Praca z dzieckiem trudnym

Dzieci, które sprawiają trudności wychowawcze, to dzieci, których zachowanie odbiega od normy. Są to dzieci: uparte, kłamliwe, nieposłuszne, popełniające kradzieże, bijące kolegów, miewające napady gwałtownego gniewu, złości, niszczące ubrania i różne przedmioty, a także apatyczne, bierne, ospałe, lękliwe, nadmiernie skłonne do płaczu, niecierpliwe, stale zmęczone.
Większość powyższych trudności z dziećmi jest wywołana niewłaściwym postępowaniem otoczenia, najczęściej spowodowanym przez niedostateczną znajomość praw i dynamiki rozwoju psychicznego dziecka, jego potrzeb i właściwości indywidualnych. W wielu przypadkach poważną rolę w powstawaniu pierwszych trudności wychowawczych odgrywa nieznajomość lub nieprzestrzeganie podstawowych zasad pielęgnacji, a zwłaszcza nie unormowany rozkład dnia.
Przyczyny trudności wychowawczych tkwią również w nieprawidłowym rozwoju uczuciowym dziecka, gdy zbyt często przeżywało silne napięcia lub wstrząsy emocjonalne , miało przykre doświadczenia lub zbyt wiele niepowodzeń . Wiele z nich pochodzi z nieprawidłowego klimatu w rodzinie, z nieodpowiedniego stosunku do dziecka. W wielu rodzinach brak jest harmonii i dobrego współżycia rodziców, opartego na prawdziwym uczuciu i wzajemnym zaufaniu. Jeżeli nawet nie ma w takim domu jawnych kłótni i awantur , to w żadnym razie przed dzieckiem nie da się ukryć wzajemnej niechęci , a tym bardziej nienawiści rodziców. Często dorosłym zdaje się , że dziecko nie jest świadome złych stosunków między rodzicami , że niczego nie rozumie i nie zauważa. Zarówno wychowanie zbyt tolerancyjne, jak i zbyt rygorystyczne jest pełne błędów wychowawczych, wyzwalających i nasilających zaburzenia zachowania dziecka.
Rodzice rygorystyczni , kochając dziecko wstydzą się najczęściej okazywać mu serdeczność i czułą troskę. Surowo przestrzegają dystansu miedzy sobą a dzieckiem sądząc , że każdy przejaw uczucia jest niepożądany w ich pracy wychowawczej. Nie doceniają nagród i pochwal, chętnie stosują natomiast kary i nagany , sądząc, że one najskuteczniej odstraszają od niewłaściwego postępowania .
W praktyce kara cielesna mija się z celem wychowawczym, gdyż przeważnie wymierzana jest w gniewie i często nieproporcjonalnie do przewinienia dziecka. Jest wyrazem przemocy i brutalności osoby dorosłej w stosunku do bezsilnego dziecka. Kara cielesna nie wychowuje, a prowadzi w konsekwencji do wrogich nastawień, budzi agresję, despotyzm, chęć odwetu i postawę buntowniczą.
Nie tylko surowi i zbyt rygorystyczni rodzice wychowują swe dzieci niewłaściwie Zbyt tolerancyjni i nadmiernie zakochani w swym dziecku również popełniają szereg błędów wychowawczych..
Błędy wychowawcze , jak: nieodpowiedni stosunek do dziecka, konflikty rodzinne, źle zastosowana kara czy nagroda, nieprzemyślane reakcje na „złe” zachowanie się małych dzieci, niezauważone rosnące poczucie krzywdy, osamotnienie, lęk przed odrzuceniem czy niedostateczna więź uczuciowa dorosłych z dziećmi nie zawsze odbijają się na zachowaniu się dziecka. Jednakże gdy trwają dłużej mogą wypaczać jego charakter, hamować jego rozwój , wywoływać nie adekwatne formy zachowania już w wieku przedszkolnym.
Jedną z takich nieadekwatnych form zachowania jest agresja, która jest zachowaniem skierowanym przeważnie przeciw jakiejś rzeczy lub osobie, a czasami nawet przeciw sobie.
Zachowaniom agresywnym towarzyszą bardzo często gniew i złość. Pobudzenia emocjonalne przejawiające się w takich uczuciach, jak gniew , wściekłość , irytacja, oburzenie i tym podobne gwałtowne i silne emocje, mogą stać się również bezpośrednim motywem zachowania agresywnego.
U podłoża zachowania agresywnego mogą stać czasem inne uczucia, jak poczucie krzywdy, zazdrość oraz różne przekonania przeświadczenia, np. o własnym uprzywilejowanym stanowisku w grupie rówieśniczej, oparte na poczuciu siły albo słabości, wątłości fizycznej.
