Stres szkolny uczniów

STRES SZKOLNY UCZNIÓW

Opracowanie:
Agnieszka Sawicka - doradca zawodowy

SPIS TREŚCI

Wstęp........................................ 3
1. Stres szkolny - rozważania teoretyczne........................................ 4
2. Założenia badań metodologicznych........................................ 6
3. Wyniki badań własnych dotyczących problemu stresu szkolnego wśród uczniów........................................ 7
Zakończenie........................................ 12
Bibliografia ........................................ 13
Kwestionariusz ankiety........................................ 14

Wstęp
Obecnie uczniowie żyją w bardzo złożonym i zmieniającym się świecie. Stawia się przed nimi wiele wymagań, nie zawsze i nie wszystkim są w stanie sprostać,
a niejednokrotnie ponoszą wysokie koszty dążenia do ich realizacji. Nieodłącznym czynnikiem towarzyszącym im w codziennej aktywności, w sytuacjach zadaniowych na terenie szkoły
i poza nią, jest stres. Przyjmować on może postać korzystną, mobilizującą do działania, motywującą do aktywności. Często jednak, w sytuacji kumulacji napięcia, przeciążenia stresorami, dochodzi do destabilizacji zachowania, zakłóceń i obniżenia efektywności działania. Z czasem prowadzić to może do wielu poważnych konsekwencji w różnych obszarach uczniowskiego funkcjonowania.
W ostatnich latach obserwuje się wzrost zainteresowania zagadnieniem stresu szkolnego. Widoczne jest to w literaturze naukowej oraz w podejmowanych badaniach empirycznych. Z uwagi na dynamikę zmian w polskim systemie edukacji, która niewątpliwie przekłada się na działanie szkoły jako instytucji oraz na funkcjonowanie uczniów, ważne jest aktualizowanie diagnoz w obszarze problematyki stresu szkolnego.
Przedstawiona praca opiera się na badaniach przeprowadzonych wśród uczniów ostatnich klas szkół podstawowych oraz ponadpodstawowych Powiatu Parczew. Zostaną omówione zagadnienia teoretyczne, ważne z punktu widzenia podjętych badań, a następnie ich założenia oraz wyniki. Przedstawiona zostanie skala problemu, identyfikowane przez młodzież symptomy stresu szkolnego w obszarach: fizjologicznym, psychicznym oraz sposoby radzenia sobie ze stresem.

