Integracja sensoryczna - wstęp do zagadnienia

Integracja Sensoryczna
- wstęp do zagadnienia

„Każde zachowanie to komunikat!”

Zaburzenia przetwarzania sensorycznego

Zaburzenia przetwarzania sensorycznego (SPD) to brak umiejętności wykorzystywania otrzymywanych przez zmysły informacji w celu płynnego, codziennego funkcjonowania.

Czym jest przetwarzanie sensoryczne?

• Przetwarzanie sensoryczne to proces neurologiczny polegający na organizowaniu informacji pochodzących z naszego ciała
i świata zewnętrznego w celu wykorzystania ich w codziennym życiu.

• Przetwarzanie sensoryczne ma charakter dynamiczny, nieprzerwany i cykliczny.

• Proces powstawania integracji sensorycznej rozpoczyna się już w okresie płodowym. Jednak najintensywniej przebiega
w pierwszych 3 latach życia dziecka i trwa do około 7 roku życia.

• Dzięki integracji sensorycznej możemy prawidłowo odbierać oraz interpretować bodźce zmysłowe. W ten sposób wiemy jak reagować adekwatnie do zaistniałej sytuacji. Jednak są przypadki, w których proces rozwoju integracji sensorycznej nie przebiega
w prawidłowy sposób. Wtedy pojawiają się różne problemy
w funkcjonowaniu raz zachowaniu dziecka.
Zaburzenia integracji sensorycznej są również rezultatem uszkodzeń narządów zmysłów, czyli mogą się z nimi borykać osoby z wadą wzroku czy niedosłuchem.

Zaburzenia sensoryczne powstają w:

- okresie ciąży

- okresie porodu

- okresie niemowlęcym

Okres ciąży:

• wymioty ciężarnych zaburzające gospodarkę minerałami w organizmie;

• poważna infekcja między 26 a 30 tygodniem;

• nadużywanie alkoholu lub/i narkotyków, palenie;

• zagrożenie poronieniem;

• nadciśnienie tętnicze;

• niedostatecznie wykształcone łożysko;

• toksoplazmoza;

• niekontrolowana cukrzyca;

• wypadek komunikacyjny i różnego typu urazy mechaniczne;

• poważny stres.

Okres porodu:

• przedwczesny poród (ponad dwa tygodnie przed terminem) lub opóźniony (ponad dwa tygodnie po terminie);

• przedłużający się poród lub poród wywołany;

• owinięcie się pępowiny dokoła szyi;

• poród pośladkowy;

• cesarskie cięcie;

• stan zagrożenia płodu;

• łożysko przodujące.

Urazy noworodków:

• mała waga przy urodzeniu (poniżej 2 kilogramów);

• małe krwawienia do mózgu, mikro wylewy;
• pobyt w inkubatorze;

• deformacje czaszki;

• przedłużająca się żółtaczka;

• konieczność resuscytacji (przywrócenie funkcji układu krążenia i oddychania);

• problemy z karmieniem w ciągu pierwszych 6 miesięcy.

Okres niemowlęcy

• choroby z objawami wysokiej gorączki, delirium lub drgawek w ciągu pierwszych 18 miesięcy;

• negatywne reakcje na jedną ze szczepionek;

• późne rozpoczęcie nauki chodzenia (później niż w ciągu 18 miesięcy);

• późne rozpoczęcie mówienia (później niż w ciągu 18 miesięcy).

Niedostatek bodźców w czasie ciąży i po porodzie powoduje, że układy zmysłowe dzieci otrzymują zbyt mało bodźców, gdy matka w ciąży z przyczyn zdrowotnych musi długo leżeć lub gdy w pierwszych latach życia dziecko wzrasta w środowisku ubogim w bodźce (ograniczanie dopływu bodźców stymulujących systemy sensoryczne w sposób naturalny). Dźwięk, ruch czy dotyk matki są w tej sytuacji niezbędnym warunkiem prawidłowego rozwoju dziecka.

Według najnowszej definicji zaburzenia przetwarzania sensorycznego polegają na braku umiejętności wykorzystania przez mózg informacji zmysłowych w codziennym funkcjonowaniu, w rozwoju komunikacji słownej oraz procesach uczenia się.

