Jak utrzymać dyscyplinę na lekcji?

Dyscyplina stała się ostatnio bardzo ważnym tematem nie tylko w naszym kraju, ale i na całym świecie. Bywa częstym tematem rozmów nauczycieli, rodziców oraz władz oświaty.
Oto kilka przykładów codziennych „ zakłóceń” w czasie lekcji, które sprawiają spowolnienia w pracy dydaktycznej:
 naukę można rozpocząć dopiero po kilku minutach zamierzania;
 uczniowie prowadzą zbyt wiele rozmów prywatnych;
 nazbyt głośno odzywają się;
 wykrzykują coś bez zgłaszania się;
 śmieją się;
 próbują korzystać z telefonów komórkowych;
 używają wulgaryzmów, itp.
Jak sobie z tymi zachowaniami radzić, jak prowadzić lekcję, aby uczniowie byli zdyscyplinowani? To pytanie zadaje sobie chyba każdy nauczyciel. Niestety odpowiedź na nie wcale nie jest taka prosta.
Badania naukowe, rozmowy z nauczycielami i rozmowy z uczniami pokazują, że z lekcji na której brakuje dyscypliny niezadowoleni są nie tylko nauczyciele, ale również i uczniowie. Pracowici i żądni wiedzy uczniowie są rozgoryczeni, gdy nauczycielowi nie udaje się stworzyć im warunków do pracy. Uczniowie, którzy lubią psocić, oczekują że nauczyciel łagodną presją przywoła ich do porządku. W końcu uczniowie, których postawa z reguły jest destruktywna, agresywna i którzy za wszelką cenę dążą do konfrontacji siły, z pogardą odnoszą się do nauczyciela, który nie podejmie walki albo w niej ulegnie im.
W dalszej części referatu postaram się na podstawie dostępnej literatury oraz rozmów z nauczycielami przedstawić sposoby radzenia sobie z dyscypliną na lekcji.
Według badań wynika, że źródła braku dyscypliny można podzielić na dwie grupy:
 te, które nauczyciel może kontrolować,
 te, na które nie ma wpływu.
Do pierwszej grupy należą: źle zaplanowana lekcja, nudne ćwiczenia, zbyt powolne lub zbyt szybkie tempo pracy na lekcji, brak środków dydaktycznych, osobowość nauczyciela (nauczyciel zbyt statyczny, lub tzw. „dobry kumpel”, nauczyciel z autorytetem lub bez).
Do drugiej grupy należą m.in. problemy ucznia w domu, niechęć do przedmiotu, wpływ kolegów (uczenie nie jest modne, nie będę się uczył, bo wszyscy tak robią, szkoła jest nudna), warunki atmosferyczne, hałas dobiegający z zewnątrz, liczebność klas.
Dyscyplina zwykle oznacza zachowanie, podporządkowanie się określonym regułom i przepisom określającym stosunki wewnętrzne w danej zbiorowości.
W dyskusjach o wychowaniu często zakłada się, że jedynym sposobem, by nauczyciele osiągnęli dyscyplinę, jest rygorystyczne dyscyplinowanie dzieci, tzn. ich kontrolowanie, napominanie i karanie. Jest to jednak mylne podejście do tematu utrzymania pożądanego za-chowania uczniów na lekcji. Dzieci zwykle bronią się przeciw karzącej sile buntując się, sto-sując odwet albo kłamiąc – wszystko po to, by uniknąć przymusu, ograniczenia wolności czy kontrolowania. Karanie wywołuje w dziecku z jednej strony lęk, a z drugiej agresję i przemoc.
Udowodniono, że istnieją liczne, skuteczne sposoby pozwalające uniknąć karzącej dyscypliny, a znacznie wzmocnić ogólną skuteczność działania wobec źle zachowujących się i przeszkadzających dzieci. Postawa dobrej dyscypliny jest pełną troski relacją nauczyciel – uczeń. Każdy potrafi, a często musi – korygować zachowania dzieci inni zaś potrafią je kontrolować i utrzymać porządek. W procesie tym uczeń powinien wykazać chęć spełnienia oczekiwań nauczycieli, jakie są w nim pokładane. Celem ostatecznym wszystkich działań nauczyciela jest wypracowanie w uczniu samodyscypliny opartej na wewnętrznej motywacji.

Dyscyplina rozumiana jako cel i jako środek.

