Terapia ręki u dzieci w wieku przedszkolnym - zaburzenia rozwoju

Terapia ręki u dzieci w wieku przedszkolnym
(z zaburzeniami rozwoju)

Rozwój ruchowy i manualny dziecka w wieku przedszkolnym

Wiek przedszkolny to okres życia dziecka od 3 do 7 lat. Jest on bardzo ważnym etapem w rozwoju dziecka. I choć dzieci w danej grupie mogą być w tym samym wieku, to „każde dziecko jest indywidualnością, każde ma prawo do odrębnego tempa i rytmu rozwoju” . Przedszkolaki mogą różnić się między sobą cechami fizycznymi i psychicznymi, ale u wszystkich dzieci pomiędzy 3 a 7 rokiem życia zachodzą zmiany w psychice, które są charakterystyczne dla wieku przedszkolnego.
„Na początku okresu przedszkolnego kościec dziecka jest wrażliwy i giętki, a krzywizny kręgosłupa nie są jeszcze ustalone. Stawy cechuje duża ruchomość, wiązadła stawowe są słabe i rozciągliwe. Bardzo słaba jest też muskulatura: włókna mięśniowe zawierają dużo wody, są wiotkie i cienkie, niezdolne do silnych skurczów, wskutek czego dziecko jest niewytrzymałe na wysiłek fizyczny, męczy je jednostajna pozycja oraz monotonny i dłużej trwający ruch, np. daleki spacer” . Wtedy łatwo może powstać wadliwa postawa ciała, czemu sprzyja nierównomierny rozkład ruchu i spoczynku, nieodpowiednia odzież i obuwie. W piątym roku życia kostnieniu ulegają nadgarstki. W związku z tym dłonie pięciolatków stają się sprawniejsze, dzieci coraz ładniej rysują i lepiej manipulują różnymi przedmiotami i narzędziami. W ostatniej fazie wieku przedszkolnego następuje wzmocnienie całego kośćca i muskulatury a mięśnie stają się bardziej elastyczne. Zostają ustalone naturalne krzywizny kręgosłupa: szyjna, grzbietowa i lędźwiowa. U dziecka 6-7-letniego ruchy mięśni są całkiem swobodne, ale proces różnicowania w obrębie układu kostnego i mięśniowego wciąż jeszcze trwa.
W wieku przedszkolnym rozwój ruchowy dziecka nie jest tak gwałtowny w porównaniu do poprzednich okresów, cechuje go natomiast harmonijność. Dziecko doskonali ruchy „postawno-lokomocyjne” (w skład których wchodzą takie czynności motoryczne jak: chód, bieg, skoki, wspinanie się, pokonywanie przeszkód) oraz „ruchy narzędziowe (praksja)” , które warunkują sprawne wykonywanie czynności z użyciem przedmiotów codziennego użytku i różnorodnych narzędzi, co przekłada się na wzrost samodzielności i zaradności. Umiejętności, które dziecko zdobędzie w tym czasie będą miały wpływ na jego powodzenia w szkole.
W okresie przedszkolnym dzieci są bardzo ruchliwe: biegają, skaczą, tańczą, wspinają się, ciągle są czymś zajęte. Następuje wzrost koordynacji ruchów i zwiększa się ich szybkość. Dzieci coraz precyzyjniej wykonują różne czynności. Ich ruchy są celowe, płynne i zautomatyzowane.
Dziecko 3-letnie stawia już nogi naprzemiennie, biega na całych stopach. Chód jest zautomatyzowany, dziecko osiąga koordynację ruchową – ruchy rąk są skoordynowane z ruchami nóg i tułowia, w związku z czym potrafi przejść po wąskiej kładce, omijać przeszkody oraz jeździć na rowerku trójkołowym. Ręce, które do tej pory służyły do stabilizowania tułowia, wykorzystywane są do manipulacji, dziecko potrafi utrzymać pewnie w dłoni jakiś przedmiot, nawet w trakcie chodu. Trzylatek potrafi kopać i rzucać piłkę. Podczas rzutu pracuje stawem łokciowym, stopniowo uruchamiając barkowy. Dziecko trzyletnie potrafi złapać piłkę, gdy nie wymaga to od niego wykonania dodatkowego ruchu. Największa sprawność występuje u trzylatków w zakresie samoobsługi. Dziecko potrafi samodzielnie nałożyć i zdjąć wybrane części garderoby bez zapinania i sznurowania, sprawnie posługuje się sztućcami, korzysta z toalety, myje ręce, wyciera się ręcznikiem. Jeśli chodzi o wykonywanie ruchów precyzyjnych, to dziecko 3-letnie potrafi wrzucać drobne przedmioty do otworu, nakładać klocki na patyczek, buduje wieżę nawet z 8 klocków, dopasowuje klocki do otworu. „ Kształtująca się właśnie lateralizacja, doskonalenie koordynacji wzrokowo-ruchowej, wzrastająca zdolność koncentracji i komunikacji powodują, że dziecko chętniej wykonuje i powtarza czynności trudne i złożone” , np. doskonali umiejętność rozpinania guzików. Dziecko trzyletnie rysuje koło, linie pionowe i poziome, krzyżyk. Zamalowuje powierzchnie ograniczone konturem, ale wychodzi poza linie, gdyż podczas malowania uruchamia staw łokciowy, a nie nadgarstek, co następuje na późniejszym etapie, w związku z czym ruchy są długie i energiczne.
Na początku czwartego roku życia zazwyczaj rozwój motoryczny, poznawczy, językowy i emocjonalny sprawia, że dziecko potrafi już odnaleźć się w grupie rówieśniczej, na poziomie podstawowym radzi sobie z samoobsługą, a także potrafi komunikować się z otoczeniem. Dziecko doskonali posiadane umiejętności i uczy się nowych. Czterolatek potrafi samodzielnie wchodzić i schodzić ze schodów krokiem naprzemiennym. Pokonuje różne przeszkody, zeskakuje ze schodów. Dziecko czteroletnie bardzo lubi bawić się piłką, podrzuca ją, kopie, chwyta całymi przedramionami i przyciska do siebie, nie potrafi jeszcze zrobić tego samymi dłońmi. U czterolatków coraz lepiej rozwija się zmysł równowagi, w związku z czym doskonalą jazdę na trójkołowym lub czterokołowym rowerku, skręcają, szybciej pedałują, wchodzą na drabinki, przechodzą po wąskich krawężnikach, ławeczkach, potrafią stać na jednej nodze. Jeśli chodzi o motorykę małą, to dziecko w wieku 4 lat czyni postępy w pisaniu i rysowaniu: odwzorowuje podstawowe kształty, rysuje po śladzie, zamalowuje ograniczoną powierzchnię (wychodzi poza kontury), potrafi narysować prostą postać człowieka. W czwartym roku życia zostaje ukształtowana lateralizacja. Od tego momentu dziecko posługuje się kończyną prawą lub lewą. Jest to najlepszy moment, by nauczyć dziecko prawidłowego chwytu, gdyż wiele dzieci w sposób niewłaściwy trzyma kredkę czy długopis. Potrafi układać konstrukcje z klocków, lepi z plasteliny kulki, wałeczki i placki, potrafi kleić z użyciem kleju, trafia piłką do celu z niewielkiej odległości. Jest coraz bardziej samodzielne w zakresie czynności samoobsługowych (ubiera się i rozbiera, szczotkuje zęby, myje ręce, korzysta z toalety, czesze się, zjada samodzielnie posiłek posługując się łyżką i widelcem).
W piątym i szóstym roku życia następuje wzmocnienie nabytych wcześniej umiejętności. Większość dzieci w wieku 5 i 6 lat potrafi samodzielnie nakładać różne części garderoby, ale wciąż mają trudności z wiązaniem sznurowadeł i zapinaniem guzików. Umiejętności te w pełni opanowują w wieku 6 -7 lat i wykonują je w sposób zautomatyzowany. Dziecko pięcio- i sześcioletnie jest bardzo aktywne ruchowo i w dalszym ciągu nabywa nowych umiejętności. W tym okresie następuje znaczący wzrost koordynacji ruchów, a także dziecko nabywa zdolność powtarzania sekwencji ruchowych. W związku z tym jest to czas na naukę jazdy na nartach, łyżwach, pływania i jazdy na rowerze dwukołowym. Większość nabytych umiejętności dziecko wykonuje w sposób automatyczny. Sześciolatek potrafi wbiegać na schody, skakać na jednej nodze, przeskakiwać przez przeszkody, skakać na skakance. Jest sprawne i samodzielne w zakresie samoobsługi – myje się, czesze się, rozpina i zapina guziki, sznuruje buty, posługuje się sztućcami, w tym nożem, trzyma kubek jedną ręką. „Obecnie obserwuje się przesunięcie czasowe (nawet o rok) w nabywaniu przez dzieci umiejętności zapinania guzików oraz sznurowania butów” . Jest to spowodowane innym rodzajem butów i ubrań (buty na rzepy, bluzy i swetry na zamek) oraz wyręczaniem dzieci, co powoduje mniejszą ilość ćwiczeń potrzebnych do zdobycia tej sprawności.
Ruchy rąk stają się precyzyjne, dziecko sprawniej pisze i rysuje, używa kredek nie wychodząc poza linie, pojawiają się pierwsze tematyczne rysunki. Dziecko potrafi wycinać nożyczkami więcej niż linie, lepi z ciastoliny proste figurki.
Rozwój układu nerwowego następuje znacznie wolniej niż w pierwszych trzech latach życia dziecka, lecz doskonalą się struktury i funkcje kory mózgowej, co powoduje, że dziecko sprawniej funkcjonuje i uczy się wykonywać coraz więcej czynności. Układ nerwowy jest podatny na zmęczenie, w związku z czym dziecko w wieku przedszkolnym szybko się męczy, nie jest w stanie zbyt długo skoncentrować się na wykonywaniu jednej czynności, należy zatem dokonywać częstych zmian aktywności.

