Nieśmiałość - jako złożona przypadłość

Nieśmiałość – jako złożona przypadłość!!!
Pojęcie nieśmiałości wydawałoby się, że jest reliktem przeszłości, bo gdzież we współczesnym świecie jest miejsce na nieśmiałość? Współczesne realia wymagają od nas ciągłego konfrontowania się z wieloma trudnymi sytuacjami i nie możemy sobie pozwolić na bycie nieśmiałym.
Niestety nieśmiałość jest zjawiskiem bardzo powszechnym, dotyka wszystkie grupy społeczne, spotykana jest u ludzi w różnym wieku. Nieśmiałe mogą być dzieci w wieku przedszkolnym, młodzież przeżywająca rozterki okresu dorastania oraz osoby dorosłe. Dzieci nieśmiałe są zazwyczaj bardzo grzeczne, posłuszne, nie sprawiają trudności wychowawczych i dlatego część rodziców nie uważa, że nieśmiałość warto przełamywać. Niektórzy sądzą, że dziecko z nieśmiałości wyrośnie. Doświadczenie pokazuje, że z nieśmiałych dzieci najczęściej wyrastają nieśmiali nastolatkowie i potem nieśmiali dorośli.
Bernardo Carducci (2008, s.16) uważa, że nieśmiałość „dotyka każdego z nas – blisko połowa populacji określa się, jako nieśmiała, a siedemdziesiąt pięć – dziewięćdziesiąt procent z nas zachowało się nieśmiało w pewnym okresie życia”.
Philip G. Zimbardo (2012) definiuje nieśmiałość, jako: świadomość własnej niezdolności do podjęcia działania, które chce się podjąć i co do którego wiadomo, jak to robić. Nieśmiałość jest obawą przed negatywną samooceną i (lub) negatywną oceną ze strony innych. Osoba nieśmiała wyróżnia się milczeniem, gdy inni mówią, bezruchem, gdy inni się poruszają, izolacją, gdy inni nawiązują przyjazne kontakty. Nieśmiałą osobę charakteryzuje zatem raczej nieobecność reakcji zewnętrznych niż obecność jakichś niezwykłych reakcji.
Osoba nieśmiała jak pisze P. Zimbardo (2011) jest ostrożna i niechętna w kontaktach z pewnymi osobami i przedmiotami. Ostrożna w kontaktach i w działaniu, wzdragająca się przed okazywaniem pewności siebie, przewrażliwiona i bojaźliwa. Osoba nieśmiała może być skromna i pełna rezerwy z powodu braku wiary we własne siły. Nieśmiałość jest to odczucie „skrępowania w obecności innych ludzi". Według autora nieśmiałość jest przypadłością złożoną, która pociąga za sobą całą gamę skutków - od lekkiego uczucia skrępowania, przez nieuzasadniony lęk przed ludźmi, aż do skrajnej nerwicy.
Według Barbary Harwas-Napierały (1995) nieśmiałość, to „dyskomfort" i zahamowanie w obecności innych. Najbardziej charakterystyczną cechą osób nieśmiałych jest jej ogromna samoświadomość. Osoby nieśmiałe mają skłonność do autoanalizy i oceny swoich myśli oraz uczuć, jest to wręcz obsesyjne.
Zdaniem Bronisława Urbana (2000, s.97) osoby nieśmiałe nie stanowią zagrożenia dla innych (poza wypadkami wybuchów złości), to jednak „nie realizują własnego interesu, dotkliwie cierpią z powodu wewnętrznych problemów”.
Maria Tyszkowa (1978) ze względu na czas trwania nieśmiałości dzieli ją na:
▪ chwilową,
▪ przeżywaną, jako stan w określonych sytuacjach społecznych i
▪ przejściową, związaną z dynamiką psychicznego rozwoju, a zwłaszcza kształtowania się osobowości.
Autorka wymienia również nieśmiałość trwałą charakteryzującą pewnych ludzi przez całe życie wskutek określonego ukształtowania ich osobowości.
