Zaburzenia rozwojowe wieku dziecięcego

Dzieci nie są „małymi dorosłymi”. Są one oczywiście mniejsze fizycznie, ale są także mniej dojrzałe emocjonalnie, ich rozwój społeczny i poznawczy nadal jest w toku i brak im jeszcze doświadczenia. Nic więc dziwnego, że dzieciom jest trudno zdawać sobie sprawę z własnych problemów psychologicznych.
Jeśli nie będzie się leczyć poważnych problemów dzieci, one same z nich nie wyrosną, natomiast mogą stać się w przyszłości zaburzonymi psychicznie dorosłymi. Dziecko zaburzone psychicznie może mieć trudności z opanowaniem kluczowych dla różnych okresów życia zadań rozwojowych, takich jak rozwój poczucia własnej wartości, nawiązywanie kontaktów z rówieśnikami, rozwiązywanie konfliktów interpersonalnych i nabywanie wiedzy szkolnej.
Prawie wszyscy specjaliści zajmujący się zdrowiem psychicznym, niezależnie od tego, jaki model czy teorię wyjaśniającą ludzkie zachowanie reprezentują, zgadzają się co do jednej wspólnej zasady: wczesne lata rozwoju mają istotne znaczenie dla późniejszego przystosowania się, a problemy występujące w tym okresie są zwiastunami późniejszego nieprzystosowania. Na przykład jeśli dzieci nauczą zachowywać się w sposób aspołecznie agresywny, to znaczna część z nich pozostanie agresywna.
Obserwacja zachowania się niemowląt, małych i starszych dzieci oraz ludzi dorosłych pozwala nam stwierdzić istotne zmiany zachodzące w zachowaniu się człowieka w miarę jego dojrzewania i nabywania kolejnych doświadczeń. Obserwujemy więc wzrost różnego rodzaju umiejętności, rozwój zarówno świadomości, jak i sposobów reagowania na otaczająca rzeczywistość, a także coraz to nowe formy wyrażania myśli i uczuć. Te właśnie zmiany składają się na rozwój psychiki ludzkiej.
W „Encyklopedii powszechnej” możemy znaleźć następującą definicję rozwoju: jest to „wszelki długotrwały proces ukierunkowanych zmian, w którym można wyróżnić prawidłowo po sobie następujące etapy przemian danego obiektu, wykazujące stwierdzalne zróżnicowanie się tego obiektu pod określonym względem” .
Prawidłowa struktura wszystkich układów i narządów składających się na organizm dziecka stanowi niezbędny warunek jego prawidłowego rozwoju. Ze względu na rozwój psychiczny, szczególne znaczenie ma struktura centralnego (ośrodkowego) układu nerwowego, stanowiąca biologiczne podłoże wszelkich zjawisk psychicznych . Im młodsze dziecko, tym rozwój układu nerwowego jest bardziej intensywny i tym większa jest jego wrażliwość na niekorzystne zmiany zachodzące zarówno w wewnętrznym, jak i zewnętrznym środowisku organizmu.
W całokształcie rozwoju psychicznego dziecka można wyróżnić wiele różnych czynników determinujących rozwój dziecka. Są nimi:
- genetyczne uwarunkowane możliwości, z jakimi się dziecko rodzi,
- środowisko oddziałujące na dziecko już od pierwszych dni jego życia, a nawet w życiu płodowym,
- aktywność własna dziecka, która zależy zarówno od możliwości wrodzonych, jak i od różnorakich stymulacji działających w otoczeniu,
- wychowanie, uczenie, które mogą ukierunkować pozostałe czynniki rozwojowe .