Najczęściej wpływa to na następujące problemy:

• problemy z rozwojem motorycznym, motoryką małą,

• problemy z rozwojem mowy i języka,

• problemy z uwagą i pamięcią,

• problemy z funkcjonowaniem społecznym,

• problemy z dojrzałością szkolną.

• niewłaściwy poziom koncentracji,

• nadmierna wrażliwość:
- w przypadku nadmiernej wrażliwości dziecko może źle reagować na hałasy, nawet płacz, nie przepada również za myciem włosów czy ma awersje do niektórych rodzajów ubrań lub jedzenia;
• zbyt mała wrażliwość na bodźce sensoryczne:
- maluch może lekceważyć i nie reagować na ból czy zimno, dziecko nie potrafić skupić się przez dłuższy czas na jednej czynności;

• nieprawidłowy poziom aktywności ruchowej
- w tym przypadku możemy spotkać się z nadruchliwość, która objawia się bieganiem, wierceniem się, a także niechęcią ze strony dziecka do jakichkolwiek aktywności fizycznych – maluch szybko się męczy;
- to również obniżony poziom koordynacji ruchowej. Wynikiem tej nieprawidłowości są sytuacje, w których nasze dziecko ma problemy
z utrzymaniem równowagi, często się potyka. Występują również problemy z łapaniem i rzucaniem piłki, używaniem nożyczek, a nawet ubieraniem się;

• trudności w zachowaniu
- rezultatem tego są problemy z przystosowaniem się do nowej sytuacji, a dziecko może reagować na nie agresywnie bądź w ogóle się wycofuje;

• stałe dotykanie różnych przedmiotów, wkłada je do ust, może obgryzać paznokcie, rękawy czy długopisy.

Zachowania, które wskazują na problemy z integracją sensoryczną:

• Dziecko jest niespokojne, płaczliwe, ma kłopoty z zaśnięciem, często wybudza się w nocy;

• Ma trudności z jedzeniem;

• Jest niezdarne, słabo skoordynowane, ma trudności
z ubieraniem się;

• Nie jest samodzielne;

• Ma problemy z utrzymaniem równowagi, często przewraca się na prostej drodze;

• Często wpada na stojące przedmioty,

• Ma problem z koncentracją uwagi, często się rozprasza, przyjmuje nieprawidłową postawę przy stoliku lub ławce – podpiera głowę, zjeżdża z krzesła;

• Jest nadruchliwe, nie może usiedzieć w jednym miejscu, często zmienia aktywności i pozycje ciała;

• Uwielbia karuzelę i huśtawki lub ich unika;

• Porusza się nieadekwatnie do sytuacji - zbyt wolno lub zbyt szybko;

• Jest impulsywne, nadwrażliwe emocjonalnie, często się obraża, bywa uparte, niezadowolone bez przyczyny, ciężko zrozumieć przyczynę jego zachowania;

• Trudno mu nauczyć się jazdy na rowerze, hulajnodze;

• Czuje się niepewnie na niestabilnym podłożu np. materacu;

• Przejawia duży lęk przed upadkiem lub wysokością, okazuje niepokój, gdy musi oderwać nogi od podłogi, np. wejść na schody;

• Nie toleruje zabiegów higienicznych np.: mycie głowy, kąpiel, obcinanie włosów, paznokci;

• Nie lubi się przytulać, nie lubi niespodziewanego dotyku lub przeciwnie nadmiernie obściskuje, dąży do mocnego kontaktu fizycznego;

• Nie znosi metek od ubrań;

• Zwykle odmawia ubierania nowych rzeczy, woli nosić stare, często już znoszone rzeczy;

• Nadmiernie zwraca uwagę na brudne dłonie, unika brudzących zabaw;

• Nie adekwatnie dopasowuje siłę do zadania;

• Unika zabaw zespołowych z kolegami, rodzeństwem, jest kiepskim zawodnikiem w zespole – myli kierunki, jest zagubione na boisku;

• Sprawia wrażenie, że nigdy się nie męczy lub wręcz przeciwnie męczy się bardzo szybko;

• Ma problem z zaplanowaniem ruchu, nie wie od czego zacząć wykonanie nowej czynności;

• W nowym miejscu czuje się zagubione, potrzebuje sporo czasu by się odnaleźć w otoczeniu;