Maria Tyszkowa wyróżniła następujące czynniki osobowościowe sprzyjające nieśmiałości:
▪ dziecko wyznacza sobie wysokie standardy „ja idealnego",
▪ uświadamia sobie znaczną rozbieżność negatywną między „ja realnym" a „ja idealnym",
▪ nisko ocenia siebie w wyniku porównania „ja realnego" z "ja idealnym,
▪ ma niski poziom oczekiwań w stosunku do siebie i antycypowanych rezultatów własnych działań,
▪ zdaje sobie sprawę z poczucia własnej nieadekwatności,
▪ spostrzega innych ludzi jako nosicieli tych wysokich ideałów osobowych, wymagań i standardów społecznych,
▪ ma poczucie zagrożenia osobistego,
▪ nastawia się na zagrożenie społeczne.
Jak widać takie dzieci posiadają zniekształcony obraz świata i samego siebie, wykazują się obniżoną samooceną i niskim poziomem samoakceptacji.
Nieśmiałość przeżywana jest w różnych okolicznościach, ale najczęściej w następujących sytuacjach:
▪ wystąpienia publiczne, bycie w centrum uwagi, zwłaszcza dużej grupy ludzi,
▪ ujawnianie swoich uczuć lub emocji,
▪ interakcje z osobami uznawanymi za autorytety, posiadającymi władzę lub starszymi (choć nie tylko),
▪ sytuacje wymagające asertywności, obrony swoich praw, wyrażania poglądów,
▪ proszenie o pomoc.

W literaturze psychologicznej poświęca się dużo uwagi przejawom nieśmiałości, m.in. opisuje to P.G. Zimbardo (2011), M. Zabłocka (2008), I. Dzwonkowska (2009), D. Borecka-Biernat (2015).
Nieśmiałość można obserwować lub doświadczać w różnym stopniu we wszystkich lub niektórych sferach funkcjonowania:
▪ w zachowaniu obserwujemy, że osoba nieśmiała unika sytuacji wywołujących lęk, cicho mówi, bardzo ma ograniczoną mowę ciała lub nadmiernie przytakuje i uśmiecha się, wykonuje nerwowe ruchy (np. dotyka włosów lub twarzy) oraz wyraźny brak zachowań ułatwiających wchodzenie w relację z drugą osobą, jak np. kontakt wzrokowy;
▪ u osoby nieśmiałej nasilają się objawy fizjologiczne, takie jak: przyspieszone bicie serca, czerwienienie się, suchość w jamie ustnej, drżenie rąk lub innych części ciała, pocenie się, zawroty głowy, dolegliwości układu pokarmowego (nudności, odczuwany ścisk w żołądku, ból brzucha), tiki nerwowe;
▪ myślenie i funkcjonowanie intelektualne osoby nieśmiałej charakteryzują często negatywne myśli lub przekonania o sobie, zamartwianie się, samooskarżanie się, brak pewności siebie;
▪ w emocjach osób nieśmiałych pojawia się z kolei wstyd, smutek, zażenowanie, lęk, samotność i często depresja.

Wielu psychologów, psychiatrów, socjologów i innych badaczy próbowało zrozumieć złożone doświadczenie nieśmiałości, stąd powstały koncepcje przyczyn nieśmiałości:
▪ badacze osobowości uważają, że nieśmiałość jest cechą odziedziczoną podobnie jak inteligencja czy cechy zewnętrzne, nieśmiali rodzice przekazują swojemu potomstwu „geny" odpowiedzialne za nieśmiałość;
▪ behawioryści sądzą, że ludzie nieśmiali nie przyswoili sobie umiejętności społecznych niezbędnych w kontaktach międzyludzkich;
▪ psychoanalitycy twierdzą, że nieśmiałość jest zaledwie symptomem, uświadomionym przejawem nieuświadomionych konfliktów szalejących głęboko w psychice. Nieśmiałość stanowi reakcję na niezaspokojone pragnienia. W różnych publikacjach z zakresu psychoanalizy przyczyn nieśmiałości upatruje się w różnych zaburzeniach normalnego rozwoju osobowości, w której id, ego i superego żyją w zintegrowanej harmonii;
▪ socjologowie i niektórzy psychologowie dziecięcy uważają, że nieśmiałość należy rozważać w kategoriach programowania społecznego. Warunki życia w społeczeństwie sprawiają, że wielu z nas staje się nieśmiałymi. Powodują to niektóre czynniki sytuacyjne, znajdujące się poza kontrolą jednostki. Powszechność nieśmiałości wynikać może również z wygórowanych standardów wartości, a raczej nie sprostania im.
