Edukacja dorosłych w teorii i praktyce

Człowiek dorosły jako uczeń – to istota uspołeczniona, umiejąca działać harmonijnie z innymi ludźmi – członkami zespołu, zdolna do tego, by solidarnie z innymi rozwiązywać problemy intelektualne związane z procesem uczenia się. Ludzie dorośli potrafią opanować lenistwo, naukę traktują poważnie. Edukacja jest dla nich szansą życiową na zmianę pozycji w hierarchii społecznej.
Edukacja dorosłych powołana jest do spełnienia czterech podstawowych celów:
• ułatwianie zmian,
• uczestniczenie w życiu państwa i upowszechnianiu wartości demokratycznych,
• promowanie przedsiębiorczości i podnoszenie wydajności gospodarki,
• doskonalenie każdej formy rozwoju i rozwój osobisty.
Człowiek dorosły decyduje się na podjęcie nauki w zorganizowanej formie wtedy gdy uważa, że zdobyta wiedza pomoże mu w rozwiązywaniu problemów osobistych, zawodowych lub społecznych oraz gdy daje mu to zadowolenie. Motywy, którymi kierują się ludzie dorośli przy podejmowaniu nauki są bardzo różne. Możemy wśród nich wymienić między innymi: chęć zdobycia nowych wiadomości i umiejętności oraz ich doskonalenie, przygotowanie się do nowej pracy, racjonalne wykorzystanie czasu wolnego, chęć zawarcia nowych interesujących znajomości, uczenie się bez przerywania pracy, uzyskanie większej sprawności w wykonywaniu obowiązków domowych i nie tylko, pragnienie ucieczki od rutyny, chęć poprawy statusu materialnego, przewidywany awans zawodowy lub społeczny, rozwijanie swojej osobowości oraz doskonalenie kontaktów z ludźmi, rozwijanie sprawności fizycznej, chęć wyrównania swojego wykształcenia do wykształcenia osób bliskich -współmałżonka, dzieci rodziców, chęć podniesienia swojej wartości we własnych oczach, zdobycie władzy i inne.
Najpopularniejsze są następujące style uczenia się:
o wzór wizualny – myślimy obrazami – wizualizujemy informacje;
o wzór słuchowy – myślimy dźwiękami – informacje przetwarzamy na dźwięki;
o wzór uczuciowy – myślimy doznaniami – informacje odbieramy i przekazujemy za pomocą dotyku, zapachu, smaku.
Dla człowieka dorosłego typowy jest styl, w którym preferowane jest zdobywanie wiedzy przez doświadczenie – ucząc się, chętnie odwołuje się do realnych zdarzeń, często w sposób intuicyjny oraz styl, w którym dominują abstrakcyjne przemyślenia – ucząc się, wnika w istotę problemów i sytuacji, analizuje, rozważa, tworzy teorie, aby zrozumieć doświadczenia.
Dydaktyka dorosłych wyróżnia następujące formy uczenia się:
o naturalne,
o przez korzystanie z typowych rozwiązań systemowych: wykładu, zajęć warsztatowych, konserwatoryjnych, ćwiczeniowych
o przez studia przypadków („case study”)
o przez samodzielne uczenie się.
Z moich obserwacji i doświadczenia wynika, że największa ilość osób dorosłych kształcących się podejmuje decyzję o dalszym kształceniu się w powiązaniu z pracą zawodową wykonywaną bądź taką, którą chcieliby wykonywać po ukończeniu kształcenia.
Nie dziwi mnie w zasadzie taka postawa w czasach, kiedy chyba wszystkie, a jeśli nie to zdecydowana większość zorganizowanych form kształcenia dorosłych jest płatna i to często niemało. Większość dorosłych liczy na to, że po zakończeniu kształcenia zmieni stanowisko bądź rodzaj wykonywanej pracy lub też w ogóle zmieni zawód, a wszystko to ma najczęściej prowadzić do poprawy ich sytuacji materialnej (spodziewane podniesienie zarobków). Motywy, którymi się przy tym kierują są bardzo różne. U jednych jest to chęć podniesienia swoich kwalifikacji zawodowych, inni chcą zdobyć większą wiedzę ogólną, która pozwoli im na awans, ale jednocześnie będą mogli wykorzystać ją szerzej. Jeszcze inni zadowolą się zdobyciem jak najmniejszym wysiłkiem upragnionego dokumentu, który pozwoli im na realizację swojego celu. Bardzo ważnym czynnikiem warunkującym uczestnictwo w oświacie dorosłych jest jej dostępność. Trudno bowiem mówić o podjęciu kształcenia jeśli nas na nie stać lub w pobliżu miejsca naszej egzystencji nie ma placówki oświatowej dla nas odpowiedniej.
Ważnymi czynnikami wzrostu efektywności uczenia się osób dorosłych są stosowane metody edukacji. Możemy wyróżnić następujące typy uczenia się dorosłych:
a) uczenie sztuczne – pamięciowe; dorośli lepiej zapamiętują to, co kojarzy im się z już posiadanymi wiadomościami i co wydaje się im ważne i potrzebne, co mogą wykorzystać w pracy;
b) uczenie naturalne - rozpatrywanie konkretnych rozwiązań na przykładach; ten typ uczenia się, szczególnie w grupach tych samych zawodów lub stanowisk pracy, okazuje się bardzo skuteczny i dobrze przyjmowany przez uczących się;
