Stres jako przejaw relacji z otoczeniem

Stres jako przejaw relacji z otoczeniem

Tylko nieznane przeraża człowieka.
Ale dla tego, kto stawia mu czoło, ono już nie jest nieznane.
Antonine de Saint-Exupery

Stres - wydaje się, że jest nieodłączną częścią naszego życia. Problematyka stresu zajmuje wyjątkowe miejsce zarówno w teorii, jak i w praktyce psychologicznej
i pedagogicznej, jest także obiektem badań socjologów i lekarzy. Każdy z nas słysząc to słowo, ma różne skojarzenia. Jednak czy potrafimy zdefiniować, czym jest? Czy raczej nasuwają nam się w pierwszej kolejności czynniki, które go wywołują, które są „stresogenne”?
Pojęcie stresu nie jest jednoznaczne i dlatego w różny sposób bywa definiowane
i wyjaśniane. W. Oniszczenko (1993, s.7) wskazuje trzy odmienne sposoby określenia stresu, które niekoniecznie musza się wykluczać. Pierwsze podejście określa stres, jako odpowiedź organizmu na szkodliwe bodźce albo, jako reakcję na jakiekolwiek wymagania – fizyczne lub psychiczne – stawiane organizmowi. Drugie podejście przedstawia stres z punktu widzenia oddziaływań środowiska i w ten sposób traktuje go, jako różnego rodzaju sytuacje trudne. Trzecie podejście opisuje stres, jako reakcję wynikająca z braku „odpowiedniości” pomiędzy jednostką, a jego otoczeniem (środowiskiem) biologicznym i/lub społecznym.
Zdaniem J.Tylki (1992, s.7) stres w najogólniejszym ujęciu, to „nieswoista reakcja organizmu na wszelkie stawiane mu żądania”.
Jako prekursorów stresu wymienia się m.in. francuskiego fizjologa C. Bernarda, który
w połowie XIX wieku w Paryżu ogłosił zasadę względnej równowagi środowiska wewnętrznego, jako podstawę utrzymania się organizmu przy życiu oraz W. Canzona, autora teorii homeostazy. Canzon (amerykański fizjolog) w swojej książce charakterystycznie zatytułowanej „Mądrość ciała”, upatrywał mądrości ciała w systemie mechanizmów regulujących, które pozwalają organizmowi odpowiadać w sposób korzystny na bodźce środowiskowe (Terelak, 1995, s.17)
Początków koncepcji stresu należy dopatrywać się z przypadkowo wykrytym przez Selye’go zwykłym zespołem choroby. Ten zwykły zespół chorobowy był pierwszym dowodem dla Selye’go, że nieswoiste cechy choroby są z punktu widzenia lekarskiego istotną właściwością stresu.
H. Selye (1988, s.83) stres definiuje, jako: „Stan biologiczny stresu w istocie swojej jest przystosowaniem rozwijającym się w wyniku antagonizmu między działającym czynnikiem oporu, jakim ustrój na czynnik ten oddziaływa”.
Zjawisko stresu według Hansa Selye’go przebiega w trzech fazach:
▪ faza alarmowa (faza szoku, faza przeciwdziałania szokowi) - powstaje pod wpływem szkodliwego bodźca. Ma na celu dwustopniową mobilizację sił obronnych organizmu. Najpierw jest faza szoku, która obejmuje bezpośrednią reakcję organizmu na czynniki szkodliwe i charakteryzuje się silnym pobudzeniem organizmu do obrony. Następna faza, to przeciwdziałanie szokowi, która obejmuje reakcje obronne. Towarzyszą jej zmiany w funkcjach fizjologicznych i którym towarzyszą zmiany w funkcjach fizjologicznych organizmu, np. wzrost ciśnienia krwi.