▪ psychologowie społeczni sugerują, że początkiem nieśmiałości jest etykieta „nieśmiały". Niestety nieustannie przydzielamy etykiety innym ludziom. Należy zdawać sobie sprawę z tego, że etykieta często opiera się na informacjach szczątkowych, a dyktuje ją czasem jakieś osobiste uprzedzenie.

Przyczyny nieśmiałości są złożone: jedną z nich jest wyposażenie genetyczne człowieka, od którego zależy odporność układu nerwowego na stres.
Drugi czynnik to środowisko społeczne dziecka określające style wychowawcze stosowane przez rodziców. To właśnie relacje z rodzicami uczą dzieci późniejszych kontaktów z innymi ludźmi.
W literaturze przedmiotu występują różnorodne określenia pojęcia stylu wychowania. Zdaniem M. Ziemskiej (2009) styl wychowania jest charakterystyczny dla każdej rodziny i jest jakby zbiorem stosowanych przez wszystkich członków rodziny określonych metod i technik wychowawczych.
Niewłaściwe stosunki uczuciowe w rodzinie są ważnym czynnikiem powodującym rozwój nieśmiałości. Wielu badaczy wskazuje na rodzinę, jako główne źródło uwarunkowań nieśmiałości. Możemy wyróżnić dwie grupy: style wychowania i nieśmiałość rodziców. Wśród stylów wychowania, które sprzyjają nieśmiałości wymienia się: wychowanie zaniedbujące, nadmiernie opiekujące, nadmiernie wymagające i rygorystyczne: (D. Borecka- Biernat, 2015)
Wychowanie zaniedbujące – charakteryzuje je ubóstwo uczuć pozytywnych między rodzicami a dzieckiem,a nawet „neutralność” uczuciowa i powściągliwość wobec dziecka. Dziecko cierpi na brak zainteresowania emocjonalnego ze strony rodziców, którzy zaabsorbowani są swoimi sprawami, zdobywaniem wyższej pozycji zawodowej, czy finansowej. Rodzice nie wymagają niczego od dziecka, może jedynie, aby nie przeszkadzało. Zostawiają mu nadmierną swobodę, nie ingerują w jego sprawy, jedynie pozornie dbają o nie (ubranie, jedzenia). Ten rodzaj wychowania doprowadza do deprywacji określonych potrzeb dziecka, m.in. potrzeby bezpieczeństwa i pewności siebie, miłości i uznania, współdziałania i łączności z bliskimi osobami. Ubóstwo pozytywnych uczuć rodziców wobec dziecka powoduje zaburzenia w jego rozwoju emocjonalnym i społecznym. Przejawiają one trudności w nawiązywaniu i utrwalaniu więzi uczuciowej z innymi, wycofują się z kontaktów społecznych. Dzieci w takiej rodzinie wzrastają w poczuciu izolacji, zachowują się biernie, apatycznie, unikają kontaktów z rówieśnikami.
Wychowanie nadmiernie opiekuńcze również generuje nieśmiałość u dzieci. Rodzice są w silnym i ciągłym kontakcie z dzieckiem, usiłują ograniczyć wszelką jego samodzielność. Wykonują za niego różne czynności z zakresu samoobsługi, odrabiają zadania domowe, spieszą mu z pomocą i wyręczają jew napotkanych trudnościach, nie pozostawiając mu czasu na samodzielne pokonywanie trudności. Rodzice ograniczają lub zabraniają nawiązywania kontaktów z rówieśnikami, obawiając się, że wpłyną niekorzystnie na jego zachowanie. Taka postawa rodziców powoduje, że dziecko traci wolność i niezależność.