Zaburzenia zdrowia psychicznego, występujące u dzieci wynikają najczęściej z nieprawidłowego funkcjonowania otoczenia dziecka oraz konstytucji układu nerwowego. Dotyczą one zaburzeń funkcjonowania zarówno w sferze emocjonalnej, jak i poznawczej oraz społecznej, a objawiają się określonymi, nieadekwatnymi i niezrozumiałymi dla otoczenia zachowaniami . Objawy zaburzeń sfery emocjonalnej są częścią składowa większości zaburzeń psychicznych u dzieci. Niekiedy są one podstawowym czynnikiem, decydującym o rozpoznawaniu i definiowaniu określonego zaburzenia, czasem stanowią tylko jeden z licznych przejawów nieprawidłowości funkcjonowania dziecka.
Spotkać się można z poglądami niektórych uczonych wyrażających myśl, że rozwój człowieka zależy przede wszystkim od korzystnych warunków środowiskowych, gdy tymczasem inni uczeni sądzą, że zachowanie człowieka uzależnione jest głównie od biologicznych właściwości samego organizmu. Jeszcze inna grupa badaczy uważa, że nie ma potrzeby zastanawiania się nad wpływem dziedziczności i środowiska na rozwój człowieka, a raczej lepiej będzie, jeżeli zaakceptuje się dzieci takimi, jakimi one są, i podda się je procesowi nauczania i wychowania, sterując odpowiednio efektywnymi metodami .
Występujące u wielu dzieci tzw. mikrodeficyty rozwojowe (parcjalne uszkodzenia ośrodkowego układu nerwowego), mogą stanowić jedną z przyczyn trudności emocjonalnych przeżywanych przez dziecko. Przez pojęcie rozwój psychiczny należy rozumieć ciągłe, progresywne i pojawiające się w określonym porządku zmiany naszej psychiki, występujące w ścisłym powiązaniu ze zmianami całej naszej struktury psychofizycznej .
Mówiąc o tym, że rozwój jest ciągły, mamy przede wszystkim na myśli to, że jednostka ludzka zmienia się od momentu poczęcia aż do śmierci. Można powiedzieć, że każda chwila życia, każde zdarzenie, każde nasze zetknięcie się z otoczeniem powoduje jakąś zmianę w organizmie psychofizycznym człowieka. Dzieje się tak dzięki bardzo dużej wrażliwości i aktywności rozwojowej całego organizmu oraz w wyniku daleko idącej specjalizacji poszczególnych tkanek i bardzo dużej wrażliwości tkanki nerwowej.
Przez progresywność rozwoju należy rozumieć to, że zmiany zachodzące w rozwijającym się organizmie mają tendencje do doprowadzenia danego organizmu do stadium optymalnej wydolności twórczej i zdolności przystosowania się do warunków istniejących w danym otoczeniu. Ta cecha rozwoju występuje szczególnie silnie we wstępnych fazach rozwoju.
Trzecia cecha rozwoju, to porządek. Pewne fazy rozwoju następują po sobie w pewnej ustalonej kolejności. Tak więc dziecko najpierw uczy się chwytać, później siadać, a jeszcze później chodzić. Najpierw bezładnie gaworzy, następnie naśladuje i powtarza pewne dźwięki, a dopiero potem zaczyna nazywać pewne przedmioty i czynności. Najpóźniej uczy się posługiwać pełną formą zdaniową .