▪ stadium odporności - organizm mobilizuje swoje zasoby energetyczne i mechanizmy obronne - następuje względna adaptacja organizmu na działanie szkodliwego bodźca.
▪ stadium wyczerpania – charakteryzuje się obniżeniem możliwości energetycznych
i obronnych organizmu, czego wskaźnikiem może być rozregulowanie funkcji fizjologicznych organizmu (Terelak, 1999, s.200).
Obecnie, z punktu widzenia psychologów, najczęściej traktuje się stres (za R. Lazarusem), jako relację między jednostką a środowiskiem, które ją otacza. Podkreśla się znaczenie tego, jak osoba tę relację ocenia, a więc znaczący się subiektywny punkt widzenia tej osoby. To właśnie ocena odgrywa bardzo ważną rolę w powstaniu stresu. Gdy jest ona negatywna,
a więc gdy osoba traktuje daną sytuację (relację), która ją spotyka w kontakcie z otoczeniem, jako zagrażającą i ponad jej siły lub jako krzywdę czy poniesioną stratę, dochodzi wtedy do dyskomfortu i wzbudzenia reakcji stresu. Występują takie emocje, jak: złość, żal, smutek –
w przypadku krzywdy/straty, a w przypadku zagrożenia są to najczęściej: strach, lęk czy martwienie się. Jednak nie zawsze ocena musi być negatywna. Może być tak, że dla danej osoby, zaistniała sytuacja stanowi wręcz wyzwanie, wówczas nie dochodzi do wzbudzenia reakcji stresowej, ale gdy stanowi dla nas wyzwanie mogą pojawić się obawy: „czy sobie poradzę”; lęk: „boję się zaryzykować”, ale jednocześnie także pozytywne odczucia jak: nadzieja na sukces, zapał do pracy czy podniecenie i rozweselenie.
Czynniki, które wywołują stres mogą być różne. Trudno jest przyjąć wspólną klasyfikację źródeł stresu, gdyż nie ma obowiązujących kryteriów podziału. W związku
z brakiem kryteriów, przydatna może być natura czynnika stresowego (stresora).
Stresor – to element bodźca lub sytuacji, która narusza względną równowagę pomiędzy przedmiotem a środowiskiem i uruchamia mechanizmy adaptacyjne (regulacji psychicznej) zachowania się człowieka.
Biorąc pod uwagę naturę tak rozumianego stresora można przyjąć klasyfikację na stresory:
▪ fizyczne,
▪ biologiczne,
▪ psychologiczne (społeczne).
Fizyczne czynniki stresu charakteryzują się cechami, takimi jak:
▪ nadają się do opisu zewnętrznego środowiska życia człowieka,
▪ dają się łatwo ująć w kategorie ilościowe.
Spośród czynników fizycznych, najczęściej w literaturze przedmiotu opisywane są:
▪ czynniki klimatyczne (temperatura otoczenia i wilgotność),
▪ hałas,
▪ wibracje,
▪ niedotlenienie,
▪ przyspieszenia,
▪ nieważkość.
Chronobiologiczne czynniki stresu:
▪ Rytm biologiczny (zakłócenia rytmów czynnościowych związanych z biologicznym funkcjonowaniem organizmu).
▪ Zakłócenie rytmu okołodobowego określającego kształtowanie się faz aktywności.
▪ Rytm okołodobowy a zdolność do pracy – sprawność psychiczna i psychomotoryczna w różnych porach dnia jest zróżnicowana. Najwyższa jej wartość przypada na godziny między 12 a 18, najniższa zaś miedzy 5 a 6 rano. Ma to istotny wpływ na poczucie komfortu oraz zdolność do pracy fizycznej i umysłowej w różnych porach dnia oraz
w warunkach stresu bezsenności. Rytm okołodobowy jest zróżnicowany międzyosobniczo. Mówi się o typach rannych i wieczornych, co odpowiada osiąganiu większej sprawności w określonych porach dnia.