Zaburzenia i opóźnienia rozwoju ruchowego

Niestety, nie wszystkie dzieci rozwijają się w sposób prawidłowy, jeśli chodzi o rozwój ruchowy. Można zaobserwować różnego typu zaburzenia i opóźnienia, nawet u dzieci w normie intelektualnej (pomijając upośledzenie umysłowe, które jest konsekwencją uszkodzenia centralnego układu nerwowego).
Najczęściej spotykane zaburzenia u dzieci w wieku przedszkolnym i wczesnoszkolnym według H. Nartowskiej to:
- mała aktywność ruchowa,
- unikanie zabaw ruchowych,
- ogólna niezręczność ruchowa,
- brak koordynacji ruchów,
- trudności z utrzymaniem równowagi,
- zakłócenia koordynacji wzrokowo-ruchowej,
- trudności z koncentracją uwagi,
- trudności w naśladowaniu demonstrowanego ruchu,
- wzmożone lub obniżone napięcie mięśniowe (nieprawidłowy tonus mięśniowy),
- nieprawidłowe trzymanie narzędzi pisarskich,
- brak precyzji i płynności ruchów,
- powolność i niezdarność podczas wykonywania czynności samoobsługowych,
- mała samodzielność,
- szybkie zniechęcanie się.
Obraz dziecka z obniżoną sprawnością manualną