1. Stres szkolny - rozważania teoretyczne.
Słowo stres ze względu na podłoże etymologiczne oznacza nacisk, presję, napięcie, obciążenie. W sensie psychologicznym pojęcie to rozumieć można jako stan napięcia psychicznego, który przekracza podstawowy poziom funkcjonowania człowieka. Z kolei stresory to bodźce czy sytuacje, które wywołują ten stan organizmu. W potocznym pojęciu stres wynika z wszelkiego rodzaju wymagań (społecznych, psychicznych oraz fizycznych), wywołujących w organizmie ludzkim mobilizację w celu sprostania im. Towarzyszą temu negatywne emocje (Terelak, 2012, s. 1035).
Stres obecny w środowisku edukacyjnym (szkolny) jest analizowany w literaturze przedmiotu jako zjawisko interesujące zarówno naukowców, jak też nauczycieli i innych specjalistów zajmujących się pracą z uczniami. Stres szkolny jest to określony rodzaj reakcji (interakcji) między uczniem, nauczycielem i szkołą. Reakcja, zwana transakcją, jest zakłóceniem między możliwościami ucznia i jego zasobami a wymaganiami stawianymi przez nauczycieli, szkołę oraz warunkami ich spełnienia (Żywno, 1988, s. 305).
Według Wincentego Okonia (2001, s. 194) stres szkolny „[...] to rodzaj stresu pojawiającego się u młodzieży szkolnej pod wpływem takich typowych dla współczesnego systemu szkolnego stresorów jak jednostronne metody nauczania, wielogodzinne zachowanie ciszy na lekcjach, stałe domaganie się wysokich osiągnięć, częste klasówki i kontrole wyników wywołujące lęk, nieżyczliwe traktowanie uczniów przez niektórych nauczycieli, wreszcie wygórowane ambicje rodziców”.
Stres szkolny można podzielić na: stres przewidywany, sytuacyjny, oczekiwania oraz chroniczny. Przewidywany powstaje w przypadku wyobrażania sobie przez ucznia narastających trudności z opanowaniem materiału, czy przykrych zdarzeń w relacjach
z nauczycielami bądź rówieśnikami. Sytuacyjny związany jest z natychmiastowym pobudzeniem, wywołanym np. wezwaniem do odpowiedzi, na rozmowę z nauczycielem itp. Stres oczekiwania to rezultat takich zdarzeń, jak np. przewidywanie oceny z klasówki, czekanie na informację o wynikach egzaminów. Natomiast stres chroniczny to długotrwały stan przeciążenia ucznia, utrudniający mu dobre funkcjonowanie społeczno-emocjonalne (Korczyński, 2015, s. 52).
Stres szkolny definiowany jest przez każdego ucznia indywidualnie, gdyż różny jest stopień podatności oraz reakcje na napięcie. Można dostrzec jednak najczęstsze źródła stresu, do których, w pierwszej kolejności, należy sama szkoła oraz zjawiska w niej zachodzące. Anna Siudem (2008, s. 291–293) wykazuje, że najczęstsze przyczyny stresu szkolnego to: zatłoczenie (wywołujące agresję), hałas (traktowany jako zagrożenie), presja uzyskiwania dobrych wyników w nauce, naciski ze strony dorosłych (rodziców, nauczycieli) i rówieśników, obojętny system szkolny nieuwzględniający indywidualnych potrzeb uczniów, zjawiska patologiczne (np. przemoc). Podobnych źródeł stresu szkolnego doszukuje się Elżbieta Talik (2011, s. 52), wymieniając niewłaściwą organizację życia szkolnego, problemy z nauką, a także niepowodzenia w relacjach społecznych na terenie szkoły.
Symptomy przeżywanego przez dzieci i młodzież nadmiernego napięcia ujawniają się w różnych sferach funkcjonowania: fizjologicznej, emocjonalnej, poznawczej oraz behawioralnej (Mróz, 2012, s. 121). W pierwszej dominują takie objawy jak: czerwienienie się, szybsze bicie serca, ból brzucha, zaciskanie pięści. Stres długotrwały może prowadzić do poważnych problemów ze zdrowiem. Uczucia, które najczęściej towarzyszą sytuacji stresującej, to: lęk, niepokój, złość, gniew, poczucie winy. Oddziaływanie stresu na sferę poznawczą można zauważyć w sytuacji uczenia się. Uczeń nie skupia się na lekcji, błądzi myślami, nie potrafi odpowiedzieć na zadane pytanie, ma problemy z opanowaniem materiału. Dochodzi do trudności szkolnych i zagrożenia niepowodzeniami. Typowe zakłócenia w sferze behawioralnej przyjmować mogą nawet formę zachowań agresywnych i autoagresywnych, porzucenia hobby, opuszczania zajęć szkolnych (tamże, s. 124–128).
Uczniowie doświadczający nadmiernego stresu związanego z edukacją częściej doznają niepowodzeń szkolnych i mają obniżone poczucie własnej wartości. Część z nich podejmuje zachowania ryzykowne, dołączając do różnorodnych grup subkulturowych, sięgając po alkohol, substancje psychoaktywne, eksperymentując z własnym ciałem (Pilecka, Fryt, 2011, s. 39).

2. Założenia badań metodologicznych.

Celem moich badań było poznanie opinii uczniów dotyczących stresu, spojrzenie na to zjawisko z ich punktu widzenia.
Badanie zostało przeprowadzone przy zastosowaniu samodzielnie opracowanego kwestionariusza ankiety „Stres szkolny uczniów szkół podstawowych i ponadpodstawowych”. Badaniem objęłam uczniów ostatnich klas szkół podstawowych (szkoła podstawowa nr 3
w Parczewie, szkoła podstawowa w Jabłoniu, szkoła podstawowa w Dębowej Kłodzie) oraz szkół ponadpodstawowych (Zespół Szkół w Parczewie, I Liceum Ogólnokształcące
w Parczewie) z powiatu Parczew. Łącznie przebadałam 135 osób (74 uczniów ze szkół podstawowych i 61 uczniów ze szkół ponadpodstawowych). Narzędzie badawcze umożliwiło mi przeprowadzenie analizy ilościowej w celu dokładnego zbadania interesującego problemu. Postawiłam następujące pytania badawcze:
• Czy badani uczniowie doświadczają stresu szkolnego i jak określają jego częstotliwość?
• Jakie czynniki/sytuacje są przyczyną stresu szkolnego uczniów?
• Jakie symptomy stresu szkolnego dostrzegają uczniowie?
• W jaki sposób uczniowie radzą sobie ze stresem szkolnym?

3.Wyniki badań dotyczących problemu stresu szkolnego wśród uczniów.

W pierwszej kolejności poszukiwałam odpowiedzi na pytanie, czy badani uczniowie doświadczają stresu szkolnego i jak określają jego częstotliwość. Uczestnicy badania pytani byli o obecność stresu szkolnego w ich codziennym życiu (wykres 1 i 2).