▪ Stres nagłej zmiany czasu – jest on dostrzegalny, poczynając od zmiany dwóch sfer czasowych. Szybka zmiana strefy czasowej prowadzi do desynchronizacji rytmu okołodobowego. Powoduje to bezsenność, senność w ciągu dnia, nerwowość, zaburzenia przewodu pokarmowego, zakłócenia sprawności psychicznej i umysłowej.
Psychologiczne czynniki stresu – są charakteryzowane najczęściej w relacji do psychologicznych skutków wiążących się z nadmiernym obciążeniem psychicznym, czy też napięciem emocjonalnym (Terelak, 1995)
Łatwo zauważyć, że czynniki wywołujące stres tkwią zarówno w jednostce i poza nią,
w środowisku.
Objawy stresu możemy obserwować w następujących sferach:
▪ fizjologicznej: przyspieszone bicie serca, napięcie mięśni, pocenie się, zmiany ciśnienia krwi, suchość w jamie ustnej, bóle pleców i szyi, niestrawność żołądkowa, bóle głowy, bezsenność, omdlenia, czerwienienie i blednięcie twarzy;
▪ emocji: lęk, depresja, nerwowość, złość, smutek, zamykanie się w sobie, zakłopotanie;
▪ myślenie: zapominanie, brak koncentracji, obsesyjne trzymanie się pewnych pomysłów;
▪ zachowaniu: trudności w mówieniu, tiki nerwowe, dokuczanie innym, brak chęci do uczenia się nowych umiejętności, odgrywanie roli ofiary, rezygnacja z zainteresowań, unikanie kontaktu z innymi ludźmi (Jamrożak, Sobczak, 1996).
Długotrwały stres powoduje utratę równowagi psychicznej, obniża zdolność do pracy
i funkcjonowania, oddziaływuje na zdrowie, a w skrajnych przypadkach jest przyczyną wielu chorób a nawet śmierci. Nasz organizm reaguje na stres wzmożonym wydzielaniem hormonów, wśród których podstawową rolę odgrywa adrenalina, która jest odpowiedzialna za wzrost ciśnienia krwi, bicie serca, zużycie tlenu i cukru przez komórki.
Każdy z nas potrzebuje pewnego poziomu stymulacji, aby móc sprostać wyzwaniom
i reagować odpowiednio do sytuacji, w jakiej się znajduje. Do właściwego funkcjonowania potrzebujemy optymalnego poziomu stresu. Optymalny poziom stresu to ten, w którym czujemy się pełni energii i chęci do działania. Niski i zbyt wysoki poziom stresu jest stanem zakłócającym i utrudniającym funkcjonowanie.
Zbyt niski poziom stresu może powodować:
▪ obojętność,
▪ znudzenie, poczucie bezużyteczności, brak zainteresowań,
▪ niechęć do działania,
▪ wmawianie sobie, że wszystko jest bez sensu,
▪ stwierdzenie, że proste prace mają wymiar bardzo wysokich zadań.
Skutki zbyt wysokiego poziomu stresu, to:
▪ fizyczne napięcie ciała,
▪ lęk i zamęt w głowie,
▪ zwolnienie refleksu,
▪ utrata koncentracji i zdolności myślenia,
▪ zaburzenia koncentracji ruchu.
Optymalny poziom stresu wywołuje reakcje pozytywne. Jest to:
▪ świadomość dobrej formy i właściwego funkcjonowania,
▪ odprężenie fizyczne,
▪ szybki refleks w podejmowaniu decyzji, działań,
▪ wysokie zaangażowanie w pracę, łatwość realizacji zadań,
▪ wyostrzona uwaga i wiara we własne możliwości.
Należy jednak pamiętać, że poziomy stresu mają swoje zróżnicowanie indywidualne, ponieważ ich odczuwanie jest stanem subiektywnym dla każdego. To, co dla jednych jest zbyt dużym stresem, dla innych może być niskim lub optymalnym (Jamrożak, Sobczak, 1996)