W potocznym rozumieniu agresję definiuje się najczęściej jako zachowanie polegające na niszczeniu przedmiotów , wyrządzaniu krzywd innym lub sobie samemu.
Wyróżniamy dwa podstawowe typy agresji: słowną i fizyczną.
Agresja słowna przybiera formy wypowiedzi napastliwych , krzywdzących , poniżających, zastraszających. Agresja fizyczna obejmuje zachowania napastliwe i destrukcyjne wobec osób i przedmiotów.
Agresja może mieć charakter instrumentalny, gdy stanowi środek do osiągnięcia jakiegoś celu, np. dziecko szarpie lub bije kolegę , aby zabrać mu zabawkę czy zmusić do jakiegoś działania na swoja korzyść albo uniemożliwić działanie na swoją niekorzyść .
Agresja emocjonalna czy też afektywna polega na zadawaniu komuś bólu, sprawianiu przykrości, choć wiadomo, że agresor nic w ten sposób nie uzyska. Zachowanie to służy zaspokojeniu potrzeby przewagi, zaznaczenia swej siły, a czasem jest po prostu odwetem.
Agresja może mieć charakter obronny lub atakujący . Może też być bezpośrednia lub przemieszczona . Bezpośrednia skierowana na osobę lub przedmiot, który stoi na drodze do realizacji celu. Agresja przemieszczona jest wymierzona przeciw innej osobie lub przedmiotowi, nie tym, które stanowią przeszkodę .
W przypadku agresywnych zachowań szkolnych wyróżniamy małą i dużą agresję. Spóźnianie się na lekcje, krzykliwe bieganie po korytarzach, malowanie ścian, ławek, popychanie kolegów na przerwach, śmiecenie i plucie zaliczyć można do przykładów „małej agresji”, która nie budzi takiej reakcji, jak sprzeciw w odniesieniu do zachowań agresywnych typu: atakowanie fizyczne kolegów i nauczycieli, naruszanie nietykalności i godności osobistej człowieka. Wymienione przykłady „dużej agresji” są reakcją młodzieży na brak reakcji dorosłych na zachowania pozornie niegroźne jak niszczenie mienia szkolnego poprzez pokrywanie ścian w budynku szkolnym napisami lub rysunkami obraźliwymi, niecenzuralnymi. Ten brak reakcji na wymienione formy zachowania jest zachętą do zachowań groźnych , patologicznych. Agresja zarówno u nas samych , jak i u innych ludzi, nie rodzi się z niczego. Z reguły nie zdarza się , aby napadła nas bez żadnej przyczyny. Na nasze zachowanie i działanie zawsze wpływają konkretne motywy.
Złość, wściekłość i agresja u dzieci i młodzieży rodzą się najczęściej wtedy, gdy ich potrzeby nie są zaspokojone, ich oczekiwania nie zostały spełnione, a ich cele nie osiągnięte. Może dojść przy tym do agresywnego odreagowania na zupełnie nie związanych z daną sprawą osobach lub przedmiotach, kiedy niemożliwe jest uzewnętrznienie agresji w stosunku do tych ludzi, którzy ja wyzwolili.
Do podstawowych potrzeb dzieci i młodzieży należy potrzeba bycia wartościowym człowiekiem, potrafienia czegoś, bycia społecznie akceptowanym i czucia się przynależnym do grupy. Wyobrażenia osiągania przewagi nad innymi, to znaczy pragnienia bycia przynajmniej raz w życiu większym, lepszym, szybszym, ładniejszym niż reszta, jest klasyczną przyczyną agresywnych starć.
Wściekłość i agresja nie są w ostatecznym rozrachunku skierowane przeciw innym ludziom ze złymi zamiarami, lecz są nieodpowiednią próbą uczynienia czegoś dobrego dla siebie samego.
Obserwacje różnych psychologów wykazują, że jeżeli dzieci zachowują się agresywnie w stosunku do siebie w obecności osoby dorosłej , która nie reaguje na ich agresję , a więc akceptuje ją lub choćby toleruje, liczba reakcji agresywnych wzrasta.
Tendencję do utrwalenia mają nie tylko zachowania agresywne tolerowane i akceptowane, lecz także takie, które przynoszą dziecku korzyści. Jeżeli dziecko stosuje agresję instrumentalną , aby wymusić na rodzicach kupno zabawki, pozwolenie na oglądanie telewizji czy na jakiś rodzaj zabawy, cofnięcie zakazu lub inną korzyść i uzyska realizacją swego dążenia, nastąpi tzw. wzmocnienie pozytywne i agresywne zachowanie, które okazało się skuteczne , będzie miało tendencję do powtórzenia się.