Szczegółową charakterystyką tych zmian – w zależności od płci, wieku, wpływów wychowawczych i innych czynników środowiskowych lub organicznych – zajmuje się psychologia rozwojowa. Obejmuje ona także wiedzę dotycząca tak zwanych „okresów rozwoju” w życiu człowieka, szczególnie przydatną wychowawcom dzieci i młodzieży. Wychowawcy powinni bowiem bardzo dobrze zdawać sobie sprawę z tego , jakie zachowania wychowanków wymagają zdecydowanej korekty, a jakie są charakterystyczne dla danego okresu rozwojowego . Nauczyciel powinien być dobrze przygotowany do swojego zawodu, gdyż brak odpowiedniej wiedzy, może być dla dziecka bardzo krzywdzący. Pedagodzy muszą orientować się w rozwoju wychowanków i dlatego obowiązkiem studentów pedagogiki jest systematyczne przyswajanie wiedzy, aby w przyszłości dobrze wywiązywać się ze swoich obowiązków.
Psychologowie stosują różne kryteria podziału okresów rozwojowych człowieka. Opierają się one bądź na kryteriach biologicznych, bądź na kryteriach społecznych, bądź też skonstruowane są na podstawie szczegółowej charakterystyki zachowania się dziecka w danym stadium rozwojowym. Większość psychologów podkreśla, że przyjęte przez nich podziały mają charakter teoretyczny i nie zawsze podane charakterystyki odnoszą się do wszystkich dzieci w danej grupie wiekowej .
Można wyróżnić następujące podstawowe dziedziny rozwoju psychofizycznego człowieka:
1) Rozwój fizyczny.
2) Rozwój ruchowy (motoryczny).
3) Rozwój umysłowy.
4) Rozwój emocjonalno – moralny (prowadzący do uspołecznienia dziecka).
Wszystkie te dziedziny rozwijają się łącznie i są w pewien sposób od siebie zależne. Najkorzystniejszy dla rozwoju ogólnego człowieka jest harmonijny rozwój wszystkich funkcji jego organizmu i całej jego osobowości .
Główny przedmiot zainteresowania nauki o rozwoju stanowią zmiany zachodzące
z wiekiem. Oczywiste jest jednak to, że osoby będące w tym samym wieku często znacznie się między sobą różnią, przy czym różnice rozwojowe i indywidualne dotyczą tych samych aspektów funkcjonowania. Na przykład zdolności werbalne, sprawność manualna, umiejętność kontrolowania emocji czy trafność samowiedzy wzrastają z wiekiem dziecka, a zarazem różnicują między sobą jednostki na każdym z kolejnych poziomów rozwoju .
Różnice indywidualne obserwuje się już na bardzo wczesnych etapach ontogenezy – w początkowych miesiącach życia dziecka. W toku rozwoju różnice te wzrastają , zwłaszcza po 18 – 24 miesiącu życia. „Zgodnie z koncepcją R. B. McCalla do tego wieku dość znaczna jest uniwersalność rozwoju wynikająca z jego podobnego – według terminologii tego autora – skanalizowania u wszystkich dzieci. O ile więc początkowo jedynie bardzo duże odmienności genetyczne lub środowiskowe mogą w zasadniczy sposób odchylić rozwój od typowej drogi, o tyle pod koniec 2 r.ż. droga ta zaczyna ulegać wyraźnej indywidualizacji” . Według I. P. Pawłowa dla badania różnic indywidualnych fundamentalne znaczenie ma odkrycie podstawowych właściwości układu nerwowego. B. M. Tiepłow stwierdził, że w klasyfikacji typów układu nerwowego (centralny, korowy, podkorowy, anergetyczny) należy postępować od „cech układu nerwowego do typów, a nie odwrotnie, oraz że właściwości te należy traktować jako wrodzone, ale niekoniecznie jako dziedziczne” .