„Obniżona sprawność manualna - to opóźnienie lub nieprawidłowy rozwój motoryki rąk, objawiający się opóźnieniem rozwoju praksji (opanowania ruchów specyficznych dla człowieka), niską sprawnością ruchową w formie małej precyzji drobnych ruchów. W tych przypadkach charakterystyczną cechą jest późne zdobywanie umiejętności samoobsługi (ubieranie się, zapinanie guzików, zawiązywanie sznurowadeł) i codziennych czynności, które wykonywane są wolno i niezręcznie” .
Dzieci z obniżoną sprawnością manualna słyną z nieumyślnego psucia zabawek, przyborów szkolnych i innych przedmiotów codziennego użytku. Nie potrafią posługiwać się narzędziami takimi jak na przykład nożyczki. Ich pismo cechuje niski poziom graficzny – pismo mało czytelne. Dzieci te mają wolne tempo pisania, nieprawidłowo utrzymują narzędzie pisarskie w dłoni, zeszyty ich prowadzone są w sposób niestaranny, nieestetyczny, często mają pozaginane rogi, występują luki w zapisie na lekcjach, ponieważ dziecko nie nadąża z pisaniem.
Podczas zajęć plastycznych i technicznych takich jak: wycinanie, wyklejanie czy rysowanie, występują zaburzenia koordynacji ruchów rąk, wzmożone napięcie mięśniowe i w efekcie zbyt silny nacisk narzędzia podczas pisania i rysowania. Skutkiem tego jest dziurawienie kartek, łamanie kredek. Ruchom ręki brakuje płynności, są kanciaste, dzieci rysują w charakterystyczny sposób. W rysunkach można zaobserwować przewagę linii prostych oraz małą ilość linii falistych. Gdy występuje obniżone napięcie mięśniowe, linie rysunków są nikłe, słabo widoczne. Dlatego zarówno rysunki jak i pismo dzieci z obniżoną sprawnością manualną cechuje niski poziom graficzny. Dzieci te piszą wolno i szybko się męczą. Często oskarża się je o lenistwo. Niechętnie uczestniczą w zajęciach plastycznych i technicznych, porównując swoje prace z wytworami rówieśników, którzy nie przejawiają żadnych trudności, tracą wiarę w swoje możliwości. Niepowodzenia w różnych grach zespołowych powodują, że dzieci te są wyśmiewane, a nawet wykluczane z gry. Jest to bardzo bolesne dla dziecka, gdyż zabawa w tym okresie jest bardzo ważna, stanowi podstawową formę aktywności dziecka. Wolne tempo pracy, brak precyzji irytuje rodziców, którzy zaczynają wyręczać swoje dziecko, pozbawiając je podejmowania kolejnych prób w celu wyćwiczenia danej umiejętności.

Główne założenia metody Terapia ręki

Celem metody „Terapia ręki” jest usprawnianie małej motoryki, czyli precyzyjnych ruchów dłoni, palców i nadgarstków oraz dostarczanie różnorodnych wrażeń dotykowych i poznawanie dzięki nim różnych struktur i materiałów. W terapii stosuje się zabawy, które mają na celu rozwinięcie sprawności ruchowej dłoni dziecka, umiejętności chwytu, a także koordynacji pomiędzy dłońmi. Na dalszym etapie terapia obejmuje również naukę pisania.
Celami wiodącymi w terapii są: samoobsługa, umiejętności szkolne, zabawa i komunikacja. W trakcie zajęć pracuje się nad konkretną umiejętnością, czyli funkcją, która jest ważna dla dziecka. Należy więc pamiętać, by zdobyte umiejętności wykorzystywać w funkcji, czyli w czynności praktycznej, która jest jak najbardziej zbliżona do naturalnych warunków. W terapii ręki nie zależy nam na osiągnięciu poszczególnych elementów jej sprawności, lecz na połączeniu w całość uzyskanych efektów, dzięki którym dziecko będzie lepiej wykonywać czynności dnia codziennego, czyli będzie je wykonywać w funkcji. Do przykładowych ćwiczeń w funkcji można zaliczyć: obsługę klawiatury komputerowej, naukę chwytania kubka, odkręcania butelki, obieranie jabłek, sznurowanie butów itp., a nie np. doskonalenie koordynacji wzrokowo-ruchowej. Jakość wykonania zadania nie jest tutaj tak ważna, jak osiągnięcie owej funkcji i osiągnięcie przez dziecko maksymalnej niezależności. W terapii nie usprawniamy poszczególnych części ręki, lecz traktujemy ja całościowo. „Terapia ręki” pokazuje nam, że na pracę rąk dziecka ma wpływ całe jego ciało. Dlatego zanim przystąpimy do rozwijania sprawności manualnych u dzieci, powinniśmy dokonać oceny rozwoju nie tylko samej ręki, ale również motoryki dużej, motoryki małej, napięcia mięśniowego oraz dysfunkcji sensorycznych.
Obserwację rozpoczynamy od ogólnego obrazu dziecka. Ważne będą tutaj informacje na temat tego, jak dziecko porusza się, jego postawa, napięcie mięśniowe oraz czy chętnie wchodzi w zabawę i wykonuje ćwiczenia. Następnie zwracamy uwagę na kontrolę głowy, ustawienie barków, ruchomość kończyn górnych, przykurcze, deformacje i niewygaszone odruchy. Kolejny krok to obserwacja kończyn górnych, sprawdzamy czy dziecko potrafi wykonać podpór, sięganie, chwytanie, rozluźnienie chwytu. W dalszej obserwacji interesuje nas sprawność dłoni czyli manipulacja. Musimy znaleźć odpowiedź na to, jakim chwytem posługuje się dziecko, czy dostosowuje chwyt do przedmiotu, czy wykonuje precyzyjne ruchy palców, oraz czy posługuje się przedmiotami codziennego użytku i czy wykonuje podstawowe czynności z zakresu samoobsługi. Na końcu oceniamy najwyższy stopień możliwości ruchowych rąk, czyli umiejętności grafomotoryczne (sposób trzymania narzędzia pisarskiego, styl pisania). Jest to poziom nieosiągalny dla większości dzieci z niepełnosprawnością intelektualną w dużym stopniu.
„Terapia ręki” przeznaczona jest dla dzieci w wieku przedszkolnym i wczesnoszkolnym, dla dzieci zdrowych jak i z obniżoną sprawnością manualną, a także dla dzieci z niepełnosprawnością intelektualną w różnym stopniu.

Zajęcia przeznaczone są dla dzieci, które:

• Nie lubią malować, rysować, lepić z plasteliny,
• Nie lubią układać puzzli, układanek,
• Przejawiają problemy w czynnościach samoobsługowych,
• Wykazują nadwrażliwość na dotyk,
• Mają problemy grafomotoryczne (pisanie, rysowanie, malowanie),
• Maja problemy z koncentracją uwagi,
• Mają problemy z koordynacją wzrokowo-ruchową oraz koordynacją obu kończyn podczas wykonywania czynności manipulacyjnych,
• Wykonują czynności manualne niedbale, zbyt szybko, lub za wolno,
• Prezentują nieprawidłową postawę ciała podczas zajęć przy stoliku,
• Mają obniżone lub wzmożone napięcie mięśniowe,
• Mają zaburzenia integracji sensorycznej oraz inne zaburzenia wykazujące nieprawidłowości w zakresie motoryki małej.