Przyczyn agresywnego zachowania jest wiele. Wzorce tego typu zachowań dostępne są w mediach, w szkole a często w domu rodzinnym.
Dzieci i młodzież obserwuje wzajemne relacje rodziców w domu, kłótnie domowe , doświadczając przemocy , fizycznego karania i znęcania się. W dużej mierze nabywanie wzorców zachowania agresywnego odbywa się przez tzw modelowanie, czyli naśladowanie modeli agresywnych, a przykład rodziców , ze względu na dużą więź emocjonalną działa niezwykle silnie.
Badania wykazują, że znaczny procent agresywnych dzieci i późniejszych przestępców pochodzi z rodzin , w których zwykłym sposobem porozumiewania się jest agresja. Istnieje ścisły związek między tym , jak rozwiązuje się problemy małżeńskie i utrzymuje dyscyplinę w rodzinie, a sposobem rozwiązywania konfliktów między rodzeństwem.
„Idealnym” modelem dla wpajania dzieciom agresywnych zachowań są karzący rodzice. Dzieci maltretowane fizycznie przez najbliższych są agresywne w stosunku do kolegów i opiekunów. Taki karzący stosunek rodziców do dzieci daje też efekt przemieszczania się agresji w myśl zasady „nie mogę uderzyć ojca, to chociaż dokopię kotu”. Ludzie , którzy maltretują swoje dzieci , mieli zwykle rodziców , którzy ich maltretowali. Jest to przykład przemocy, która rodzi przemoc.
Źródłem agresji jest też środowisko szkolne. Zdarza się brak właściwego nadzoru bójki z czym związany jest brak poczucia bezpieczeństwa. Z biegiem czasu coraz ważniejsza staje się grupa rówieśnicza , która często ustanawia własne normy promujące agresję.
We współczesnych społeczeństwach istotną rolę w procesie uczenia się agresji przez modelowanie odgrywa telewizja, gry komputerowe i inne media. Agresja jest tam stałym elementem akcji . Gry komputerowe stwarzają wizję wirtualnego świata , w którym nie ma miejsca dla słabeuszy .W grach uczestniczący wciela się niejako w postacie walczące ze sobą , w trakcie jednej tylko gry wielokrotnie i bezkarnie „zabija”. Wyposażony jest w nieograniczoną długość życia , dysponuje ogromną ilości narzędzi służących do zabijania , zaś realizm gier jest porażający. Komiksy są też skuteczną szkołą zachowań agresywnych . Oglądając przykłady stosowania przemocy lub zachowań agresywnych młodzi ludzie pragną stać się naśladowcami postaci , których zachowania budzą ich podziw.
Dzieciom i młodzieży zarzuca się obecnie silne odnoszenie wszystkiego do własnej osoby oraz wzrastającą agresywność. Pedagogiczne możliwości wpływania na kształtowanie sfery emocjonalnej bywają rzadko wykorzystywane. Umiejętności , jakie dzieci i młodzież muszą nabyć , żeby nauczyć się panować nad swoimi agresywnymi impulsami oraz nawiązywać i utrzymywać zadowalające kontakty z innymi ludźmi, nie są prawie wcale ćwiczone. Bardzo rzadko przekazywana jest umiejętność i gotowość do praktykowania konstruktywnego, zgodnego, ustępliwego zachowania , które ma na celu przezwyciężanie konfliktów. Programy profilaktyczne realizowane w szkołach podstawowych powinny w większym stopniu uwzględniać zasady dobrego zachowania i wszelkie formy grzecznościowe. Nie powinno być przyzwolenia na najmniejsze nawet formy agresji. Większy nacisk powinno się położyć na komunikację i język wyrażający szacunek dla drugiej osoby. Częściej uczyć empatii , wrażliwości na krzywdę , ból czy cierpienie. Powinien być kładziony większy nacisk na to, aby lepiej rozumieć i poznawać ludzi. Powinno się kłaść nacisk na większe poszanowanie dla dobra wspólnego i cudzej własności.
Młodzieży należy zwrócić uwagę na kulturę języka , unikanie wulgaryzmów, na uczenie empatii i troski o wspólne dobro. W większym stopniu akcentować szacunek dla życia i zdrowia własnego i innych.
Świadome , ukierunkowane przezwyciężanie pedagogicznymi środkami agresji i wybuchów złości jest niezwykle potrzebne lecz dzieci i młodzież wymagają pedagogicznego wsparcia. Starania wychowawcze powinny zmierzać w kierunku szczegółowej analizy każdego przypadku celem wykrycia źródeł trudności i zastosowania środków zmierzających do ich usunięcia oraz naprawy szkód wyrządzonych w rozwoju młodocianej jednostki.