Występujące różnice indywidualne zależą od czterech czynników: wpływów dziedziczności, środowiska, systemu wychowania i nauczania oraz aktywności samego organizmu. Te cztery czynniki można sprowadzić do interakcji dwóch głównych czynników: dziedziczności i środowiska.
Mimo indywidualnych różnic rozwojowych można sformułować następujące prawidłowości:
• tempo rozwoju jest większe we wcześniejszych okresach życia dziecka;
• dziewczynki rozwijają się pod wieloma względami nieco wcześniej niż chłopcy i wykazują tendencje do znacznie bardziej harmonijnego rozwoju całej struktury psychofizycznej;
• szczególną dysharmonią rozwoju charakteryzuje się tak zwany trudny wiek dojrzewania fizjologicznego i dorastania społecznego;
• zaburzenia równowagi rozwoju manifestują się niejednokrotnie różnymi formami trudności wychowawczych. Występują one najczęściej w wieku: piętnaście miesięcy, dwadzieścia jeden miesięcy, dwa i pół roku, trzy i pół roku
i pomiędzy dziesiątym a dwunastym rokiem życia. Między tymi okresami występują na ogół okresy równowagi, charakteryzujące się z punktu widzenia wychowawczego łatwiejszym przystosowaniem dziecka do wymagań otoczenia .
Najbardziej oczywistego świadectwa współwystępowania różnic indywidualnych i rozwojowych dostarczają testy dla dzieci – skale rozwojowe. Ujęcie psychometryczne, na ogół zakładające zgodność rozkładu wyników z krzywą normalną, możliwe jest właśnie dzięki zróżnicowaniu indywidualnemu. Zarazem zaś skale te zawierają różne zbiory zadań diagnostycznych dla poszczególnych poziomów wieku, co jest odzwierciedleniem zmian rozwojowych .
Organizm ludzki w trakcie swego życia przechodzi liczne zmiany. Wiele z nich zachodzi w dzieciństwie. Zmiany te obejmują aspekty poznawcze, emocjonalne, społeczne, seksualne i biologiczne. Jedna z dziedzin psychologii, psychologia rozwojowa, bada te i inne zmiany jako część przebiegu normalnego rozwoju człowieka . Psychologia rozwojowa bada zmiany psychiczne, jakie zachodzą w człowieku w okresie między jego przyjściem na świat z późnymi latami życia. Większość badań dotyczy jednakże dzieciństwa i okresu adolescencji .
„Psychopatologia rozwojowa, wywodząca się z badań normalnego rozwoju dziecka i jego związku z nieprzystosowaniem, rozpatruje nieprzystosowanie psychologiczne w odniesieniu do głównych zmian zachodzących w trakcie cyklu życia. Nie odwołuje się ona do żadnej konkretnej teorii psychopatologii, ale kładzie największy naciska na szybki rozwój zachodzący między urodzeniem się a dojrzałością” .
Psychopatologia rozwojowa uznaje i podkreśla znaczenie interakcji między dzieckiem a środowiskiem. Nacisk, jaki kładzie na tę interakcję, uwidacznia się w jej podejściu do przystosowania się dziecka do zadań normalnego rozwoju. Weźmy jako przykład następujące zadania rozwojowe. Między 3. a 5. rokiem życia dzieci stoją przed zadaniami nauczenia się samokontroli, polegania na sobie i nawiązywania kontaktów z rówieśnikami. Zadaniem dziecka w wieku od 6 do 12 lat jest zrozumienie świata społecznego, natomiast wyzwaniem wieku młodzieńczego jest nabycie zdolności elastycznego myślenia, uniezależnienie się
