Zasady tworzenia i odmiany nazwisk. Scenariusz lekcji języka polskiego

SCENARIUSZ LEKCJI JĘZYKA POLSKIEGO W KLASIE VII SZKOŁY PODSTAWOWEJ
Cele lekcji:
-wiadomości: uczeń zna zasady tworzenia i odmiany nazwisk męskich, żeńskich, tradycyjnych żon i córek; poznaje także wiedzę dotyczącą pochodzenia i czasu powstania nazwisk polskich;
-umiejętności: uczeń potrafi prawidłowo odmienić nazwiska męskie z różnymi końcówkami, nazwiska żeńskie, nazwiska tradycyjne żon i córek, czyta ze zrozumieniem nowe dla niego wiadomości, słucha aktywnie;
-postawy: uczeń szanuje bogactwo języka polskiego, mając świadomość jego złożoności i różnorodności.

Typ lekcji: wprowadzająca, ćwiczeniowa.
Metody pracy: ćwiczenie interaktywne, praca z tekstem aktywne słuchanie (film).
Formy nauczania: praca indywidualna, praca z tekstem, praca w parze.
Środki dydaktyczne: wiadomości teoretyczne na temat tworzenia i odmiany nazwisk, aplikacja Wordwall- ćwiczenie interaktywne, nagranie Radosława Kotarskiego dostępne na YouTube „Skąd wzięło się Twoje nazwisko? Cz. 1 (Polimaty, odc. 68), materiały teoretyczne przygotowane przez nauczyciela.

Tok lekcji
Faza wstępna:
-zapoznanie się z wiadomościami teoretycznymi związanymi z tworzeniem i odmianą nazwisk męskich i żeńskich.

Odmiana i pisownia polskich nazwisk żeńskich
Odmienne są tylko nazwiska żeńskie zakończone na –a. Nazwiska żeńskie zakończone na spółgłoski oraz pozostałe samogłoski są nieodmienne.
W zależność od zakończenia nazwiska funkcjonują różne wzory odmiany:
— nazwiska żeńskie zakończone na –ska, –cka, –dzka, –na, –owa w liczbie pojedynczej i mnogiej odmieniają się według modelu przymiotnikowego (jak np. ładna). Przykłady: Kożuchowska, Kożuchowskiej, Kożuchowską; Dymna, Dymnej, Dymną; Nowakowa, Nowakowej, Nowakową.
— pozostałe nazwiska żeńskie (w tym zakończone na –anka, –ówna, czyli odojcowskie, oraz –ina, –yna) odmieniają się według modelu rzeczownikowego, podobnie jak rzeczowniki pospolite zakończone na –a (np. skakanka, panna). Przykłady: Mniszkówna, Mniszkówny, o Mniszkównie; Bonda, Bondy, Bondę, o Bondzie.
W żeńskich nazwiskach dwuczłonowych (np. Kowalska-Ganda) poszczególne człony odmieniają się zgodnie z zasadami odmian nazwisk jednoczłonowych. Przykład: Kowalskiej-Gandy, Kowalską-Gandą.
Jeżeli oba człony dwuczłonowego nazwiska żeńskiego są nieodmienne, należy poprzedzić takie nazwisko formą sygnalizującą żeńskość, np. pani Kowal-Nowak.
Odmiana i pisownia polskich nazwisk męskich
Polskie nazwiska męskie odmieniają się według wielu wzorów.
— nazwiska zakończone na spółgłoskę odmieniają się według następujących modeli:
• zakończone na spółgłoskę miękką (–ś, –ć, –ź, –dź, –ń) oraz –l, –j odmieniają się jak rzeczowniki męskoosobowe tatunio i dziadunio. Przykłady: Orłoś, Orłosia, Orłosiowi, Orłosiem, o Orłosiu; Liszaj, Liszaja, Liszajowi, Liszajem, o Liszaju.