Każdy objaw, który wzbudza u rodzica niepokój powinien być skonsultowany ze specjalistą. Nie zawsze oznacza to, że będzie potrzebna terapia. Czasami wystarczy tylko przestać wyręczać dziecko, zachęcić go do większej samodzielności w zakresie samoobsługi, angażować do prac porządkowych, do zajęć kulinarnych, do ruchu i zabawy.
Zdaniem autorek Terapii ręki A.Giczewskiej i W.Bartkiewicz terapię rozpoczyna się wtedy, kiedy dziecko pomimo wielu doświadczeń i codziennej naturalnej stymulacji przejawia różnego rodzaju deficyty i nie osiąga umiejętności adekwatnych do swojego wieku.

Struktura zajęć

Etapy terapii:

1. Powitanie (podanie ręki, piosenka, wierszyk, wyliczanka, itp.),
2. Ćwiczenia rozmachowe (pobudzające czucie głębokie, normalizujące napięcie mięśni ramienia i przedramienia, mobilizujące obręcz barkową i biodrową, zwiększające zakres ruchu w stawie barkowym, usprawniające całą rękę),
3. Ćwiczenia manualne (poprawiające ruchomość kończyny górnej w obrębie stawu łokciowego i nadgarstkowego),
4. Ćwiczenia precyzyjne (dotyczące ruchów wykonywanych w stawach śródręcza i palców, angażujące chwyt pęsetkowy),
5. Relaks (muzyka relaksacyjna, swobodna zabawa lub trening autogenny),
6. Pożegnanie (podanie ręki, piosenka, itp.)

Przykłady i propozycje ćwiczeń

Ćwiczenia rozmachowe:

- kreślenie dużych figur geometrycznych w powietrzu, na podłodze,
- malowanie farbami na dużych płaszczyznach za pomocą rąk ruchami pionowymi, poziomymi z zachowaniem kierunku od lewej do prawej, z góry na dół,
- malowanie dużych form kolistych z zachowaniem kierunku pisania (odwrotnie do ruchu wskazówek zegara),
- zamalowywanie dużej przestrzeni ograniczonej konturem (palcami, kredą, węglem, pędzlem malarskim),
- krążenie ramion,
- wymachy rąk (w górę, w przód, rzuty piłką, odbijanie balona, rozbijanie baniek mydlanych),
- odbijanie balonów barkami (raz lewym, raz prawym),
- odbijanie piłki w różnych pozycjach,
- rzucanie piłki oburącz, ręką prawą i lewą, z uwzględnieniem różnych kierunków,
- toczenie piłki o różnej wielkości i ciężarze,
- naśladowanie pływania,
- zabawy z szarfami,
- naśladowanie czynności wieszania prania,
- taczka,
- nożyce (w leżeniu na plecach nogi wykonują ruchy naprzemienne),
- rowerek (w leżeniu na plecach nogi wykonują ruchy pedałowania),
- orzełki na śniegu,
- ścieranie tablicy,
- czołganie się, przechodzenie przez tunele, obręcze, itp.

Ćwiczenia manualne:

- ćwiczenia dłoni (dotykanie, zaciskanie, otwieranie),
- ugniatanie (gąbki, piłeczki, papieru),
- darcie papieru,
- przeciąganie liny, zwijanie,
- wkładanie i wyjmowanie przedmiotów (do pudełka, z pudełka),
- zabawy w masach plastycznych (plastelina, glina, masa solna),
- wkręcanie żarówek,
- zakręcanie, odkręcanie słoików,
- smarowanie kanapki,
- mieszanie w garnku,
- wałkowanie ciasta,
- jazda na deskorolce w leżeniu na brzuchu,
- odpychanie się dłońmi w różnych pozycjach,
- układanie układanek płaskich, układanie obrazków z części,
- składanie zabawek z oddzielnych części,
- montowanie konstrukcji z gotowych elementów, itp.

Ćwiczenia precyzyjne:

- zabawy paluszkowe,
- podnoszenie drobnych przedmiotów,
- nawlekanie koralików,
- rozdzieranie papieru palcami,
- wodzenie palcem po konturze,
- ugniatanie kulek z papieru trzema palcami,
- tworzenie prac techniką origami,
- zapinanie i rozpinanie guzików,
- obieranie jajek,
- rysowanie wzorów po śladzie,
- aktywności plastyczne: malowanie, kalkowanie, lepienie, stemplowanie, wycinanie,
- rysowanie na plecach drugiej osoby,
- rysowanie szlaczków według wzoru,
- zabawy Metodą Dobrego Startu,
- ćwiczenia H. Tymichovej, itp.
Scenariusze zajęć

Scenariusz nr 1

Grupa wiekowa: 5-6 latki
Temat zajęć: „Bałwankowa rodzina”
Cel ogólny:
• Całościowe wsparcie rozwoju dziecka na podstawie zabaw muzyczno-ruchowych o tematyce zimowej
Cele operacyjne:
Dziecko w obszarze:
• fizycznym: zapina guziki, klamerki,
• emocjonalnym: rozpoznaje i nazywa podstawowe emocje,
• społecznym: używa zwrotów grzecznościowych,
• poznawczym: posługuje się pojęciami dotyczącymi wielkości: mały, średni, duży oraz zjawisk przyrodniczych związanych z zimą.
Formy pracy:
• zbiorowa
• indywidualna
Metody pracy:
• Terapia ręki
Pomoce dydaktyczne: chusta terapeutyczna, obręcze typu „ringo”, gruby sznurek, koraliki i sznurek do nawlekania, gazeta do ugniatania, czarne kamyki, guziki, spinacze, plastikowe butelki, plastelina, klamerki do bielizny, swetry na guziki.
Przebieg zajęć
1. Powitanie
Nauczycielka wprowadza dzieci w tematykę zajęć poprzez wiersz H. Ożogowskiej „Kto to?”