Dyscyplina rozumiana jako cel niczemu nie służy. Nauczyciel, który za naczelny cel uznaje utrzymanie dyscypliny spycha na drugi plan nauczanie, co nie powinno mieć miejsca. Zaś dyscyplina nasilona do stopnia terroru nauczycielskiego sprawia, że owszem na lekcji panuje cisza, ale uczniowie są zestresowani, co jeszcze bardziej blokuje proces uczenia się.
Z drugiej strony dyscyplina rozumiana jako środek jest podporządkowana zadaniom dydaktycznym i powinna doprowadzić ucznia do sukcesu. Przy takim podejściu do dyscypliny uczeń rozumie, że jest ona jedynie środkiem prowadzącym do osiągnięcia przez niego sukcesu, który tu jest celem. W tej sytuacji uczeń łatwiej poddaje się jej, gdyż dostrzega perspektywę odniesienia sukcesu w życiu.

Utrzymanie dyscypliny w klasie, to nieustanne czuwanie nad tym co robią uczniowie – obserwowanie ich zachowań i wpływanie na nich tak, by nie zakłócać przebiegu lekcji. Nauczyciel zauważywszy, iż w klasie uczniowie wymykają mu się spod kontroli i nie poddają się jego działaniom, może zdecydować się na inny sposób pracy na lekcji, np. wprowadzić pracę samodzielną czy pracę w grupie by zminimalizować dysfunkcyjny charakter części in-formacji werbalnych zachodzących miedzy uczniami. Tak więc utrzymanie dyscypliny na lekcji można rozumieć jako bieżące zachowanie i reakcje nauczyciela na to co się dzieje w klasie, jak i na działania zapobiegawcze.
Czujność nauczyciela w trakcie zajęć jest istotną i pożądaną cechą. Jej znaczenie polega głównie na tym, że uczniowie nabierają przekonania, iż nauczyciel ciągle towarzyszy ich poczynaniom, że jest z nimi nie tylko fizycznie, ale również intelektualnie i emocjonalnie. Takie podejście nauczyciela rozumiane jest przez uczniów jako potwierdzenie, że to co robi każdy z nich jest dla niego ważne, że on sam jest ważny w oczach nauczyciela.
Nauczyciel może swoją czujność manifestować w postaci tzw. „sygnałów wszechobecności” (wiem co się dzieje na lekcji i nic nie umknie mojej uwadze). Należą do nich głównie następujące sposoby postępowania:
 podczas rozmowy z uczniem i tłumaczenia nauczyciel utrzymuje kontakt wzrokowy z uczniem;
 nauczyciel stoi tak, by mógł ogarnąć wzrokiem wszystko co się dzieje w klasie;
 nauczyciel od czasu do czasu przechadza się po sali;
 pisząc coś na tablicy nauczyciel zerka chwilami na uczniów albo też ustawia się bokiem (a nie pisze plecami do klasy);
 rozmawiając z jednym uczniem nauczyciel zerka też na pozostałych;
 nauczyciel podchodzi do pojedynczych uczniów, którzy przeszkadzają i ich wyznacza do odpowiedzi albo kładzie rękę na ramieniu ucznia.
Drugi typ sygnałów to „sygnały powstrzymujące”, tzn. takie zachowania nauczyciela, które całkowicie zapobiegają negatywnym zachowaniom ucznia tłumiąc je już w zarodku. Należą do nich, np. spojrzenie, mimika, gest.
Każdy z nauczycieli powinien również pamiętać, aby:
1. ograniczyć się do krótkich komentarzy;
2. odzywać się przyjaznym tonem;
3. wydawać polecenia w formie prośby;
4. wcześnie interweniować;
5. wyraźnie wytyczyć granice tolerancji;
6. często interweniować na początku;
7. zwracać uwagę na wszystkich uczniów;
8. pozytywnie reagować na pożądany stan rzeczy, potwierdzać go.
Każda interwencja powinna składać się z krótkiej prośby skierowanej do konkretnego ucznia w momencie gdy przeszkadza i pozytywnej reakcji tuż po tym, gdy zaczął postępować po-prawnie.
Mówiąc nieco krócej i trochę dobitniej problemów z dyscypliną nie należy „eliminować”, należy im zapobiegać. Charakter zapobiegawczy mają zwłaszcza takie zachowania i poczynania nauczyciela, które pozwalają mu skutecznie sterować procesem uczenia się. Efektywne sposoby oddziaływania są w przeważającej mierze nie rzucające się w oczy, ledwo zauważalnymi przyzwyczajeniami, po części typu niewerbalnego.