Aby sprawdzić, upewnić, jaki poziom stresu jest dla mnie właściwy/odpowiedni można wykonać sobie krótki test.

TEST – Odpowiedni dla Ciebie poziom stresu
Podkreśl proszę przy każdym z pięciu punktów jedną możliwość, a lub b. Nie staraj się dobrze wypaść, nie ma tu odpowiedzi dobrych lub złych.

JA ZAZWYCZAJ:
1a) Uważam za właściwe odpoczywać od nauki lub od pracy jak najczęściej, nie przemęczać się, prowadzić życie towarzyskie.
1b) Poświęcam większość czasu nauce lub pracy, a jeśli już zmarnuję czas na coś innego, to
z poczuciem winy.

2a) Bardzo uważam, żeby się nie spóźniać.
2b) Nie warto się śpieszyć, zawsze zdążę.

3a) Jestem dobrym słuchaczem.
3b) Zdarza mi się komuś przerwać w pół zdania, żeby dokończyć je za niego.

4a) Staram się zawsze nauczyć czegoś nowego.
4b) Nie mam cierpliwości do dokształcania się.

5a) Nienawidzę własnych błędów, ale nie toleruję krytyki.
5b) Traktuję własne błędy i krytykę, jako pożyteczną informację na przyszłość.

1a – 1
1b – 2
2a – 2
2b – 1
3a – 1
3b – 2
4a – 1
4b – 2
5a – 2
5b – 1

Proszę policz punkty

Wyniki testu:
5 - 6 punktów - Oznacza, że Twoje zachowanie sprzyja niskiemu napięciu i jest to zwykły dla Ciebie poziom stresu, z którym dobrze się czujesz. Przy wyższym funkcjonujesz nieco gorzej.
7 - 8 punktów - Oznacza, że najlepiej działasz w sytuacji średniego napięcia i takiego poziomu stresu szukasz. Przy wyższym lub niższym nie czujesz się dobrze.
9 - 10 punktów - Oznacza, że Twoje zachowania sprzyjają wysokiemu napięciu i jest to zwykły dla Ciebie poziom stresu, który lubisz. Przy niższym nudzisz się lub zasypiasz.

Życie pełne napięć, z którymi nie każdy potrafi sobie poradzić powoduje, że stajemy się ofiarami stresu. Należy pamiętać, że problemy współczesnego świata nie dotyczą tylko osób dorosłych, ale także młodzi ludzie, a nawet małe dzieci poddawani są silnym napięciom, które są przyczyną stresu.
Pokonywanie stresu to nie zaprzeczanie jego istnienia, ani nie „połykanie” całego gniewu i złości, jakie powoduje. Takie postępowanie w większości przypadków byłoby równie niekorzystne, co sam stres. Pokonywanie stresu to sposób zachowania się odpowiedni do obciążającej sytuacji, która zarazem stanowi sposób wyzwania (Friebel, 1992).
Najpowszechniej przyjmowana definicją radzenia sobie ze stresem R.S. Lazarusa
i S. Folkmana brzmi następująco: „jest to ciągły zmieniający się wysiłek poznawczy
i behawioralny skierowany na specyficzne wymagania zewnętrzne i/lub wewnętrzne, które oceniane są jako obciążające lub przekraczające możliwości człowieka” (Terelak, 1995, s.281- 282). Zdaniem autorów, różne sposoby radzenia sobie ze stresem pełnią dwie funkcje. Pierwsza z nich służy zmianie sytuacji na lepsze, albo poprzez zmianę własnego zachowania, albo przez zmianę otoczenia. Natomiast druga funkcja polega na opanowaniu emocji w taki sposób, aby nie wymknęły się spod kontroli i nie załamały odporności psychicznej ani też nie utrudniły relacji z innymi.
Radzenie uważane jest ponadto za podstawowy proces adaptacyjny. Jeżeli osoba
w pierwotnej ocenie uzna sytuację za stresową, to uruchomiony zostanie proces zaradczy. Jego przebieg zależy głownie od oceny wtórnej zagrożenia, kiedy to osoba dokonuje oszacowania, co może uczynić, by sprostać wymaganiom sytuacji. Radzenie obejmuje zarówno czynności poznawcze i behawioralne ukierunkowane na zmianę własnej sytuacji na lepszą.

Rzeczy są takie, jakimi czyni je Twoja opinia, a ta opinia mieszka w Tobie.
Możesz ją odmienić, kiedy tylko zechcesz, a wówczas granice same się wygładzą
i wszystko się uciszy: morze spokojne, niebo bezchmurne.
Marek Aureliusz

Bibliografia:

▪ Friebel V., (1992), Jak pokonać stres, Oficyna Wydawnicza „INTERSPAR”, Warszawa.
▪ Jamrożek B., Sobczak J. (1996), Komunikacja interpersonalna, Wydawnictwo eMPi2, Poznań.
▪ Lazarus R., (1986), Paradygmat stresu i radzenia sobie, „Nowiny Psychologiczne”,
40-41 (3-4).
▪ Oniszczenko W., (1993), Stres to brzmi groźnie, Wydawnictwo Szkolne
i Pedagogiczne, Warszawa.
▪ Selye H., (1988), Stres życia, PZWL, Warszawa.
▪ Terelak J.F., (1995), Stres psychologiczny, Oficyna Wydawnicza Branta, Bydgoszcz.
▪ Terelak J.F., (1999), Psychologia menadżera, Wydawnictwo Difin, Warszawa.
▪ Tylka J., (1992), Stop dla stresu, Wydawnictwo Czasopism i Książek Technicznych SIGMA NOT, Warszawa.

Natalia Tomaszewska