• Uwielbia ekstremalne przeżycia np. skoki na głęboką wodę, szybką jazdę na nartach na tzw. „krechę”, szybkie zjeżdżalnie wodne, ciągle mu mało, nie zwraca uwagi na niebezpieczeństwo;
• Ma trudności szkolne np. z czytaniem i pisaniem, cięciem nożyczkami, odwraca litery, cyfry, ma trudności
w przepisywaniu z tablicy, nie ma dominacji jednej ręki.
c
Zmysły Integracji Sensorycznej

Praca z każdym dzieckiem przychodzącym na tzw. „diagnozę, terapię SI” zaczyna się od obserwacji pod kątem funkcjonowania poszczególnych zmysłów, jak i ich wspólnej pracy. Bada się rejestrację (odbiór bodźców zewnętrznych przez dziecko poprzez zmysł wzroku, słuchu, dotyku, itd.) i modulację bodźców (przetwarzanie otrzymanych przez zmysły informacji przez OUN – ośrodkowy układ nerwowy).

Układy sensoryczne
Większość z nas zna 5 podstawowych zmysłów:

- dotyk
- słuch
- wzrok
- smak
- węch

Dla terapeutów integracji sensorycznej natomiast bazowe znaczenie mają związane z nimi 3 układy sensoryczne:

- dotykowy
- przedsionkowy
- proprioceptywny

Współpraca zmysłów i układów sensorycznych wpływa na napięcie mięśniowe, postawę ciała, równowagę, koordynację ruchową, rozwój społeczny, rozwój emocjonalny, samokontrolę, zachowanie, procesy poznawcze – naukę, rozwój mowy, oraz wiele innych.

Układy przedsionkowy i proprioceptywny.
Receptory układu przedsionkowego zlokalizowane w uchu wewnętrznym, są ściśle związane ze słuchem, zaś receptory układu proprioceptywnego znajdują się w ścięgnach, stawach i mięśniach. Razem układ przedsionkowo - proprioceptywny pozwala odbierać wrażenia związane z ruchem i z jego zmianami. Umożliwia utrzymanie równowagi, napięcia mięśniowego, rozwój ruchu i jego płynność. Prawidłowa praca tego układu przekłada się na prawidłowy rozwój funkcji poznawczych, ruchowych i czuciowych.
Percepcja to skomplikowanie brzmiące słowo, odnoszące się do procesu mającego olbrzymie znaczenie e codziennym funkcjonowaniu ludzkiego organizmu. Oznacza ono „czucie głębokie”, czyli zmysł pozwalający na precyzyjne określenie położenia poszczególnych części ciała w przestrzeni. Proprocepcja pozwala także na rozpoznawanie przemieszczania się własnych kończyn bez kontroli wzroku oraz dokładną ocenę tego, w jakiej pozycji się znajdują.
Objawy zaburzenia propriocepcji:

Zaburzenia propriocepcji mogą objawiać się w zróżnicowany sposób. Do najczęściej spotykanych objawów zaliczamy: obniżone napięcie mięśniowe, osłabione odczucia z ciała i sztywność mięśni.
Obniżone napięcie mięśniowe upośledza kontrolowanie pozycji głowy, chodzenia, stania czy siadania, a w przypadku dziecka utrudnia nabywanie tychże umiejętności. Osłabione odczucia z ciała, tzw. wiotkość, sprawia, że bodźce płynące z ciała są słabsze niż u innych. Pacjent poszukuje wówczas sposobów pozwalających na wzmocnienie własnych odczuć. Dzieci dotknięte wiotkością, chcąc wzmocnić odczuwanie własnego ciała, wykonują ruchy silniejsze
i intensywniejsze, przez co bywają zbyt energiczne i nadpobudliwe ruchowo przy jednoczesnych kłopotach motorycznych oraz braku precyzyjnej koordynacji ramion i dłoni; często psują zabawki, łamią kredki, wgniatają flamastry, zamiast rysować, dziurawią kartki, nie odkładają przedmiotów na miejsce, tylko rzucają nimi, co z kolei naraża je na krytykę i brak akceptacji ze strony dorosłych. Sztywność mięśni to odpowiedź na deficyt w napięciu mięśni, które dziecko próbuje sobie samo rekompensować. Często występuje wówczas sztywność karku, rąk bądź nóg.
Układ przedsionkowy jest najwcześniej dojrzewającym systemem zmysłowym. Znajduje się w uchu wewnętrznym i już w trakcie życia płodowego osiąga dojrzałą formę. Od samego początku jest intensywnie ćwiczony, ponieważ w łonie matki płód nieustannie się rusza i zmienia pozycję. Układ przedsionkowy dzięki swoim receptorom informuje nas o ruchu liniowym (przód-tył, góra-dół), wibracji oraz ruchu obrotowym. Informuje nas w jakim położeniu znajduje się nasze ciało i co się z nim teraz dzieje, ponieważ jest bardzo wrażliwy nawet na najdrobniejsze zmiany pozycji i ruchu. System ten koordynuje odbieranie i przetwarzanie bodźców przez inne układy zmysłowe (dotyku, czucia głębokiego, wzroku, słuchu) ponieważ tworzy połączenia m.in z móżdżkiem, mięśniami gałek ocznych, tworem siatkowatym, narządem słuchu, korą mózgową czy mięśniami m.in
z okolic karku, szyi i kończyn.

