Agresja u dziecka - jak sobie z nią radzić?

Wybuchy złości, które mogą przejawiać dzieci w przedszkolu przysparzają kłopotów nauczycielom i stanowią wyjątkowo delikatny temat jeśli chodzi o współpracę z rodzicami. Złość i agresja u dziecka, zwłaszcza nie swojego, jest bardzo trudna do opanowania. Na początek powinniśmy podjąć próbę ustalenia przyczyny danych zachowań agresywnych, dowiedzieć się z czym są powiązane lub co je mogło wywołać. Poprzez agresję dziecko może chcieć wyrazić swoje wewnętrzne cierpienie. Jeżeli dziecko uderzy kogoś, a szczególnie osobę dorosłą, może to oznaczać, że maluch potrzebuje kontaktu fizycznego. Może w ten sposób wyrażać lęk przed urwaniem relacji, gdy usłyszało od opiekuna, rodzica, nauczyciela, który jest dla niego autorytetem, słowo „nie”. Dziecku bardzo zależy na akceptacji i miłości osoby, która jest znacząca co jest bardziej instynktowne niż świadome.
Kolejną bardzo ważną rzeczą, którą powinniśmy ustalić jest to, czy zachowania agresywne u dziecka występują często, czy tylko w wyjątkowych sytuacjach? Zachowania agresywne mogą częściej występować u dzieci, które są wysoko wrażliwe. Reakcje agresywne często pojawiają się wtedy, gdy dziecko jest zmęczone i nie ma fizjologicznej możliwości, by się uspokoić. W związku z tym próbuje znaleźć powód, na którym skupi swoją energię i ją wyładuje. Powinniśmy wtedy pomóc dziecku ochłonąć i odpocząć. Na pewno nic nie pomoże krzyk, karcenie, negocjowanie, oskarżanie.
Agresywne zachowania u dziecka mogą być również spowodowane nieodpowiednimi reakcjami dorosłych na dziecięce uczucia takie jak: frustracja, złość oraz na potrzeby dzieci. Często dorośli popełniają błąd za każdym razem każąc dziecko za wyrażanie złości bądź przeciwnie, nadmiernie chronią je przed frustracją. Skutkiem tego jest to, iż dziecko nie radzi sobie ze złością, gdyż nie miało okazji nauczyć się jej opanowywać.
Zdarza się też, że dziecko uporczywie bije swoje koleżanki lub kolegów z grupy. Być może w ten sposób chce ściągnąć na siebie uwagę dorosłych bądź zaspokoić jakąś swoją potrzebę. Bijąc innych osiąga swój cel jakim jest np. ustąpienie mu miejsca lub oddanie mu przez kolegę jakiejś zabawki. Dziecko w wieku przedszkolnym, słabo jeszcze odczuwa wstyd, dlatego też gdy agresywne zachowanie przynosi mu korzyści, powtarza je. Dziecko powinno doświadczyć oraz nauczyć się, iż bijąc innych, nie osiągnie swojego celu.
Dziecko, które ma zaburzone poczucie bezpieczeństwa , czuje się zagrożone, w związku z tym każda niespodziewana zmiana może wywołać zachowanie agresywne. Dziecko, które doświadcza przemocy fizycznej może niestety modelować agresywne zachowanie dorosłych. Dziecko, które nie czuje się bezpiecznie i jest bite, może często nieadekwatnie i przypadkowo reagować agresją, gdyż nie będzie potrafiło odczytywać intencji innych osób.
Napady złości u dziecka mogą występować z powodu kumulowania się różnego rodzaju napięć. Mogą skrywać emocje takie jak: strach, smutek, , jeżeli wyrażanie tych emocji przez dziecko nie jest akceptowane. Mogą być wyrazem przemieszczonej złości z jednej osoby na inną lub być wyrażeniem nieświadomej złości najbliższego opiekuna. Zachowania agresywne u dzieci są pewnego rodzaju komunikatem , na który chcą, aby dorośli zareagowali. Dzieci potrzebują naszej pomocy. Pragną usłyszeć właściwą odpowiedź na swoją złość.
Agresywne zachowania zwykle są spowodowane trudnymi uczuciami: zazdrością, gniewem, żalem, frustracją, które dziecko poczuło w określonej sytuacji. Może to być sytuacja jednostronna np. jeśli jedno dziecko zabiera zabawkę drugiemu. Może się też zdarzyć, że jest to codzienne przeżycie dziecka np. gdy w domu stosowana jest przemoc wobec dziecka, gdy dziecko doświadcza dotkliwych kar bądź często opiekunowie na nie krzyczą. Emocje dziecka są bardzo ważne i dorośli powinni je dostrzec, zaakceptować i zrozumieć.
Krótki przewodnik - Jak reagować, gdy dziecko zachowuje się agresywnie?
1. Zadbać o bezpieczeństwo dziecka i innych (objąć, powstrzymać, odizolować, przytrzymać, zabrać do bezpiecznego miejsca).
2. Zrozumieć dlaczego dziecko tak się zachowuje (z powodu zazdrości, lęku, zmęczenia, frustracji, potrzeby kontaktu, agresywnego zachowania innej osoby).
3. Być przy dziecku, zaakceptować oraz wysłuchać jego emocji.
4. Opisać dziecku to jak się zachowuje, nazywać uczucia i okazywać mu zrozumienie (np. Rozumiem, że się zdenerwowałeś... Masz prawo być niezadowolony... Masz rację, to niesprawiedliwe... Jesteś zła, bo koleżanka nie chce się z tobą dzielić zabawkami... Żal ci, że musimy już iść do przedszkola i nie możemy zostać dłużej na placu zabaw...)