Na podwórku już od rana
dziwny gość zawitał.
Nie rusza się, nic nie mówi,
o nic nie pyta.

Twarz okrągła, nos - kartofel,
oczy - dwa węgielki,
szyi nie ma,
nóg nie widać,
a jak beczka wielki.

Koszyk stary jak kapelusz
ma na czubku głowy.
Któż to taki? Czy już wiecie?
To bałwan śniegowy.
2. Ćwiczenia rozmachowe
Przyszła do nas biała, śnieżna zima! Powitajmy ją radośnie!
• Zabawa z chustą terapeutyczną do piosenki „Zima, zima”. Dzieci ustawione w kole trzymają chustę i w rytm piosenki wymachują chustą wykonując ruchy „góra-dół”.
Jest zima, mróz i śnieg. Idealne warunki, żeby ulepić bałwana. A może nawet całą rodzinę bałwankową: mamę, tatę i synka. Z ilu kul składa się bałwan? Nauczyciel prezentuje 3 piłki rehabilitacyjne w 3 rozmiarach: duża, średnia i mała. Pamiętajcie o magicznych słowach podczas tej zabawy: gdy niechcący pchniecie na kogoś piłkę – przeproście, gdy zgubicie swoją piłkę – proście o pomoc, a gdy ktoś wam ją poda – podziękujcie.
• Dzieci bawią się w lepienie bałwana. Toczą piłki rehabilitacyjne.
Lepienie bałwana to męcząca praca. Odpocznijcie proszę, połóżcie się na plecach.
• Dzieci leżą w pozycji tyłem. Nauczyciel toczy po ich ciele piłki z lekkim dociskiem (omijając głowę oraz zmniejszając ucisk w obszarze brzucha).
Jak myślicie, czy bałwany potrafią chodzić? A chcecie nauczyć się przemieszczać bez użycia nóg?
• Dzieci pozostają w pozycji tyłem i pełzają na plecach bez pomocy rąk poruszając barkami (nogi nie pomagają w przemieszczaniu).
Czy bałwanki potrafią robić aniołki na śniegu? Nauczymy ich?
• Dzieci naśladują robienie aniołków na śniegu. Leżąc na dywanie wykonują poziome ruchy nogami i zataczają półokręgi rękoma.

3. Ćwiczenia manualne
Nasze bałwanki długo bawiły się na mrozie i przemarzły. Może uszyjemy dla Taty- Bałwanka ciepły kożuszek?
• Dzieci w jednej ręce trzymają gumowe obręcze (ringo), a w drugiej gruby sznurek i przekładają sznurek przez ringo „obszywając” je dookoła.
Kożuch gotowy. A co w takim razie przygotujemy dla Mamy Bałwankowej? Może wykonamy koraliki? Panie lubią się stroić.
• Przedszkolaki nawlekają na sznurek koraliki.
A co dla Synka-Bałwanka? On lubi bawić się na śniegu. Zróbmy dla niego śnieżynki.
• Dzieci ugniatają gazetę tworząc papierowe kule.

4. Ćwiczenia precyzyjne
Z czego nasze bałwanki mają zrobione oczy i guziki?
• Zadaniem przedszkolaków jest wybrać z pudełek zawierających drobne elementy, czarne kamyczki. Pozostałe elementy wrzucają do plastikowych butelek.
Czy chcecie na pamiątkę zdjęcie bałwanka? Nauczycielka rozdaje kartki i zachęca do udekorowania rysunków.
• Dzieci ugniatają plastelinę, lepią małe kulki i wyklejają oczy i guziki.
A teraz zaprezentujcie swoje prace.
• Dzieci wieszają prace na sznurku przypinając je klamerkami.
5. Relaks
Chyba trochę zmarzliście przebywając w towarzystwie bałwanów. Ubierzcie swetry i zapnijcie guziki.
• Dzieci próbują samodzielnie zapinać guziki.
• Dzieci leżą na dywanie i słuchają opowiadania o „Bałwankowej rodzinie”. Na koniec słuchają piosenki „Pada śnieg”.
Była mroźna, śnieżna zima. Dzieci wybiegły na podwórko i zobaczyły, że w nocy spadło bardzo dużo śniegu. Postanowiły ulepić bałwana. Ulepiły 3 kule: dużą, średnią i małą. Z czarnych kamyków zrobiły oczy i guziki, a z marchewki nos. Na głowę włożyły stary garnek, do ręki miotłę i tak powstał bałwan. Dzieci śmiały się i tańczyły wokół niego, ale on pozostawał smutny. Dzieci zdecydowały się ulepić do towarzystwa Panią Bałwankową. Gdy ulepiły piękną panią, nic się nie zmieniło. Obydwoje byli smutni.
Wtedy Piotruś wpadł na pomysł, że brakuje im synka. Dzieci szybko zabrały się do pracy i ulepiły malutkiego Synka Bałwanka. I wtedy na twarzach mamy i taty zagościł wielki uśmiech, a wśród dzieci nastała ogromna radość. Trzy bałwanki chwyciły się za ręce i zaczęły wesoło nucić piosenkę tańcząc przy niej skocznie.
• Prezentacja piosenki „Pada śnieg”.

6. Pożegnanie
Dziękuję serdecznie za aktywny udział w zajęciach. A teraz pożegnajcie Bałwankową rodzinę.
• Dzieci machają białymi i niebieskimi chustami.

