Badanie motywacji i satysfakcji uczniów szkoły specjalnej przysposabiającej do pracy uczestniczących we wspomaganych praktykach zawodowych

Badanie motywacji i satysfakcji uczniów szkoły specjalnej przysposabiającej do pracy
uczestniczących we wspomaganych praktykach zawodowych.

Każdą diagnozę, zarówno nieformalną, jak i unormowaną, należy przeprowadzać według pewnych reguł. Nauczyciel, chcąc zbadać efekty swoich oddziaływań edukacyjnych lub postawy uczniów, powinien badanie dokładnie przemyśleć, zaplanować, a po przeprowadzeniu, przeanalizować wyniki i wyciągnąć z nich wnioski do swojej dalszej pracy.
Nieformalna diagnoza edukacyjna ma wiele wspólnego z badaniami indywidualizującymi, opartymi na założeniu o niepowtarzalności każdego obiektu. Wyniki diagnozy nieformalnej są silnie uzależnione kontekstowo i zazwyczaj nie podejmuje się prób uogólniania ich na przypadki nie objęte diagnozą. Podejmując się diagnozy nieformalnej, nauczyciel-badacz musi mieć wiedzę na temat przeszłości badanych obiektów oraz ich przyszłości, by móc w sposób przyczynowy interpretować poznawane zjawiska (Niemierko, 2009).
Diagnoza nieformalna prowadzona przez nauczyciela musi kierować się zasadą dostosowania badania do warunków działania edukacyjnego. Zasada ta wiąże się z faktem, iż nieformalne badanie edukacyjne uzależnione jest od pewnego kontekstu. Nauczyciel pracuje w określony sposób z określonymi uczniami, w określonym środowisku, posługując się określonymi metodami. Podstawą szacowania w przypadku diagnozy nieformalnej nie jest skalowanie punktowe, lecz ogólne szacowanie na podstawie interpretowania faktów z przeszłości, teraźniejszości i przewidywania rozwoju zdarzeń w przyszłości. W przypadku diagnozy nieformalnej nie można mówić o rzetelności rozumianej w sposób typowy dla diagnozowania formalnego, unormowanego. Właściwością pomiaru pedagogicznego jest wystarczalność informacji uzyskiwanej z różnych źródeł w wystarczająco długim czasie (ibidem).
Diagnoza nieformalna jest ukierunkowana na konsekwencje działań dla wszystkich uczestników procesu edukacyjnego, a więc uczniów, nauczycieli i ogółu społeczeństwa. W tym ujęciu diagnoza jest budowaniem zrozumienia ucznia, czyli odtwarzania jego wartości, dążeń i doświadczeń oraz wczuwania się w jego emocje. Nauczyciel w tym procesie nie jest pozbawiony empatii. Przyjmuje punkt widzenia ucznia i współdzieli jego przeżycia (ibidem).
Koleją cechą diagnozy nieformalnej jest obiektywizm konwencjonalny. Zasada ta wynika z faktu, iż uczniowie zobowiązani są do przestrzegania określonych norm zależnie od kontekstu, w jakim się znajdują (klasa, rodzina itp.). Diagnosta bez wiedzy na temat umów dokonywanych w instytucjach wychowujących w przeszłości, czyniłby fałszywe przewidywania o przyszłości (ibidem).

Ankieta jest formą uzyskiwania informacji przez zadawanie pytań na piśmie. Jest metodą diagnozy nieformalnej, która nadaje się do rozpoznawania doświadczeń, poglądów i nastrojów uczniów. Pytania ankiety, im bardziej jasne, atrakcyjne poznawczo i przyjazne uczniom, tym większą dają szansę uzyskania cennych diagnostycznie odpowiedzi (Niemierko, 2009).