• zakończone na spółgłoskę –c, –cz, –dż, –sz, –ż (–rz) odmieniają się jak rzeczowniki męskoosobowe piekarz i tokarz. Przykłady: Przybysz, Przybysza, Przybyszowi, o Przybyszu; Łapacz, Łapacza, Łapaczowi, o Łapaczu.
• zakończone na spółgłoskę –k, –g, –ch (–h w przypadku nazwisk obcych) odmieniają się jak rzeczowniki męskoosobowe rolnik i niewolnik. Przykłady: Nowak, Nowaka, Nowakowi, o Nowaku; Pieróg, Pieroga, Pierogowi, o Pierogu.
• zakończone na spółgłoskę twardą (–b, –p, –d, –t, –w, –f, –m, –n, –r, –s, –z, –ł) odmieniają się jak rzeczowniki męskoosobowe student i klient. Przykłady: Mamrot, Mamrota, Mamrotowi, o Mamrocie; Iwan, Iwana, Iwanowi, o Iwanie.
— nazwiska męskie zakończone na samogłoskę –a odmieniają się według następujących modeli:
• zakończone na –a po spółgłosce miękkiej (ś, ć, ź, dź, ń) oraz po l lub j odmieniają się jak rzeczownik rodzaju żeńskiego szyja. Przykład: Okrzeja, Okrzei, Okrzeję.
• zakończone na –a po spółgłosce c, cz, dz, dż, sz, ż (rz) odmieniają się jak rzeczownik żeński tarcza. Przykład: Rajca, Rajcy, Rajcę, o Rajcy.
• zakończone na –a po spółgłosce k, g, ch (h) odmieniają się jak rzeczowniki żeńskie: matka, chatka. Przykład: Loska, Loski, Losce, Loskę.
• zakończone na –a po spółgłosce b, p, d, t, w, f, z, s, r, ł, m, n odmieniają się jak rzeczowniki żeńskie: rada, brona. Przykłady: Duda, Dudy, Dudzie, Dudę, o Dudzie; Wrona, Wrony, Wronie, Wronę, o Wronie.
— nazwiska męskie zakończone na samogłoskę –o odmieniają się według następujących modeli:
• zakończone na –o po spółgłosce ź, ć, ś, dź, ń, j, l odmieniają się jak rzeczowniki pospolite dziadunio i tatunio. Przykład: Pazio, Pazia, Paziowi, z Paziem, o Paziu.
• Zakończone na o po spółgłosce k, g, h (ch) odmieniają się jak rzeczownik pospolity matka. Przykład: Jarko, Jarki, Jarce, Jarkę, z Jarką, o Jarce.
• Zakończone na o po spółgłosce twardej (b, p, t, d, w, f, m, n, r, s, z, l, ł) odmieniają się jak rzeczowniki pospolite rada, brona. Przykłady: Lato, Laty, Latę, Lacie, z Latą.
— nazwiska męskie zakończone na samogłoskę –i odmieniają się jak przymiotnik tani. Przykład: Jankowski, Jankowskiego, Jankowskiemu, Jankowskiego, z Jankowskim.
— nazwiska męskie zakończone na samogłoskę –e odmieniają się podobnie jak przymiotnik trudne. Przykład: Wilke, Wilkego. Wilkemu, Wilke, z Wilkem, o Wilkem. W narzędniku i miejscowniku, co widać w przykładzie, pojawiają się końcówki –em, to jedyna różnica pomiędzy odmianą przymiotnika trudne a odmianą polskich nazwisk męskich zakończonych na –e.
— nazwiska męskie zakończone na samogłoskę –y odmieniają się jak przymiotnik trudny. Przykład: Żelazny, Żelaznego, Żelaznemu, Żelaznego, z Żelaznym, o Żelaznym.
Nazwiska męskie zakończone na –ąb, –eł, –oł mogą odmieniać się na dwa sposoby. W pierwszym nie dochodzi do wymian głosek charakterystycznych dla rzeczowników pospolitych (np. Kozioł, Kozioła, Koziołowi, Kozioła, z Koziołem). W drugim wykorzystywany jest model charakterystyczny dla rzeczowników pospolitych (np. Kozioł, Kozła, Kozłowi, Kozła, z Kozłem).