5. Pozwolić na rozładowanie złości poprzez ruch. Energia i złość uwalniają się z ciała przez aktywność ruchową. (np. uderzanie albo kopanie w miękkie siedzisko, poduszkę).
6. Objąć, przytulić dziecko, gdy jego ciało się już uspokoi. Upewnić je w ten sposób, że relacja nie jest zerwana. Ponownie okazać dziecku zrozumienie i powiedzieć o uczuciach, które mu towarzyszyły.
7. Przypomnieć reguły, zasady i umowy (np. Nie zgadzam się na gryzienie, plucie, bicie, kopanie). Wskazać nasze oczekiwania w przyszłości (np. Gdy się złościsz na koleżankę, to jej to powiedz, ale nigdy nie wolno jej bić. Zamiast kopać kolegę, podejdź do mnie i opowiedz co się stało).
8. Wprowadź konsekwencje, jeśli to konieczne (np. chwilowo odizoluj dziecko, aby mogło się całkowicie wyciszyć). Gdy obserwując dziecięce uczucia, dostrzeżemy żal, możemy zachęcić dziecko, aby przeprosiło za swoje zachowanie.
Propozycje działań wyciszających agresję.
Zabawa jest to rozrywka, która daje radość oraz odpręża. Dzięki niej dzieci poznają wzorce zachowań, które obowiązują w świecie dorosłych i rówieśników. Poprzez zabawę z nauczycielem, innymi dziećmi, próbują rozwiązać własne problemy emocjonalne i uczą się panować nad swoimi uczuciami.
Przykłady zabaw ruchowych:
• „Jesteśmy w krainie...” (radości, zdziwienia, smutku, złości) – dzieci swobodnie poruszają się po sali. Na sygnał nauczyciela: „Jesteśmy w krainie...”, indywidualnie wyrażają gestem, ruchem ciała, mimiką emocji. Zabawa pomaga dzieciom w wyrażaniu emocji i odnajdywaniu wyjścia z podobnej sytuacji, jakiej mogłyby się znaleźć.
• Zabawa ze śpiewem „Uciekaj, myszko, do dziury” – chłopcy stoją w kole, trzymają się za ręce. Dziewczynki próbują dostać się do środka koła, a chłopcy nie chcą ich wpuścić (albo chłopcy nie chcą wypuścić ze środka koła dziewczynek). Zabawa uczy pokonywania przeszkód bez używania przemocy.
• „Jesteś zwierzęciem...” - improwizowana opowieść ruchowa w parach. Jedno dziecko jest zwierzęciem spokojnym, łagodnym, opanowanym, a drugie jest zwierzęciem agresywnym, niespokojnym, wściekłym. Dzieci mają za zadanie pokazać gestem, ruchem ciała, mimiką, co się teraz stanie. Zabawa uczy dzieci rozumienia odczuć swoich i innych, daje okazję do nawiązania kontaktu bez agresji.
Przykłady zabaw plastycznych:
• Ugniatanie, wałkowanie, klepanie lub oklepywanie brył gliny, masy solnej lub papierowej. Dzieci mają tu okazję wyładować swoją agresję na materiale, a nie na innych.
• Malowanie pędzlami i zamaszystymi ruchami na dużych arkuszach papieru. Dzięki temu dzieci rozładują emocje i skupią się na procesie tworzenia.
• Malowanie na dużych arkuszach papieru swoich emocji, takich jak wściekłość, złość, a następnie wypowiadanie się na temat swojej pracy, a więc nastroju.
• Rysowanie w parach obrazka wściekłości – dzieci siedzą naprzeciwko siebie w ciszy i rysując wyrażają na zmianę uczucia, które żywią do siebie. Na koniec opowiadają, co czuły w trakcie wspólnej zabawy.
Inne zajęcia, które pomagają zwalczyć zachowania agresywne u dzieci:
• Czytanie bajek terapeutycznych, które mają na celu uspokojenie, wyciszenie, zredukowanie napięć emocjonalnych
• Wprowadzenie dzieci w świat baśni, które uczą mądrości, dają dzieciom siłę, prezentują określony wzorzec (ideał). Dzięki baśniom dzieci uczą się podejmowana decyzji, poznają świat własnych przeżyć, zapoznają się ze sposobami wyrażania uczuć, komunikowania się z innymi oraz radzenia sobie z emocjami.
• Muzykoterapia – dostarcza dzieciom przeżyć emocjonalnych w powiązaniu ze słuchanym utworem. Muzyka może dzieci wyciszyć, aktywizować czyli wyzwalać ekspresję emocjonalną, ruchową. Dobrze dobrana muzyka może pomóc w odreagowaniu uczuć wyzwalających agresję lub może wyciszyć.
Pamiętajmy, że agresja, gniew, złość to reakcje emocjonalne, które są odpowiedzią na jakąś sytuację, bodziec. W związku z tym należy rozpoznać tę sytuację i znaleźć odpowiedź na pytanie, w jakich sytuacjach dziecko zachowuje się agresywnie. Nie należy dziecka od razu karać, ignorować bądź uciszać, tylko starać się je zrozumieć. Trzeba uczyć dziecko tego, aby rozumiało stany emocjonalne i pokazywać mu konsekwencje jego agresywnych zachowań.

Bibliografia:
• Filiozat I., „W sercu emocji dziecka. Jak rozumieć i wspierać swoje dziecko, wyd. Esprit. Kraków 2009.
• Zielińska E., „Krótkie rozważania na temat agresji”, Bliżej Przedszkola 3.210/2022