą błędy , których i ja nie uniknęłam, a są nimi: powierzchowna analiza pojęć i zagadnień, uczenie się książkowe, uczenie się werbalne ( opanowanie reguł, pojęć, zasad, definicji bez należytego zrozumienia związków między pojęciami, bez uchwycenia istoty problemu), uczenie się na termin (uczenie się na wyznaczony dzień, w którym ma się odbyć np. egzamin). Zdaję sobie sprawę z tego, że poprawne i efektywne uczenie się polega m.in. na wystrzeganiu się błędów. Jest to możliwe przy rzetelnej i systematycznej pracy umysłowej, przy poważnym traktowaniu procesu samokształcenia.
Samokształcenie w edukacji ustawicznej możemy traktować jako narzędzie pozwalające nam na zdobycie potrzebnej wiedzy, umiejętności i kwalifikacji, ale też jako przedmiot ciągłej nauki, ciągłego rozwoju oraz przechodzenia na wyższy poziom.

BIBLIOGRAFIA

1. Karaś S., Samokształcenie w zawodzie, WSiP, Warszawa 1980
2. Karaś S., Sztuka samokształcenia, Wyd. Sorus, Poznań 1994
3. Matulka Z., Metody samokształcenia, WSiP, Warszawa 1983
4. Maziarz Cz., Dydaktyka studiów pracujących, Wyd. PZWS, Warszawa 1976
5. Maziarz Cz., Proces samokształcenia, Wyd. PZWS, Warszawa 1965
6. Okoń W., Zarys dydaktyki ogólnej, Wyd. PZWS, Warszawa 1968
7. Półturzycki J., Dydaktyka dla nauczycieli, Wyd. Novum, Płock 2002
8. Puślecki W., Zasady i modele samodzielnego uczenia się w teorii i praktyce, Wyd. WSP, Opole 1976