Scenariusz nr 2
Grupa wiekowa: 5-6 latki
Temat zajęć: „W krainie kolorowych figur”

Cel ogólny:
• Całościowe wsparcie rozwoju dziecka na podstawie zabaw ruchowych, muzycznych i plastycznych
Cele operacyjne:
Dziecko w obszarze:
• fizycznym: używa chwytu pisarskiego podczas rysowania, zamalowuje przestrzeń ograniczoną konturem – nie wychodzi poza linie,
• emocjonalnym: wczuwa się w emocje i uczucia osób z najbliższego otoczenia,
• społecznym: współdziała z dziećmi w zabawie,
• poznawczym: rozróżnia podstawowe figury geometryczne (koło, kwadrat, trójkąt, prostokąt).
Formy pracy:
• zbiorowa
• indywidualna
Metody pracy:
• Terapia ręki
Pomoce dydaktyczne: kształtki rehabilitacyjne w różnych rozmiarach i kolorach, grube pocięte sznurki, długa lina, układanki (kształty), pędzle malarskie, plastikowe kubki, materiał sypki, szablony figur, karty pracy do wyklejenia, kontur figury pogrubiony silikonem, miękkie kredki.
Przebieg zajęć:
1. Powitanie
Nauczycielka wprowadza dzieci w tematykę zajęć o figurach geometrycznych czytając wiersz M. Platy „Pajacyk”, jednocześnie układając pajacyka z figur na tablicy. Każde dziecko otrzymuje naklejkę z określoną figurą, którą przykleja na sobie w widocznym miejscu.

Hop – rączki w górę,
Hop – rączki w dół.
Co to za dziwny skaczący stwór?

Jest koło, kwadrat,
Prostokąt jest śliczny.
To nasz pajacyk geometryczny.

Głowa okrągła jest jak piłeczka,
A na tej głowie trójkątna czapeczka.

Kwadrat to brzuszek,
Oczy i nosek są krąglutkie jak groszek.

Nogi pajaca – prostokąciki,
Na nich z kwadratów małe buciki.

Figur przeróżnych ułóż kilka
I już jest pajacyk , co skacze jak piłka.
2. Ćwiczenia rozmachowe
Dzisiejsze zajęcia odbywać się będą w fabryce figur. Czy chcecie zbudować taką fabrykę? Teraz bawimy się w budowniczych i budujemy fabrykę. Pomagamy sobie nawzajem.
• Dzieci przenoszą duże rehabilitacyjne kształtki na koniec sali i układają je w dowolny sposób (obok siebie, na sobie, itp.)
Fabryka gotowa. Teraz trzeba pomalować wszystkie figury na różne kolory.
• Dzieci z użyciem dużych pędzli malarskich udają, że malują figury, wykonują duże ruchy pionowe i poziome, z góry na dół, od lewej do prawej.
Jak piękna kolorowa fabryka! Można tam zobaczyć figury w różnych rozmiarach i kolorach! Nazwijmy te figury – róbcie to co ja!
• Dzieci kreślą w powietrzu różnorodne figury, zataczają koła. Wykonują jak największy zakres ruchu (nazywają rysowane przez siebie figury)
Jak myślicie, czy za pomocą sznurka można coś narysować? Jak nie wierzycie, to zobaczcie..
• Dzieci układają z grubego sznurka figury na dywanie.
Figury wybierają się na bal i zapraszają do wspólnej zabawy.
• Przedszkolaki tańczą w rytm muzyki, na hasło i prezentację swojej figury zastygają w bezruchu. Pozostałe dzieci tańczą na czworaka.
Figury pomieszały się w tańcu. Pomóżcie im się odnaleźć.
• Dzieci tańczą w rytm muzyki według poleceń nauczycielki: tańczymy według kolorów, tańczymy według kształtów, tańczą koła z kwadratami, itp. Nie wymienione figury przyjmują pozycję na czworaka.

7. Ćwiczenia manualne
W fabryce figur znajdują się nie tylko duże figury. Są też takie w mniejszych rozmiarach. Poszukajmy ich razem!
• Dzieci za pomocą plastikowych kubków nabierają materiał sypki i przesypują do drugiego pudełka, następnie wyszukują figury (płaskie plastikowe klocki o różnych kształtach) w pojemnikach z materiałem sypkim (soczewica, ryż, itp.)
A teraz czas na zabawę w „Czarodziejski worek”.
• Przedszkolaki otrzymują woreczki z figurami. Na polecenie „Szukamy trójkąta” dzieci dotykiem próbują odnaleźć dany kształt.
Ale miło mija nam czas w fabryce figur. Zabawmy się w telefon dotykowy.
• Dzieci siadają w rzędzie. Ostatnie zaczyna rysować daną figurę na plecach poprzedniej osoby itd. Pierwsze dziecko odtwarza wzór na dywanie. Ostatnie sprawdza, czy się zgadza.

8. Ćwiczenia precyzyjne
A teraz czas na rysowanie własnych figur.
• Zadaniem przedszkolaków jest narysować figury z użyciem szablonów.
Czy chcecie na pamiątkę jakiś prezent z fabryki figur? Wykonajmy zatem pajacyka z figur.
• Dzieci otrzymują karty pracy z konturami pajacyka. Ich zadaniem jest wykleić wzór za pomocą gotowych kolorowych elementów.
A teraz każdy z Was zostawi w fabryce jedną pokolorowaną przez siebie figurę, tak by fabryka stała się jeszcze piękniejsza i bardzie kolorowa!
• Dzieci kolorują miękkimi kredkami kontury figur pogrubione silikonem.

9. Relaks
Ale napracowaliście się w fabryce figur. Czas na odpoczynek.
• Dzieci leżą na dywanie słuchając muzyki relaksacyjnej.