c) uczenie racjonalne - poznawanie w działaniu, pod warunkiem rozumienia i wykorzystywania uogólnień, wnioskowania i poszukiwania nowych rozwiązań.
Umiejętności interpersonalne kształtujemy przede wszystkim w działaniu, poprzedzając prezentacje i ćwiczenia wyjaśnieniami i przykładami. W kształceniu zawodowym należy wykorzystywać potrzebę aktywności w zdobywaniu wiedzy i umiejętności, jakie mają dorośli. Metody aktywizujące są o 70% skuteczniejsze niż metody przekazu informacji w postaci wykładu. W działaniu czy rozwiązaniu problemów bezpośrednio związanych z pracą stopień zapamiętywania wyraźnie wzrasta.
Sposób uczenia się dzieci i dorosłych to dwie różne kwestie. Dla uczniów szkół podstawowych i średnich podstawową motywacją do efektywnej nauki jest motywacja poznawcza. Dla studentów wkraczających w dorosłe życie, często posiadających już własne doświadczenia (czasami nawet zawodowe), obok motywacji poznawczej ważne są cele użytkowe wiedzy, którą właśnie zdobywają. Dorosły zwykle sam decyduje czego powinien i chce się nauczyć (duży zakres autonomii). Stale też porównuje nowe informacje z doświadczeniami z własnego życia, chce, aby zdobyta wiedza od razu mu się przydała, ma zwykle mocno ugruntowane poglądy. Wszystko to może być stymulatorem w procesie uczenia się, może też czasem ten proces zakłócać. Właściwe podejście nauczyciela uwzględniające charakter i cechy ucznia dojrzałego jest więc szalenie istotne.
W procesie uczenia się doświadczamy uczuć i emocji, bierzemy udział w zadaniach – indywidualnie lub grupowo, odgrywamy różne role, uczestniczymy w symulacjach. Niestety, samo doświadczanie nie wystarcza, aby nauczyć się czegoś nowego. Ważna jest również faza przemyśleń – analizowania poznanych treści i faza wyciągania wniosków – co nam poszło dobrze, co źle i dlaczego. Elementy te mogą się realizować poprzez dyskusję w grupie lub inne formy zachowań, w efekcie których pojawi się informacja zwrotna. Ostatni etap to planowanie wykorzystania zdobytej wiedzy. Niestety, najczęściej spotykanym działaniem jest ograniczenie się do fazy doświadczania.
Omawiając udział zmysłów w procesie uczenia się nie sposób nie wspomnieć o pomocach wizualnych. Chociaż najważniejszym nośnikiem audiowizualnym jest zawsze nauczyciel, dysponuje on bowiem językiem werbalnym i mową ciała, zastosowanie różnego rodzaju pomocy wizualnych (map, folii plakatów, plansz) w sposób szczególny wspomaga uczenie się, a przecież im więcej zmysłów zaangażujemy w proces przyswajania wiedzy, tym szybciej się uczymy. Popularne stwierdzenie mówi, że obraz zastępuje 1000 słów. Powinniśmy więc stosować zasadę „Nigdy nie mów dorosłym tego, co możesz im pokazać”. Statystyki pokazują, że zapamiętujemy 10% z tego, co przeczytaliśmy, 20% z tego, co usłyszeliśmy, 30% z tego, co zobaczyliśmy, 70% z tego, co przedyskutowaliśmy i 80% z tego, czego doświadczyliśmy osobiście. Z pomocy wizualnych warto skorzystać, gdy prezentuje się dane, struktury, procesy, zależności lub gdy temat jest kontrowersyjny i występują różne stanowiska. Korzyści dla uczącego się dorosłego jest wiele: porządkują treści, wywołują one zainteresowanie i zachęcają do słuchania, zwiększają jasność i skuteczność przekazu, podkreślają główne elementy prezentacji, ułatwiają skupienie uwagi i zapamiętywanie oraz urozmaicają odbiór przekazywanych treści.
Ważnym elementem przyswajania wiedzy i umiejętności przez dorosłych są ćwiczenia praktyczne, zarówno indywidualne, jak i w grupach, gdyż uczenie się dorosłych nastawione jest bardziej na aktywne uczestnictwo, niż tylko na odbiór. Pozytywne zachowania należy wzmacniać jak najszybciej. Uczeń dorosły nie może być ośmieszany i zdominowany, bo choć w ten sposób uda się go zmusić do pracy, to raczej niczego się nie nauczy. Należy więc wykluczyć takie zachowania, jak: traktowanie „z góry”, ignorowanie opinii, zbytnia niecierpliwość lub surowość. Unikanie takich postaw przyczyni się do wytworzenia pozytywnej atmosfery i podniesienia poziomu motywacji uczestnika zajęć. Warto również pamiętać o zasadzie opóźnionej poprawy błędów (po całej wypowiedzi, a nie w jej trakcie) oraz stosowaniu techniki „persona”, dzięki której uczeń dorosły uzyskując nową tożsamość jednocześnie dystansuje się do samego siebie.

BIBLIOGRAFIA

T. Wujek (red.), Wprowadzenie do andragogiki, Radom 1996, Wyd. ITE..
R. Piwowarski (red.), OŚWIATA DOROSŁYCH. Nowe uwarunkowania i wyzwania, Warszawa 1998, Wyd. IBE.
J. W. Botkin, M. Elmandjra, M. Malitza, Uczyć się – bez granic, Warszawa 1982, PWN.