Wykres 1. Czy badani uczniowie doświadczają stresu szkolnego?

Źródło: opracowanie własne

Wykres 2. Czy badani uczniowie doświadczają stresu szkolnego?

Źródło: opracowanie własne
Wyniki badań wskazują, iż ponad 70% uczniów szkół ponadpodstawowych i ponad 60% uczniów w szkołach podstawowych zdecydowanie lub raczej doświadcza stresu w szkole. Tylko niewielka grupa uczniów deklaruje, że nie doświadcza omawianego zjawiska.
Po ustaleniu, że uczniowie przeżywają stres w warunkach szkolnych, proszono ich
o określenie częstotliwości występowania tego problemu. Rozkład odpowiedzi badanych w tej kwestii zamieszczono na wykresie 3 i 4.

Wykres 3. Jak często uczeń przeżywa stres szkolny?

Źródło: opracowanie własne

Wykres 4. Jak często uczeń przeżywa stres szkolny?

Źródło: opracowanie własne

Okazuje się, że największa grupa uczniów z obu etapów edukacyjnych stres przeżywa często (35% szkoły podstawowe, 41% szkoły ponadpodstawowe), nieco mniej jest deklarujących, że w ich przypadku dzieje się to czasami lub rzadko. Najniższe wyniki dotyczą ciągłego występowania nadmiernego napięcia albo jego braku.
Analiza wyników badań dostarczyła również danych stanowiących odpowiedź na
drugi problem dotyczący przyczyn stresu szkolnego uczniów (wykres 5 i 6).

Wykres 5. Jakie są przyczyny stresu szkolnego wśród uczniów?

Źródło: opracowanie własne

Wykres 6. Jakie są przyczyny stresu szkolnego wśród uczniów?

Źródło: opracowanie własne

Okazało się, że głównym czynnikiem stresogennym dla wszystkich badanych uczniów były niepowodzenia w nauce i zbyt obszerny program nauczania. Zdecydowana większość przyznaje, że niepomyślne wyniki w nauce są przyczyną stresu i negatywnych emocji.
W szkole ponadpodstawowej uczniowie bardziej stresują się wymaganiami nauczycieli (18%) i oczekiwaniami rodziców (15%) , w porównaniu z uczniami szkół podstawowych. W odpowiedzi inne jakie? uczniowie głównie wpisywali: egzaminy, maturę, wybór dalszej edukacji.
Kolejne pytanie w moich badaniach dotyczyło symptomów stresu szkolnego uczniów. Podzieliłam je na psychiczne i fizjologiczne (wykres7 i 8).

Wykres 7. Jakie są symptomy stresu szkolnego uczniów?

Wykres 8. Jakie są symptomy stresu szkolnego uczniów?

Wyniki badań wskazują, iż ponad połowa uczniów szkół podstawowych (66%) wymienia symptomy fizjologiczne (np. przyspieszone tętno, drżenie rąk, ból brzucha, ból głowy). W szkołach ponadpodstawowych uczniowie wysoko odczuwają zarówno symptomy fizjologiczne, jak i psychiczne (niepokój, strach, złość, problemy z koncentracją i pamięcią, kłopoty z wysławianiem się).
Analiza wyników badań dostarczyła również odpowiedzi na pytanie otwarte: w jaki sposób uczniowie radzą sobie ze stresem szkolnym?
Zdecydowana większość ankietowanych uczniów stwierdza, że rozmowa
z bliskimi osobami rozładowują stres i napięcie. Ponad połowa uczniów szkół podstawowych napisała, że nadmierny stres szkolny można rozładować poprzez poprawę złych ocen.
Z analizy odpowiedzi wynika, że dobre relacje z rodzicami wpływają w znacznym stopniu na stan samopoczucia (uczniowie szkół podstawowych i ponadpodstawowych). Innymi metodami
i sposobami radzenia sobie ze stresem są: rozrywka, rozwijanie zainteresowań np. sport, wyciszenie się, systematyczna nauka i przygotowywanie się do lekcji, korzystanie z pomocy specjalisty np. lekarz, psycholog, przyjmowanie leków, lekceważenie wyników w nauce. Tylko niewielka grupa uczniów deklaruje, że nie radzi sobie ze stresem i nie podejmuje żadnych działań.