Szkoła przysposabiająca do pracy to ostatni etap edukacyjny dla uczniów z niepełnosprawnością intelektualną w stopniu umiarkowanym i znacznym oraz z dla uczniów z niepełnosprawnościami sprzężonymi. Obecnie proces kształcenia i wychowania na tym poziomie reguluje Podstawa programowa kształcenia ogólnego dla szkół specjalnych przysposabiających do pracy dla uczniów z niepełnosprawnością intelektualną w stopniu umiarkowanym lub znacznym oraz dla uczniów z niepełnosprawnościami sprzężonymi (Rozporządzenie MEN z dn.14 lutego 2017 r.).
Wyżej wymieniony dokument wskazuje efektywne przygotowanie uczniów do dorosłości jako główny cel oddziaływań edukacyjnych i wychowawczych. Jednym z kluczowych założeń jest praktyczne przysposobienie do podjęcia zatrudnienia na otwartym/chronionym rynku pracy. Zadania szkoły, które mają służyć realizacji tego celu to m.in.: przygotowanie do wykonywania, indywidualnie i zespołowo, różnych prac, mających na celu zaspokajanie potrzeb własnych i otoczenia; kształtowanie kompetencji społeczno-zawodowych istotnych z punktu widzenia samostanowienia w dorosłym życiu; kształtowanie prawidłowej postawy uczniów wobec pracy, w aspekcie motywacji, kompetencji i zaangażowania w pracę; kształtowanie umiejętności praktycznych do podjęcia zatrudnienia na otwartym lub chronionym rynku pracy, w tym udziału w praktykach wspomaganych (Rozporządzenie MEN z dn.14 lutego 2017 r.).
Celem praktyk zawodowych, obok rozwijania kompetencji społecznych i zawodowych, jest określenie, w jakim obszarze pracy osoba niepełnosprawna ma największe szanse na sukces i jakiej pracy należy dla niej szukać. Podstawowym założeniem planowania praktyk jest uczestnictwo osoby z niepełnosprawnością intelektualną w procesie oceny i podejmowania przez nią najważniejszych decyzji, niezależnie od formy oceny. Podczas oceny powinna być umożliwiona identyfikacja mocnych stron i umiejętności osoby niepełnosprawnej (Klaro-Celej i in., 2019).

Niniejsza ankieta skierowana jest do uczniów trzeciej klasy szkoły przysposabiającej do pracy, którzy uczestniczą w praktykach wspomaganych przez cały okres edukacji na tym poziomie. Na początku, w klasie pierwszej i drugiej, uczniowie poznają ofertę rynku pracy, rozwijają kompetencje społeczne i zawodowe. Uczą się autoprezentacji, określania swoich zainteresowań, mocnych stron i predyspozycji do wykonywania określonych czynności. Nabywają umiejętności współpracy w zespole, reagowania na trudne sytuacje w interakcjach z innymi osobami, radzenia sobie ze stresem. Podczas zajęć praktycznych uczą się wykonywania czynności pracy. W klasie trzeciej praktyki zawodowe (wspomagane) odbywają przez cały rok szkolny w jednym zakładzie pracy w wymiarze dwóch godzin tygodniowo. Podczas praktyk każdy uczeń pracuje w towarzystwie swojego nauczyciela, który jest trenerem pracy.

Ankieta, którą wypełniają uczniowie, ma na celu zbadanie ich postaw wyrażonych w poziomie motywacji do pracy i satysfakcji z udziału w praktykach zawodowych.
Według teorii Abrahama Maslowa, źródłem motywacji jest zaspokajanie potrzeb. Zgodnie z nią można wyodrębnić dziesięć potrzeb mających wpływ na motywację do pracy występujących i realizowanych w kontekście zatrudnienia (Młodzianowska, Olszyńska, 2019).
Wśród potrzeb fizjologicznych, w odniesieniu do teorii motywacji w kategoriach pracy, znajdują się potrzeba wygodnego stanowiska pracy oraz potrzeba odpowiedniego wynagrodzenia. Do potrzeby poczucia bezpieczeństwa zaliczyć można potrzebę świadczeń socjalnych oraz potrzebę poczucia stabilizacji. Potrzeba przynależności społecznej wyraża się jako potrzeba poczucia bycia częścią grupy oraz potrzeba dobrych kontaktów ze współpracownikami. Potrzeba uznania będzie w tym ujęciu rozumiana jako potrzeba przydzielania trudniejszych, ambitniejszych zadań oraz potrzeba dostrzegania i nagradzania wysiłku pracownika. Potrzeba samorealizacji w kategorii zatrudnienia jest rozumiana jako potrzeba zdobywania nowych umiejętności oraz potrzeba realizacji własnych celów i ambicji (ibidem).