Układ przedsionkowy odpowiada za:

• bezpieczeństwo grawitacyjne (źle interpretowane bodźce powodują irracjonalny strach przed ruchem, przebywaniem w wyższych pozycjach bądź oderwaniem nóg od podłoża);

• ruch i równowagę;

• napięcie mięśniowe i postawę;

• obustronną koordynację;

• ruchy gałek ocznych;

• przetwarzanie słuchowo-językowe;

• przetwarzanie wzrokowo-przestrzenne;

• planowanie ruchu.

Dzieci z dysfunkcjonalnym układem przedsionkowym mają trudności, które ujawniają się w postaci kłopotów z koordynacją ruchową, sprawnym poruszaniem się, radzeniem sobie z podstawowymi czynnościami dnia codziennego takimi jak ubieranie się, wiązanie butów, kopanie piłki, jazda na rowerze, rysowanie, pisanie, czytanie. Często też występuje nieadekwatna reakcja na stres i problemy w radzeniu sobie z emocjami. W wyniku ciągłych trudności i porażek następuje spadek poczucia własnej wartości i obniżenie motywacji do działania i uczenia się.

Układ dotykowy
Układ dotykowy jest największym i najbardziej pierwotnym systemem zmysłowym .Pomaga różnicować to, czego dotykamy
i gdzie jesteśmy dotykani .Ostrzega przed nieoczekiwanymi lub niebezpiecznymi wrażeniami dotykowymi .Ma wpływ na poczucie bezpieczeństwa, równowagę emocjonalną, koncentrację uwagi
i funkcje ruchowe.
Odbieranie wrażeń dotykowych odbywa się za pomocą czucia powierzchniowego i różnicującego. Czucie powierzchniowe pozwala nam lokalizować miejsce dotyku bez udziału wzroku, odróżniać faktury materiału, powierzchnie i kształty. Czucie różnicujące to odbieranie wrażeń związanych z bólem, temperaturą i ciśnieniem.
Układ dotykowy

• Układ dotykowy jest największym i najbardziej pierwotnym systemem zmysłowym. Pomaga różnicować to, czego dotykamy
• i gdzie jesteśmy dotykani. Ostrzega przed nieoczekiwanymi lub niebezpiecznymi wrażeniami dotykowymi. Ma wpływ na poczucie bezpieczeństwa, równowagę emocjonalną, koncentrację uwagi i funkcje ruchowe.

• Odbieranie wrażeń dotykowych odbywa się za pomocą czucia powierzchniowego i różnicującego. Czucie powierzchniowe pozwala nam lokalizować miejsce dotyku bez udziału wzroku, odróżniać faktury materiału, powierzchnie
i kształty. Czucie różnicujące to odbieranie wrażeń związanych
z bólem, temperaturą i ciśnieniem.