Zakończenie
Wyniki przeprowadzonych badań dowodzą, że zdecydowana większość uczniów
z obu etapów edukacyjnych przeżywa stres w szkole i odczuwa go często lub czasami. Do głównych czynników stresogennych zostały zaliczone: niepowodzenia w nauce i zbyt obszerny program nauczania. Niepokojącym zjawiskiem jest odczuwanie przez uczniów zarówno symptomów fizjologicznych, jak i psychicznych stresu szkolnego. Najczęściej podawaną odpowiedzią na pytanie: w jaki sposób uczniowie radzą sobie ze stresem szkolnym?, były rozmowy z bliskimi osobami (przyjaciele, koledzy, koleżanki, rodzice) i poprawa złych ocen.
Zaprezentowane badania inspirują do sformułowania wniosków, które mogą znaleźć zastosowanie w praktyce pedagogicznej. Problematyka stresu, rozpoznawania jego objawów
i sposobów indywidualnego reagowania w sytuacjach napięcia powinna być omawiana podczas zajęć psychoedukacyjnych z młodzieżą. Ważne jest, by uczniowie mieli okazję wymiany doświadczeń w zakresie własnych strategii radzenia sobie z tym problemem, a także, by zostali zaznajomieni z różnorodnymi technikami obniżania poziomu stresu.
Szczególną rolę w przezwyciężaniu stresu wśród uczniów pełni nauczyciel. Ważnym elementem w pracy nauczyciela jest rozumienie swoich wychowanków. Uczeń oczekuje od nauczycieli otwartości, partnerskiego i sprawiedliwego traktowania, opanowania, poczucia humoru, umiejętnego wyjaśniania nauczanego przedmiotu. W sytuacji, w której uczeń zwraca się o pomoc, ważne jest, aby nauczyciel uważnie go wysłuchał, okazał zainteresowanie. Bardzo ważnym czynnikiem w szkole jest sposób kształtowania odporności psychicznej człowieka.
Umiejętność radzenia sobie ze stresem wypracowana podczas procesu edukacji
z pewnością uodporni młodego człowieka na sytuacje stresogenne, bowiem są one przykrym, ale nieuniknionym elementem w dorosłym życiu każdej jednostki.

Bibliografia
Korczyński, S. (2015). Stres w środowisku edukacyjnym młodzieży. Warszawa: Wydawnictwo Difin.
Mróz, J. (2012). Stres w szkole – od teorii do praktyki. W: J. Mróz, K. Kaleta (red.), Umiejętności psychologiczno-pedagogiczne w pracy nauczyciela (s. 111–152). Kielce: Wydawnictwo Pedagogiczne ZNP.
Okoń, W. (red.). (2001). Słownik pedagogiczny. Warszawa: WN PWN.
Pilecka, W., Fryt, J. (2011). Teoria stresu dziecięcego. W: W. Pilecka (red.), Psychologia zdrowia dzieci i młodzieży (s. 31–48). Kraków: Wydawnictwo UJ.
Siudem, A. (2008). Radzenie sobie ze stresem jako element profilaktyki w szkole. W: Z.
Talik, E. (2011). Specyfika stresu szkolnego i strategie radzenia sobie z nim w okresie dorastania. Horyzonty Psychologii, 1(1), 127–137.
Terelak, J.F. (2012). Stres. W: T. Pilch (red.), Encyklopedia pedagogiczna XXI wieku (t. 5, s. 1035–1044). Warszawa: Wydawnictwo Akademickie Żak.
Żywno, I. (1988). Przyczyny powstawania frustracji i stresu u dzieci rozpoczynających naukę szkolną. Życie Szkoły, 5, 305–310.

ANKIETA
STRES SZKOLNY UCZNIÓW
Oprac.: Agnieszka Sawicka Powiatowa Poradnia psychologiczno-Pedagogiczna

Płeć: □ M □ K
Miejsce zamieszkania: □ miasto □ wieś
Szkoła podstawowa □
Szkoła ponadpodstawowa □

1. Czy doświadczasz stresu w szkole?
□ zdecydowanie tak
□ raczej tak
□ raczej nie
□ zdecydowanie nie

2. Jak często odczuwasz stres szkolny?
□ zawsze
□ często
□ czasami
□ rzadko
□ nigdy

3. Co Cię stresuje w szkole?
□ niepowodzenia w nauce
□ wymagania nauczycieli
□ niesprawiedliwe potraktowanie przez nauczyciela
□ zbyt obszerny program nauczania
□ oczekiwani rodziców
□ inne (jakie?)........................................

4. Jakie odczuwasz symptomy stresu?(można wybrać dwie odpowiedzi)
□ fizjologiczne, wymień jakie?........................................
□ psychiczne, wymień jakie? ........................................

5. W jaki sposób radzisz sobie ze stresem szkolnym?
........................................

Dziękuję!