i określenie swojej tożsamości.
Przykładem podziału na okresy rozwojowe – według charakterystycznych cech zachowania i poziomu osiągnięć dziecka w danym okresie – jest interesujący podział na pięć wstępnych faz rozwojowych opracowany przez belgijskiego psychologa P. Oesterrietha . Wyróżnia on następujące okresy rozwoju dziecka:
— Okres niemowlęcy – od urodzenia do mniej więcej piętnastego miesiąca życia. Jest to okres, w którym powstają fundamenty osobowości, dziecko zdobywa podstawowe umiejętności w zakresie rozwoju ruchowego i nawiązuje pierwsze kontakty uczuciowe. Najważniejszym sposobem poznania świata jest manipulacja przedmiotami.
— Okres subiektywnej ekspansji – od piętnastego miesiąca życia do trzech lat. Jest to okres dalszego rozwoju ruchowego oraz rozwoju mowy. Rozwój intelektualny dziecka w tym wieku uzależniony jest ściśle od intensywności jego zabawy i kontaktu słownego z otoczeniem. Najbardziej charakterystycznymi formami zachowania dziecka są nieustanne pytania, naśladownictwo i zabawy manipulacyjno – konstrukcyjne.
— Okres odkrywania rzeczywistego świata – od trzeciego do szóstego roku życia. Dziecko uczęszcza wtedy do przedszkola. W tym wieku występuje pierwszy etap uspołecznienia dziecka i znacznie wzrasta jego zainteresowanie światem zewnętrznym, ocenianym jednak
i rozumianym przez dziecko w sposób jeszcze bardzo niepełny i subiektywny.
— Okres rozkładu początkowego subiektywizmu – od szóstego do dziewiątego roku życia.
W tym wieku ogromny wpływ zarówno na intelektualny, jak i uczuciowy rozwój dziecka ma szkoła. Dziecko uczy się rozumować i oceniać rzeczywistość w sposób bardziej obiektywny. Jego stosunki z otoczeniem wzbogacają się i rozszerzają, chętnie współzawodniczy z rówieśnikami.
— Okres dojrzałości dziecięcej – od dziewiątego do dwunastego roku życia. Jest to okres równowagi, charakteryzujący się zarówno zainteresowaniem otoczeniem, jak i tendencją do samookreślenia się i zdolnością krytycznej oceny własnego postępowania. W tym wieku dokonuje się bardzo ważny proces świadomego „przyjmowania za swoje” określonych postaw
i norm moralnych.
Poglądy Oesterrietha opierają się w dużej mierze na wynikach badań francuskiego psychologa J. Piageta.
Zaburzenia wieku dziecięcego najlepiej uwidaczniają się na tle normalnego rozwoju. Ważną cechą psychopatologii rozwojowej jest fakt, że ocenia ona zaburzenia u dziecka
w porównaniu z tym, co jest normalne dla danego wieku.
Wycinkowe opóźnienia rozwoju dotyczą najczęściej bądź samej zdolności zapamiętywania bądź zdolności do przeprowadzania analizy i syntezy wzrokowej i słuchowej, bądź ogólnej sprawności i koordynacji ruchowej.
Defekty te tylko w niektórych przypadkach wiążą się z wykrywalnymi przez okulistę czy laryngologa wadami wzroku i słuchu. W istocie zaburzenia analizy oraz syntezy wzrokowej i słuchowej polegają na niedokładnym spostrzeganiu i różnicowaniu obrazów i dźwięków, a także trudności w precyzyjnym ich odtwarzaniu. Zaburzenia te mogą występować
u dzieci zupełnie dobrze widzących.