Nieprawidłowości w zakresie odbierania i przetwarzania bodźców dotykowych to nadwrażliwość lub obronność dotykowa.
Charakterystyczne objawy nadwrażliwości dotykowej to:
- postawa wycofująca, wzdryganie się na dotyk, niechęć do fizycznego kontaktu z rówieśnikami;
- unikanie wszelkich manipulacji w obrębie głowy, twarzy i jamy ustnej;
- nadruchliwość i zaburzenia koncentracji uwagi;
- preferowanie bycia ubranym od stóp do głów, noszenie obszernych ubrań, niechęć do zdejmowania butów;
- nietolerancja określonych konsystencji potraw;
- unikanie lepienia, malowania palcami i zabaw np. w piasku;
- trzymania przyborów do pisania opuszkami palców;

Normalizacja układu dotykowego:

• Masaże fakturowe;

• Masaż okolicy głowy, szyi, barków – głaskanie rozciąganie, poklepywanie;

• Masaż głowy – głaskanie, klepanie, ugniatanie, ostukiwanie;

• Malowanie palcami – farbami, budyń, kisiel, pianka do golenia;

• Baraszkowanie, toczenie się po zróżnicowanych strukturach;

• Szczotkowanie, masowanie dłoni myjkami, szczotkami, dywanikami o różnej fakturze;

• Zabawy w materiale sypkim: wsypujemy do dużej miski na zmianę: fasole, ryż, piasek, kisiel. Zachęcamy dziecko do zabawy danym materiałem np. poprzez wyjmowanie ukrytych w materiale sypkim drobnych zabawek;

• Ściskanie różnego rodzaju piłeczek, ściskaczy o zróżnicowanej fakturze;

• Domina dotykowe – dobieranie w pary figur o tej samej fakturze bez kontroli wzroku;

• Turlanie połączone z zawijaniem w sprężysty materiał (karimatę, folię bąbelkową, kołderkę). Zawijamy, uciskamy, odwijamy;

• Uciskanie, wałkowanie, ubijanie całej powierzchni ciała duża piłką. Dziecko leży na brzuchu, zachowujemy kierunek od góry do dołu;

• Chodzenie przez tunel, przeciskanie się przez dwie płaskie powierzchnie;

• Ciąganie dziecka ułożonego na kocu, za ręce, nogi w leżeniu zmiennym: na brzuchu, na plecach;

• Niedźwiedzie uściski.

Z uwagi na skomplikowany charakter deficytów, a także konieczność uprzedniej diagnozy i wdrożenia określonych procedur i ćwiczeń integracja sensoryczna wymaga dużego nakładu pracy
i odpowiedniego przygotowania.

Efekty pracy nie będą widoczne szybko, ale przy odpowiednio dobranych ćwiczeniach powinny one przynieść choć częściową poprawę.

Pamiętajmy, że część zaburzeń sensorycznych wynika ze stanów wieloletnich, więc ich poprawa może zająć sporo czasu.

Funkcjonowanie dziecka z SI w grupie przedszkolnej:

• Jego umysł będzie mniej efektywnie przyswajał i przetwarzał informacje;

• Często będzie rozdrażnione, płaczliwe, zmęczone;

• Może zachowywać się dysforycznie (reagowanie rozżaleniem, złością lub agresją na stosunkowo błahe bodźce);

• Będzie miał zaburzoną uwagę;

• Nie będzie potrafił efektywnie angażować się w działanie dydaktyczne i społeczne;

• Często będzie się wycofywać z kontaktu i starannie unikać określonych bodźców.

Przykładowe zestawy ćwiczeń bez konieczności wykorzystania specjalistycznego sprzętu:

• Skoki obunóż w różnych kierunkach;

• Przeskakiwanie z nogi na nogę;

• Marsz z jednoczesnymi wymachami rąk i nóg;

• Skoki pajacyka, skakanie naśladujące zwierzęta (żabki, niedźwiedzie, chód kaczki);

• Zeskakiwanie z ławeczki z podparciem;

• Ślizganie po podłodze, turlanie się, czołganie, kołysanie;

• Zabawa w naleśnik, zawijanie dziecka w karimatę kołdrę lub koc;

• Masaż materiałami o różnej fakturze;

• Przechodzenie przez tunele, szarfy tory przeszkód;

• Na orientację w schemacie ciała: masowanie z nazywaniem części ciała, potrząsanie nimi, przypinanie spinaczy, uciskanie;

• Ciągnięcie dziecka po podłodze na kocu w różnych pozycjach
( na brzuchu, na plecach, na czworakach, w siadzie).