Rola samokształcenia w doskonaleniu zawodowym nauczycieli

Poczesne miejsce w procesie doskonalenia zajmuje samokształcenie zawodowe nauczycieli, które tradycyjnie zorientowane było głównie na samodzielne indywidualne zdobywanie wiedzy i umiejętności. Coraz powszechniejszy staje się pogląd, że musi ono podlegać planowanemu kierowaniu.
Samokształcenie W. Okoń określa jako „osiąganie wykształcenia poprzez działalność, której treści, cele, warunki i środki ustala sam przedmiot. W procesie samokształcenia jego cele się dynamizują, osiągając wyższy stopień świadomości, uczący się dokonuje często ich przewartościowania i udoskonalenia. Ideałem samokształcenia jest, aby przekształciło się ono w stałą potrzebę życiową człowieka oraz stanowiło oparcie do kształcenia ustawicznego”.
Celem szeroko rozumianego samokształcenia jest przeobrażenie całokształtu osobowości, a nie tylko wzbogacenie sfery intelektualnej.
Samokształcenie nauczycieli jako zjawisko społeczne tworzy układ całościowy, gdyż nauczycieli nie tylko jest profesjonalistą, ale występuje także w wielorakich rolach społecznych: jest obywatelem konkretnego państwa, członkiem określonej społeczności lokalnej i grupy towarzyskiej oraz członkiem własnej rodziny. Samokształcenie jest, więc zjawiskiem wieloaspektowym i skomplikowanym.
Słusznie, zatem stwierdza W. Prokopiuk analizując wieloaspektowość samokształcenia nauczycieli, że we współczesnym systemie edukacji nie można przeprowadzić ostrej granicy pomiędzy kształceniem zawodowym a rozwojem indywidualnym i społecznym. Stanowią one łączną płaszczyznę profesjonalizacji i rozwoju osobistego nauczyciela.
Samokształcenie jako jeden z najbardziej twórczych rodzajów edukacji ustawionej, może służyć adaptacji i specjalizacji nauczycieli w miejscu ich pracy zawodowej. Może być potrzebą podejmowania nowych zadań oferowanych przez rynek pracy np.,:
• Konieczność przystosowania kwalifikacji do sytuacji pracy w szkołach prywatnych, społecznych,
• O powodzeniu w pracy samokształceniowej decyduje
- właściwa organizacja warsztatu pracy samokształcenia i korzystaniu z nich,
- umiejętność właściwego doboru odpowiednich źródeł samokształcenia i korzystaniu z nich,
- doboru właściwych w stosunku do celów metod samokształcenia,
- umiejętności wystrzegania błędów w samokształceniu,
- dobór właściwych w stosunku do celów metod samokształcenia.
Powodzeniu w pracy samokształceniowej zależy od stanu zdrowia „samouka” , jego kondycji psychicznej, a także wielu innych czynników takich jak:
- umiejętności planowania pracy samokształceniowej,
- umiejętności poprawnego rozumowania,
- krytycyzm
- umiejętność obserwacji,
- rzetelność i wytrwałość
- samokontrola i samokrytycyzm,
- umiejętność koncentracji.
Samokształcenie nauczycieli może mieć kilka ważnych, samodzielnych, ale wzajemnie sprężonych aspektów:
A) Ukierunkowanie samokształcenia nie tylko na doskonalenie wiedzy merytorycznej i metodycznej lecz przede wszystkim na rozwój całej osobowości nauczyciela, na jego osobę jako nosiciela ogólnoludzkiej kultury.
B) Rozwój możliwości twórczych nauczyciela w różnych obszarach jego działalności i życia.
C) Tworzenie warunków wyzwalających wiarę nauczyciela w swoje możliwości, stymulacyjny jego rozwój. Stawianie na diagnozowanie i samo diagnozowanie w procesie edukacji nauczycielskiej.
D) Uwzględnianie indywidualnych i społecznych potrzeb nauczyciela.

Treści samokształcenia nauczycieli powinny obejmować różne sfery i właściwe powinny być podporządkowane dydaktycznej zasadzie: od ogółu do szczegółu, a więc od problemów globalnych do regionalnych, środowiskowych, szkolnych indywidualnych. Respektowanie tej zasady będzie sprzyjać kształtowaniu świadomości siebie jako człowieka globalnej społeczności „obywatela świata” , a jednocześnie osoby żyjącej „tu i teraz” w swojej „małej ojczyźnie”.
Prawidłowo zorganizowany i realizowany proces samokształcenia nauczycieli daje szansę na „ulepszenie życia” , może podnosić poziom ich satysfakcji i optymizmu, umacnia wiarę w siebie, w swojej możliwości i perspektywy.
Samokształcenie nauczycieli posiada dwie wzajemnie warunkujące się strony. Muszą tu być uwzględnione interesy wszystkich nauczycieli, wielkich i mniejszych zespołów typu rady pedagogicznej czy grupy samokształceniowej określonego przedmiotu nauczania. Jak i indywidualnych dobranych metod i form.
Wciąż niski jest poziom innowacyjności polskich nauczycieli. Ta wysoko formalnie ceniona działalność pedagogiczna w rzeczywistości jest podejmowana przez nich sporadycznie. Z jednej strony nowoczesna strategia edukacji przyznaje nauczycielowi prawo do eksperymentowania i stosowania dużej wolności działania, a z drugiej strony szkoła polska prawa tego do końca nie respektuje i nie zachęca do podejmowania samodzielnych prób nowatorskich.
Najważniejsze by w procesie samokształcenia nauczyciela uwzględnili różnorodność zadań pedagogicznych, by rozumieli istotę mistrzostwa pedagogicznego i byli gotowi do realizacji owych zmiennych bogatych zdań.
Samokształcenie to także myślenie nad własną działalnością pedagogiczną, jej oceną i interpretacją, znajomość stron mocnych i słabych, umiejętność przeprowadzania krytycznej samo analizy.
Procesy samokształceniowe powinny zajmować szczególnie miejsce w rozważaniach współczesnych dydaktyków, psychologów i innych uczonych. Są, bowiem nieodłącznym elementem edukacji permanentnej trwającej przez całe życie człowieka. Wynika to między innymi z tego, że musimy nadążyć ze swoją wiedzą ogólną i zawodową za ciągłym postępem nauki i techniki, wszak żyjemy w dobie rewolucji naukowo- technicznej i informacyjnej. Siłą rzeczy musimy podnosić i doskonalić wciąż swoje kwalifikacje.
Nie ma tak naprawdę recepty na dobre, skuteczne samokształcenie. Wskazówkami mogą być zdolności, uzdolnienia, zainteresowania i postawy względem samokształcenia, względem własnego rozwoju.

Bibliografia:
1. Arends R. I., Uczymy się nauczać, Warszawa 1995.
2. Bednarek J., Szkoła, dydaktyka, zadania, Warszawa 2002.
3. Dymara B., Sztuka bycia nauczycielem, Cieszyn 1993.
4. Hofman Z., Wiele dróg rozpoczyna się w szkole, [w:] Grupa i zabawa, nr 3-4/2002.
5. Pielachowski J., Trzy razy szkoła, uczniowie – nauczyciele – organizacja, Poznań 2002.
6. Strykowski W., Strykowska J., Pielachowski J., Kompetencje nauczyciela szkoły współczesnej, Poznań 2003.