Opóźnienia rozwoju ruchowego dziecka wiążą się nieraz z zaburzeniami lateralizacji. Przez lateralizację należy rozumieć wrodzoną skłonność organizmu ludzkiego do większego usprawnienia ruchowego jednej strony ciała . Na ogół mamy do czynienia
z lateralizacja prawostronną. W trakcie czynności bardziej złożonych, wymagających dużej precyzji ruchowej, zauważyć również można u każdego człowieka spontaniczny wybór i dominacje oka lub nogi prawej lub lewej. Na podstawie sprawdzenia, które oko, ręka lub noga dominują przy wykonywaniu pewnych czynności oraz po zbadaniu tempa i jakości wykonywanej pracy obu rąk, ustala się charakter lateralizacji i ogólny poziom sprawności ruchowej oraz koordynacji wzrokowo – ruchowej dziecka. Lateralizacja zależy w dużej mierze od specjalnych właściwości półkul mózgowych.
Dzieciom niesprawnym ruchowo na skutek skrzyżowanej dominacji oka prawego i ręki lewej lub odwrotnie trzeba przez umiejętne pokierowanie ich pracą, przez łagodność i wyrozumiałość w ocenach dopomóc w opanowaniu trudniej nieraz dla nich sztuki kaligraficznego i ortograficznego pisania.
Oprócz wyżej wymienionych zaburzeń, istnieje jeszcze szereg zaburzeń, takich jak: Zespół Aspergera, zaburzenie więzi, zespół nadpobudliwości psychoruchowej, autyzm, porażenie mózgowe, Zespół Downa, dyspraksja, padaczka, zespół słabego chromosomu X, zaburzenia obsesyjno – kompulsywne, Zespół Prasera – Williego, zaburzenia semantyczno - pragmatyczne, Zespół Tourette’a, Zespół Williamsa.
W związku z różnymi zaburzeniami wieku dziecięcego wyróżnia się kilka potrzeb edukacyjnych. Rozpoznaje się cztery główne dziedziny specjalnych potrzeb edukacyjnych:
1) Komunikacja i kontakty międzyludzkie.
2) Procesy myślowe i przyswajanie informacji.
3) Zachowanie, emocje i rozwój społeczny.
4) Rozwój zmysłów i/lub rozwój fizyczny .
Problemy emocjonalne, społeczne i zaburzenia zachowania są barierą dla skutecznej nauki i utrzymują się pomimo stosowania wewnątrzszkolnych metod wychowawczych. Dzieci o niewielkim stopniu natężenia tych zaburzeń mają kłopoty z kontaktami międzyludzkimi, pracą w grupie, a także z pracą bez ustalonych limitów czasowych. Mogą mieć problemy
z koncentracją, wybuchami złości oraz agresją werbalną i fizyczną w stosunku do innych uczniów. Niektóre dzieci mogą zdradzać oznaki niskiej samooceny, gorzej sobie radzić z nauką i niewłaściwie się zachowywać w kontaktach międzyludzkich, ale zamiast wybuchów gniewu, zdarza się wycofywanie i zamykanie w sobie.
Inne dzieci prowokują rówieśników i szukają konfrontacji, a czasem zachowują się agresywnie także wobec osób dorosłych. Nie potrafią zbyt długo skupiać uwagi, mają niską samoocenę i nie potrafią przyjmować pochwał lub brać odpowiedzialności za własne zachowanie . Natomiast niektórzy uczniowie w ogóle nie potrafią funkcjonować w grupie, a ich uporczywe i częste agresywne zachowania wymagają od nauczyciela fizycznej interwencji.
W tej kategorii znajduje się wiele różnych zaburzeń, a problemy z zachowaniem są blisko powiązane z problemami przyswajania wiedzy. Warto tu wspomnieć o takich schorzeniach, jak: zespół nadpobudliwości psychoruchowej (ADHD), zaburzenia opozycyjne, zaburzenia autystyczne, upośledzenie słuchu, upośledzenie wzroku, upośledzenie wielozmysłowe, upośledzenie fizyczne.

LITERATURA:

Birch A., Malim T., Psychologia rozwojowa w zarysie. Od niemowlęctwa do dorosłości. Warszawa 1999

Harwas – Napierała B., Trempała J. /red./, Psychologia rozwoju człowieka. Warszawa 2004

Hornowski B., Psychologia różnic indywidualnych. Warszawa 1985

Kendall P. C., Zaburzenia okresu dzieciństwa i adolescencji. Gdańsk 2004

Nowa encyklopedia powszechna PWN. Red. prow. D. Kalisiewicz, t. 5. Warszawa 1998

O’regan F. J., Jak pracować z dziećmi o specjalnych potrzebach edukacyjnych. Warszawa 2005

Pecyna M. B., SJE, Rodzinne uwarunkowania zachowania dziecka. Warszawa 1998

Potempska E., Opolska T., Program korekcji nadpobudliwości psychoruchowej u dzieci w młodszym wieku szkolnym. „Opieka, Wychowanie, Terapia” 1998, nr 2

Skórzyńska Z., Psychologia dla rodziców. Warszawa 1990

Spionek H., Problemy rozwojowe i wychowawcze wczesnego dzieciństwa. Warszawa 1972