10. Pożegnanie
Dziękuję serdecznie za aktywny udział w zajęciach.
• Dzieci machają na pożegnanie.

Scenariusz nr 3

Grupa wiekowa: 5-6 latki
Temat zajęć: „Wycieczka do najsłodszej cukierni”
Cel ogólny:
• Całościowe wsparcie rozwoju dziecka na podstawie zabaw ruchowych, muzycznych i plastycznych
Cele operacyjne:
Dziecko w obszarze:
• fizycznym: wykonuje takie czynności jak: sprzątanie, pakowanie, trzymanie przedmiotów jedną ręką i oburącz, małych przedmiotów z wykorzystaniem odpowiednio ukształtowanych chwytów dłoni,
• emocjonalnym: przedstawia swoje emocje i uczucia, używając charakterystycznych dla dziecka form wyrazu,
• społecznym: obdarza uwagą inne dzieci i osoby dorosłe,
• poznawczym: określa kierunki i ustala położenie przedmiotów w stosunku do własnej osoby a także w stosunku do innych przedmiotów, rozróżnia stronę lewą i prawą.
Formy pracy:
• zbiorowa
• indywidualna
Metody pracy:
• Terapia ręki
Pomoce dydaktyczne: koła hula-hoop, ławka gimnastyczna, krążki sensoryczne, tunel, klocki, plastikowe pudełka z przykrywką, papier ozdobny, gumki recepturki, plastelina foremki, wałki do ciasta, pineski, wykałaczki.
Przebieg zajęć:
1. Powitanie
Nauczycielka wprowadza dzieci w tematykę zajęć „Wycieczka do najsłodszej cukierni” poprzez piosenkę na powitanie (refren) „Słodycze” Golców. Zwraca uwagę, że spożywanie słodyczy w nadmiarze jest bardzo niezdrowe, powoduje wiele chorób, a w szczególności niszczy nasze zęby.
2. Ćwiczenia rozmachowe
Najsłodsza cukiernia świata znajduje się w Szwajcarii. Jak się tam dostaniemy? Możemy pojechać autobusem.
• Dzieci chwytają koła hula-hop i kręcąc nimi jak kierownicą udają jazdę autokarem.
Czym jeszcze możemy pojechać? Może pociągiem?
• Dzieci wykonują gest z Makatonu - pociąg (zataczają pionowe koła obydwiema rękoma) i biegając po sali naśladują jazdę pociągiem
A może polecimy samolotem? Będzie najszybciej.
• Dzieci wykonują gest z Makatonu - samolot unosząc raz prawą rękę a raz lewą, przemieszczają się po sali.
Cukiernia jest bardzo strzeżona i trudno się do niej dostać. Musicie pokonać wiele przeszkód.
• Dzieci pokonują tor przeszkód: przechodzą przez wąską ławkę gimnastyczną, następnie przez krążki sensoryczne, a na koniec przez tunel w pozycji na czworakach.
Jaki tu bałagan! Musimy posprzątać.
• Przedszkolaki z użyciem miotły zamiatają rozrzucone papierki po cukierkach.

3. Ćwiczenia manualne
Ile tu ciastek i cukierków! Trzeba to wszystko zapakować. Zabierajmy się do pracy!
• Dzieci wkładają klocki do małych plastikowych pudełek, nakładają przykrywkę i zamykają.
Czekoladki nie mogą leżeć luzem. Trzeba je zapakować w ozdobny papier.
• Przedszkolaki owijają klocki w papier i nakładają gumkę recepturkę (według instruktażu nauczycielki).
A teraz czas, by upiec ciasteczka według naszego przepisu.
• Dzieci ugniatają plastelinę.
• Następnie za pomocą wałka wałkują duże powierzchnie.
• Wykrawają za pomocą foremek.

4. Ćwiczenia precyzyjne
O jakie różnorodne kształty! Trzeba je ozdobić, by wyglądały jeszcze apetyczniej!
• Przedszkolaki lepią małe kulki z plasteliny i przyklejają na ciastku z plasteliny.
• Wbijają pineski.
• Robią dziurki za pomocą wykałaczek

5. Relaks
Upiekliście piękne ciasteczka. Czas na odpoczynek.
• Dzieci leżą na dywanie słuchając muzyki relaksacyjnej (trening autogenny)
6. Pożegnanie
Dziękuję serdecznie za aktywny udział w zajęciach.
• Dzieci machają na pożegnanie.
Terapia ręki w przedszkolu specjalnym – doświadczenia nauczyciela