Trudności z utrzymaniem dyscypliny na lekcji można minimalizować również poprzez ustalenie jasnych reguł i konsekwentne respektowanie tych zasad. Warto umawiać się z uczniami w sprawach ważnych dla porządku w klasie. Z uczniami ciągle sprawiającymi problemy należy rozmawiać indywidualnie i być w ciągłym kontakcie z ich rodzicami.
Podsumowując rozważania na temat utrzymania dyscypliny w klasie warto podać znane z literatury i z doświadczenia innych nauczycieli sposoby na zaprowadzenia dyscypliny wśród uczniów:
 zaczynaj lekcję poważnie, zrelaksować możesz się później;
 uczniowie muszą się wyciszyć zanim zaczniesz do nich mówić;
 zwracaj się do uczniów po imieniu;
 dobrze przygotuj się do zajęć;
 miej pełną troski relację z każdym z uczniów;
 pracuj nad własną dyscypliną by być przykładem dla uczniów;
 rodziców uczniów traktuj jak partnerów;
 zadbaj by na lekcjach panował porządek oraz by przebiegały sprawnie;
 kontroluj przebieg lekcji, musisz mieć czas na wyjaśnienie pracy domowej;
 mów wyraźnie, upewnij się, że twoje polecenia są zrozumiałe;
 przygotuj dodatkowy materiał dla zdolniejszych uczniów;
 utrzymuj kontakt wzrokowy z uczniami;
 różnicuj metody pracy;
 niech lekcje będą ciekawe;
 sprecyzuj reguły: co jest dozwolone, a co zabronione;
 przedstaw uczniom swoje wyobrażeni dobrych zajęć;
 traktuj uczniów z respektem, pamiętaj, że każdy ma inny styl uczenia się oraz specyficzne dla siebie mocne i słabe strony;
 zachęcaj do myślenia, poszerzania horyzontów;
 aktywizuj wszystkich uczniów do pracy
 pozwalaj uczniom na coś zapracować;
 powierzaj jakąś odpowiedzialność uczniom sprawiającym kłopoty;
 okazuj szacunek uczniom i wymagaj go w stosunku siebie;
 złych rzeczy staraj się nie pamiętać;
 strzeż się faworyzowania;
 bądź ostrożny, by uczniowie i rodzice źle nie zrozumieli Twoich serdecznych gestów;
 nie okazuj gniewu;
 nie bagatelizuj problemów ucznia;
 nie zakłócaj sam prowadzonej lekcji robiąc wielki problem z błahej sprawy;
 w żaden sposób nie próbuj uczniów przekupywać – nie poświęcaj swoich zasad w imię kompromisu, aby zdobyć popularność;
 używaj minimum słów, ale nich one się liczą;
 niepożądane zachowania traktuj zawsze indywidualnie, nie obarczaj nimi całej kasy;
 udzielaj pochwał uczniom, którzy stosują się do reguł;
 nie obawiaj się okazywać poczucia humoru;
 miej odwagę przyznać się do błędu;
 wysyłaj do domu nie tylko złe wiadomości, ale i pochwały;
 zauważaj nawet najmniejsze oznaki dobrego zachowania i zachęcaj do dalszych starań;
 postaw sobie za cel, by każdego dnia więcej razy zwracać się do uczniów pozytywnie niż negatywnie;
 wypróbuj metodę ciszy;
 wypróbuj niewerbalne metody korygowania złego zachowania, takie jak znaczące spojrzenie;
 bądź po stronie ucznia mającego kłopoty;
 spróbuj zapytać przeszkadzającego Ci ucznia w czym możesz mu pomóc;
 bądź cierpliwy;
 rozmawiaj często z uczniami indywidualnie;
 zjednaj sobie sprzymierzeńców;
 bobra dyscyplina rozwija się na fundamencie długotrwałej, pełnej troski relacji.

Literatura:
1. Faber, E. Mazlish, „Jak mówić, żeby dzieci się uczyły w domu i w szkole”, Poznań, Media Rodzina – 2002.
2. K. Schaeffer, „Nauczyciel w szkole – jak przeżyć szkołę”, Gdańsk, GWP – 2008.
3. H. P. Nolting, „Jak zachować porządek w klasie”, Gdańsk, GWP – 2004.

Pozostałe informacje zaczerpnęłam ze szkolenia „Praca wychowawcza nauczyciela” zorganizowanego przez Centrum Edukacji Nauczycieli w Suwałkach oraz z zasobów Internetu i rozmów z innymi nauczycielami.

Opracowała: Małgorzata Ogrodnik