Konstruując ankietę w odniesieniu do teorii potrzeb Maslowa, nie kierowałam się potrzebami fizjologicznymi i bezpieczeństwa. Stanowisko pracy dla ucznia musi być z założenia wygodne, bezpieczne i dopasowane do jego indywidualnych możliwości i potrzeb. Ponieważ praktyki organizowane są przez szkołę w ramach realizacji celów podstawy programowej, stanowią nieodpłatną formę rozwijania kompetencji społecznych i zawodowych. Podczas konstruowania ankiety nie kierowałam się więc potrzebą ciągłości finansowej i stałości zatrudnienia.
Zaspokojenie potrzeby przynależności jest istotne w procesie rozwijania się motywacji do pracy. Dobre, partnerskie kontakty ze współpracownikami oraz poczucie integralności z grupą jest bardzo ważnym aspektem zatrudnienia. Jak wspomniałam wcześniej, praktyki wspomagane mają na celu także rozwój kompetencji społecznych. Zatrudnienie ma umożliwić osobie niepełnosprawnej pełne i aktywne uczestnictwo w życiu społecznym.
Wiedza na temat zaspokojenia u uczniów potrzeby kontaktów społecznych pochodzić będzie z odpowiedzi na pytania: „Spotykam przyjazne osoby w zakładzie pracy”, „Czuję się lubiany w zakładzie pracy”.
Zaspokojenie potrzeby uznania, rozumianej tu jako potrzeby przydzielania trudniejszych, ambitniejszych zadań oraz dostrzegania i nagradzania wysiłku, jest bardzo ważnym wyznacznikiem motywacji uczniów. Przydzielanie trudniejszych zadań łączy się w przypadku praktyk wspomaganych z potrzebą zdobywania nowych umiejętności, a więc z potrzebą samorealizacji.
Zadaniem wynikającym z podstawy programowej kształcenia ogólnego jest przygotowanie do wykonywania, indywidualnie i zespołowo, różnych prac, mających na celu zaspokajanie potrzeb własnych i otoczenia. Uczniowie podczas nauki w szkole przysposabiającej do pracy uczą się nowych umiejętności praktycznych, które mogą wykonywać jako pracę na otwartym lub wspomaganym rynku pracy. Oddziaływania edukacyjne mają na celu także ciągłe rozwijanie i doskonalenie posiadanych już umiejętności, by uczniowie byli samodzielni, na miarę swoich możliwości, zarówno w życiu społecznym, jak i zawodowym.
Motywacja do pracy związana z realizacją potrzeby samorealizacji wyraża się w odpowiedzi na pytanie: „Na praktykach uczę się nowych rzeczy”.
Nagradzanie wysiłku przejawia się jako dwojako. Pierwszy aspekt, materialny, polega na przyznawaniu punktów po skończonych praktykach. Po zdobyciu określonej ilości punktów, uczeń wybiera sobie nagrodę. Jest to system wypracowany wspólnie ze specjalistami pracującymi z uczniem oraz jego rodziną. Przed rozpoczęciem praktyk, podpisujemy wspólnie kontrakt, którego zobowiązujemy się przestrzegać. Uczeń uczy się sam oceniać swoją pracę. Przyznaje sobie punkty, po rozważeniu przebiegu praktyk wspólnie z nauczycielem, który go wspomaga. Uczeń zawsze sam wybiera nagrodę, którą otrzymuje po określonym czasie, zazwyczaj po miesiącu. Wśród nagród, tzw. „wypłat”, są m.in. wyjścia do kina, wycieczki, koncerty, udziały w zajęciach pozalekcyjnych. Kreatywność zarówno uczniów, jak i rodziców, jest w tym zakresie nieograniczona.
Drugi aspekt dostrzegania i nagradzania wysiłku jest niematerialny. Dotyczy pochwały ze strony współpracowników lub kierownika działu, w którym uczeń odbywa praktyki. Bardzo często pochwała i podziękowanie za dobrze wykonaną pracę są dla uczniów tak samo ważna, a czasami wręcz cenniejsze niż nagroda materialna.
Postawa motywacji do pracy związana z potrzebą szacunku i uznania wyraża się w odpowiedzi na pytania: „Jestem chwalony/chwalona za swoją pracę”, „Dostaję nagrody za swoją pracę”.
Pytanie „Chętnie chodzę na praktyki” ma na celu wprowadzenie ucznia w tematykę ankiety. Służy także poznaniu ogólnego stosunku ucznia do udziału w praktykach. W rozmowie podsumowującej ankietę, ciekawie będzie dowiedzieć się, jakie emocje i motywacje towarzyszą uczestnictwu w praktykach i czy są one stałe („zawsze”, „nigdy”) czy zmieniają się w zależności od kontekstu („czasami”, „często”).
Język ankiety jest prosty, a niektóre sformułowania mogą być uznane za potoczne („Chętnie chodzę na praktyki”, zamiast „Chętnie uczestniczę w praktykach”). Pytania mają być zrozumiałe dla uczniów z niepełnosprawnością intelektualną i jak najbardziej zbliżone do języka, jakim posługują się oni na co dzień.
Konstrukcja graficzna ankiety jest tak zaprojektowana, aby treść była łatwa do odczytania przez uczniów. Ankieta jest zbudowana podobnie do tych, które uczniowie przysposobienia do pracy uczą się wypełniać podczas zajęć (są to np. ankiety osobowe uzupełniane w urzędach, zakładach pracy).