W przypadku nazwisk jednosylabowych nigdy nie dochodzi do wymian głosek. Przykład: Dąb, Dąba, Dąbowi, Dąba, z Dąbem.
W dwuczłonowych nazwiskach męskich odmianie podlegają oba człony (np. Boy-Żeleński, Boya-Żeleńskiego, o Boyu-Żeleńskim). Wyjątkiem są sytuacje, w których pierwszy człon jest herbem lub przydomkiem. Wtedy pozostaje on nieodmienny. Przykład: Korwin-Mikke, Korwin-Mikkego, Korwin-Mikkemu, o Korwin-Mikkem.
Odmiana polskich nazwisk męskich w liczbie mnogiej
Nazwiska męskie w liczbie mnogiej odmieniają się według następujących wzorców:
— nazwiska zakończone w mianowniku liczby pojedynczej na spółgłoskę oraz samogłoski –a, –e, –o otrzymują w mianowniku liczby mnogiej końcówkę –owie i odmieniają się jak rzeczowniki pospolite rzeczowniki męskoosobowe, np. kapitan. Przykład: Matejko, Matejkowie, Matejków, Matejkom, Matejków, z Matejkami.
W przypadku nazwisk zakończonych na –ąb, –ęł, –oł odmiana, podobnie jak w liczbie pojedynczej, także ma 2 wzorce (np. Koziołowie a Kozłowie).
— nazwiska o formie przymiotnikowej otrzymują w mianowniku liczby mnogiej końcówkę –i albo –y i odmieniają się według modelu przymiotnikowego. Przykłady: Iksiński, Iksińscy, Iksińskich, Iksińskim, Iksińskich, z Iksińskimi, o Iksińskich; Borowy, Borowi, Borowych, Borowym, Borowych, z Borowymi, o Borowych.
Co ważne, nazwiska zakończone na –y mogą mieć w mianowniku liczby mnogiej końcówkę –i lub –owie, np. Duży, Duzi lub Dużowie. Nazwiska zakończone na –owy nie otrzymują końcówki –owie.
W przypadku nazwisk zakończonych na –i, ale niemających formy przymiotnikowej, w mianowniku liczby mnogiej dodawana jest końcówka –owie. Przykład: Boni, Boniowie. Dalsza odmiana przebiega zgodnie z wzorem przymiotnikowym, a więc Bonich, Bonim, Bonich, z Bonimi.
Faza ćwiczeniowa:
-wykonanie zadania: Jaką formę gramatyczną powinny mieć imiona i nazwiska na dyplomie? Zapisz swoje odpowiedzi w zeszycie.
Lista nazwisk do wpisania na dyplom:
Tomasz Dębski, Eryk Domeyko, Andrzej Radziwiłł, Antoni Jagoda, Izabela Kulka, Laura Zimny, Filip Lange, Piotr Lipiec, Weronika Borowa
-wykonanie zadania poświęconego prawidłowym formom nazwisk małżeństw- uczniowie zapisują nazwiska czterech nazwisk małżeństw sąsiadów z ławki.
-wspólne wykonanie ćwiczenia interaktywnego podsumowującego poznane informacje
https://wordwall.net/pl/resource/24007419
Faza końcowa:
-obejrzenie filmu w serwisie YouTube autorstwa Radosława Kotarskiego "Skąd wzięło się Twoje nazwisko?". Udzielenie odpowiedzi na pytania:
1. W którym wieku do imion zaczęto dodawać dodatkowe określenia?
2. Jakie informacje dodawano początkowo do imion?
3. W którym wieku posiadanie nazwiska stało się powszechne?
4. Kiedy nazwiska zaczęły być dziedziczone?
5. Jakie może być pochodzenie mojego nazwiska?