Swoje doświadczenia z wykorzystaniem metody „Terapia ręki” oparłam na pracy z dziećmi w wieku przedszkolnym z niepełnosprawnością intelektualną w stopniu umiarkowanym i znacznym. Grupa moich wychowanków była bardzo zróżnicowana pod względem możliwości psychofizycznych, dlatego musiałam poszczególne ćwiczenia dostosowywać do indywidualnych możliwości każdego z nich.
Podczas zajęć metodą „Terapia ręki” dzieci nie miały świadomości, że uczestniczą w terapii, lecz wszystkie ćwiczenia traktowały jak dobrą zabawę, która wzbudzała wiele emocji. I właśnie poprzez tę zabawę następowało usprawnianie różnorodnych funkcji.
W metodzie ważne jest, aby każde ćwiczenie ubrać w jakąś opowieść, tak by nie były nudne i monotonne. Dzięki temu koncentracja uwagi podczas zajęć jest długotrwała, dzieci są zaciekawione i z większym zaangażowaniem uczestniczą w zajęciach.
W swojej pracy z dziećmi staram się, aby tego typu zajęcia były stałym punktem dnia. Dzieci mają ogromną potrzebę ruchu, muzyki i bardzo chętnie wykonują proponowane ćwiczenia, słuchając opowieści terapeuty.
Każde zaprezentowane w scenariuszu ćwiczenie ma na celu przygotować dziecko do poprawnej pozycji podczas siedzenia przy stoliku, właściwego chwytu i utrzymania narzędzia pisarskiego w dłoni. Ale to jest już ostatni etap w terapii. Terapia ręki to długi proces usprawniania całego ciała, którego ostatnim elementem będzie nauka poprawnego pisania. Dlatego podczas zajęć tą metodą starałam się usprawniać całe ciało, a w szczególności przygotowywać obręcz barkową, budować centralną stabilizację, poprawiać propriocepcję itp.
Umiejętność motoryki małej uzależniona jest od pracy motoryki dużej. Dlatego, na przykład, umiejętność zapinania guzików (scenariusz nr 1) poprzedzałam na początku stymulacją proprioceptywną (masaż piłką rehabilitacyjną), która odpowiada za czucie własnego ciała, oraz za umiejętność zaplanowania ruchu. Stymulacja ta normalizuje również napięcie mięśniowe. Dostarczanie propriocepcji podczas realizacji celu jakim jest nauka zapinania guzików jest nieocenione, gdyż podczas tej czynności dziecko bardziej bazuje na czuciu niż na zmyśle wzroku. Podczas ćwiczenia z obręczą (ringo) i sznurkiem oraz nawlekaniem koralików na sznurek wprowadzałam wzorzec ruchu taki jak przy zapinaniu guzików. Ważną role odgrywają tu też zagadki dotykowe (wyszukiwanie za pomocą zmysłu dotyku określonego przedmiotu), gdyż różnicowanie dotykowe bez kontroli wzroku jest niezbędne przy zapinaniu. Ćwiczenie z przypinaniem kartek za pomocą klamerek uczy koordynacji obu rąk, która jest tak ważna podczas zapinania guzików. Zabawa, która polegała na przenoszeniu dużych materacowych kształtek i układaniu ich na sobie (scenariusz nr 2) wymuszała u dzieci ruch odwodzenia i zgięcia, co uaktywniało obręcz barkową (u większości moich wychowanków występuje ograniczona ruchomość w stawach barkowych). W wielu zabawach zachęcałam dzieci do przyjmowania pozycji na czworakach (scenariusz nr 2). Pozycja ta stymuluje proprioceptywnie stawy całych kończyn górnych. Wskazane, aby dzieci dotykały różnych faktur, które dodatkowo stymulują czucie powierzchniowe, a obie formy czucia wpływają na umiejętność precyzyjnego kolorowania. W czasie ćwiczenia z przesypywaniem materiału sypkiego za pomocą kubka (scenariusz nr 2) wychowankowie wykonywali rotację zewnętrzną (większość moich wychowanków posiada nawykowe ustawienie kończyn górnych w rotacji wewnętrznej). Ćwiczenie z przesypywaniem prowokowało do zewnętrznej rotacji przedramienia, która warunkuje prawidłowe trzymanie narzędzia pisarskiego. Podczas zabawy w pociąg – naśladowanie pociągu (scenariusz nr 3) poprawiała się ruchomość obręczy barkowej. Dzieci uwielbiają posługiwanie się wałkiem kuchennym (scenariusz nr 3), a ćwiczenie to dobrze wpływało na poprawę ruchomości w stawie łokciowym (zgięcie i wyprost).
Zawsze należy pamiętać, aby podczas zajęć pojawiły się ćwiczenia zgodne z założeniem metody, czyli: ćwiczenia rozmachowe, następnie manualne, a na końcu precyzyjne. Zachowanie takiej kolejności jest bardzo ważne. W wielu przypadkach z niektórymi podopiecznymi nigdy nie dochodziłam do etapu samodzielnego wykonywania ćwiczeń precyzyjnych (dzieci wykonywały je z dużą pomocą manualną terapeuty).
Bardzo często elementy ćwiczeń z „Terapii ręki” wykorzystywałam podczas innych zadań. Plastykę poprzedzałam ćwiczeniami rozmachowymi polegającymi na wykonywaniu ruchów takich jak podczas malowania pędzlem: góra-dół, od lewej do prawej. Dzieci bardzo chętnie uczestniczyły w zajęciach kulinarnych, które stwarzały mnóstwo możliwości do wykonywania ćwiczeń manualnych. Podczas takich ćwiczeń dzieci ćwiczyły staw łokciowy oraz nadgarstek. W czasie zajęć wykorzystywałam różnorodne narzędzia kuchenne, takie jak: sztućce, wałki, foremki, tarki, obieraczki, drewniane łyżki, miski, słoiki, butelki, itp. Zabawy muzyczno – ruchowe dawały mi możliwość wprowadzania ćwiczeń precyzyjnych: naśladowanie gry na pianinie, naśladowanie kropel deszczu, zabawy paluszkowe, gra na instrumentach, itp. Dobrą okazją do ćwiczenia precyzji było nawlekanie koralików, zabawy konstrukcyjne z wykorzystaniem klocków o różnych zaczepach. Moi wychowankowie bardzo lubią zabawy ruchowe polegające na zawijaniu w koce i materace. Jest to świetna okazja do wykonywania ćwiczeń proprioceptywnych, podczas których dostarczamy czucia głębokiego. W pracy z dziećmi z niepełnosprawnością intelektualną często organizowałam zabawy sensoryczne z różnymi materiałami takimi jak: piasek, ryż, fasola, soczewica, kasza manna itp. w czasie których ćwiczyły precyzję i umiejętności manualne.
W scenariuszach zajęć przedstawiłam wiele różnorodnych ćwiczeń. Terapeuta powinien dobierać ich rodzaj i ilość do możliwości psychofizycznych dzieci oraz do czasu i miejsca zajęć.

Bibliografia

A.Giczewska, W.Bartkiewicz, „Terapia ręki w praktyce”, Wyd. Acentrum Szkolenia S.C., Warszawa 2020.
W. Bartkiewicz, A. Giczewska, Terapia ręki, Wyd. Acentrum Szkolenia S.C., Warszawa 2014.
A. Franczyk, K. Krajewska, Zabawy i ćwiczenia na cały rok, Wyd. Impuls, Kraków 2007.
A. Franczyk, K. Krajewska, Program psychostymulacji dzieci w wieku przedszkolnym z deficytami i zaburzeniami rozwoju, Wyd. Impuls, Wydanie V, Kraków 2007.
J. Cieszyńska, M. Korendo, Wczesna interwencja terapeutyczna, Wydawnictwo Edukacyjne, Kraków 2007.
A. Brzezińska, K. Appelt, B. Ziółkowska, Psychologia rozwoju człowieka, Wyd. PWN, Wydanie I, Warszawa 2016.
M. Przetacznik-Gierowska, M. Tyszkowa, Psychologia rozwoju człowieka, Wyd. PWN, Wydanie IV, Warszawa 2006.
M. Przetacznik-Gierowska, G. Makiełło-Jarża, Psychologia rozwojowa i wychowawcza wieku dziecięcego, Wyd. WSiP, Wydanie 2 poprawione, Warszawa 1992.
M. Żebrowska, Psychologia rozwojowa dzieci i młodzieży, Wyd. PWN, Wydanie jedenaste, Warszawa 1982.
H. Nartowska, Różnice indywidualne czy zaburzenia rozwoju dziecka przedszkolnego, Wyd. WSiP, Wydanie 2, Warszawa, 1986.

Opracowała: Bogumiła Kolbuszewska-Niedbała – nauczyciel dzieci przedszkolnych w przedszkolu specjalnym