Po wypełnieniu ankiet, nauczyciele prowadzą zajęcia grupowe, podczas których wspólnie z uczniami omawiają przebieg badania. By wprowadzić ich w temat rozmowy, zadają pytania o opinie uczniów na temat ankiety, poziom trudności pytań i emocje, jakie pojawiały się podczas udzielania odpowiedzi. Nauczyciele mogą proponować uczniom podanie przykładów sytuacji, do których uczniowie odwoływali się uzupełniając ankietę.
Analiza ankiet i rozmowy w uczniami na temat tego, co ich motywuje do uczestniczenia w praktykach, służą nauczycielom do planowania działań edukacyjnych i wychowawczych. Na podstawie wniosków z badania nauczyciele organizują praktyki wspomagane w taki sposób, by zwiększać poziom motywacji swoich uczniów.

Poniżej przedstawiam treść ankiety.

Bierzesz udział w praktykach zawodowych.
Chcę dowiedzieć się, czy Ci się podobają.
Przeczytaj pytania i wybierz jedną odpowiedź.
Nie spiesz się. Jeśli czegoś nie zrozumiesz, poproś o pomoc.
Gdy wypełnisz ankietę, porozmawiamy o niej z całą klasą.

1. Chętnie chodzę na praktyki.
ZAWSZE CZĘSTO CZASAMI NIGDY

2. Czuję się lubiany w zakładzie pracy.
ZAWSZE CZĘSTO CZASAMI NIGDY

3. Spotykam przyjazne osoby w zakładzie pracy.
ZAWSZE CZĘSTO CZASAMI NIGDY

4. Na praktykach uczę się nowych rzeczy.
ZAWSZE CZĘSTO CZASAMI NIGDY

5. Jestem chwalony/chwalona za swoją pracę.
ZAWSZE CZĘSTO CZASAMI NIGDY

6. Dostaję nagrody za swoją pracę.
ZAWSZE CZĘSTO CZASAMI NIGDY

Bibliografia

Klaro-Celej L., Antecka L., Bałtowksa-Jucha M., Głaz-Skirzyńska M., Wyszomierska G., Zakrzewska M. (2018). Model wdrożenia praktyk wspomaganych w szkołach przysposabiających do pracy. Podręcznik instruktażowy dla nauczycieli., www.kuratorium.waw.pl/pl/edukacja-i-ksztalcenie/edukacja-wlaczajaca/13051,Materialy-ze-spotkania-informacyjno-konsultacyjnego-zorganizowanego-dla-wizytato.html?search=55596150 (dostęp: 21.03.2022)

Młodzianowska P., Olszyńska P. (2019). Potrzeby młodych osób w świetle wybranych teorii motywowania. https://depot.ceon.pl/handle/123456789/16496 (dostęp: 19.03.2022)

Niemierko B. (2009). Diagnostyka edukacyjna. Podręcznik akademicki. Warszawa. PWN

Rozporządzenia Ministra Edukacji Narodowej z dnia 14 lutego 2017 r. w sprawie podstawy programowej wychowania przedszkolnego oraz podstawy programowej kształcenia ogólnego dla szkoły podstawowej, w tym dla uczniów z niepełnosprawnością intelektualną w stopniu umiarkowanym lub znacznym, kształcenia ogólnego dla branżowej szkoły I stopnia, kształcenia ogólnego dla szkoły specjalnej przysposabiającej do pracy oraz kształcenia ogólnego dla szkoły policealnej (Dz. U. 2017, poz. 356)