Wychowanie nadmiernie wymagające – rodzice maja nadmierne wymagania, co do ich intelektualnych i fizycznych możliwości. Chcą kierować i podporządkować ich życie własnym oczekiwaniom. Są krytyczni i niezadowoleni z osiągnięć dziecka, bo „moje dziecko na wiele stać”. Ciągła krytyka i niezadowolenie rodziców doprowadzają dziecko do nierealistycznie wysokich standardów społecznych, poczucia niespełnienia oczekiwań, niskiego poczucia własnej wartości, braku inicjatywy, bierności, wycofania się w sytuacjach wymagających zaangażowania się, wreszcie do nieśmiałości. Warto zaznaczyć, ze rodzice nadmiernie wymagający nie akceptują przejawów samodzielności dziecka, a gdy ono podejmie działanie bez ich pomocy i natrafi na trudności, to często wyśmiewają się z niego. Można stwierdzić, że nieśmiałość generuje się wtedy, gdy wymagania wobec dziecka są bardzo wysokie lub nie pobudzają do aktywności i samodzielności dziecka.
Wychowanie rygorystyczne - dzieci surowo wychowywane przez rodziców wykazują zaburzenia emocjonalne, które przejawiają się w lękach, przygnębieniu i pobudliwości uczuciowej, co hamuje ich aktywność życiową. Wobec dzieci nieśmiałych rodzice stosują kary fizyczne i nagrody, np. bicie, awantury, pozbawienie przywilejów, dawanie pieniędzy, prezentów, słodyczy. Najczęściej rodzice stosują kary, gdy dziecko jest nieposłuszne, dostaje złe oceny oraz za ich przejawy bierności w zachowaniu, gdy są ciche, spokojne.
W wychowaniu rygorystycznym rodzice są zadowoleni z zachowania zależnościowego dzieci, ale ono nie sprzyja rozwojowi samodzielności oraz aktywności.

Analizując przedstawione style wychowania, możemy stwierdzić, że do rozwoju nieśmiałości przyczyniają się dwa wadliwe środowiska rodzinne:
▪ rodzina zimna ograniczająca, która nie akceptuje dziecka, stawia mu zbyt wysokie wymagania, często stosuje kary najczęściej w uniesieniu oraz
▪ rodzina ciepła ograniczająca, która aprobuje dziecka, odciąża je z wszelkich obowiązków, wykonuje za nie wiele czynności, wyklucza wszelką samodzielność i stosuje wyłącznie nagradzające metody wychowawcze.

Nieśmiałość rodziców jest również źródłem nieśmiałości u dzieci, które obserwują swoich rodziców i wzorują się na nich. Jeżeli rodzice wykazują trudności w nawiązywaniu kontaktów społecznych, najprawdopodobniej ich dzieci też będą miały. Badania przeprowadzone przez P.G.Zimbardo (2011) wskazują, że na 90 nieśmiałych dzieci w wieku 12-13 lat około 70% miało nieśmiałych rodziców. Autor zauważa, że nieśmiałość dzieci rzadko się zdarza w rodzinach, gdy oboje rodzice są śmiali.
Również B. Harwas-Napierała (1995) wskazuje, że nieśmiałość jest wyuczoną formą zachowania na skutek obserwacji i częstego kontaktu z osobami z najbliższego otoczenia, przejawiającymi takie właśnie zachowanie, tj. na skutek oddziaływania modeli, najczęściej rodziców.
Osoby nieśmiałe spostrzegają więcej negatywnych aniżeli pozytywnych konsekwencji. Według nich nieśmiałość utrudnia poznawanie nowych ludzi, nawiązywanie przyjaźni, powoduje uczucie osamotnienia, izolacji, depresji. Osoba nieśmiała może być niesłusznie uznawana za nieprzyjazną, nieprzystępną, zarozumiałą, dziwną, albo nawet niekompetentną. Nie da się ukryć, że nieśmiałość jest frustrująca dla samych nieśmiałych.
Obok negatywnych konsekwencji osoby nieśmiałe dostrzegają także pozytywne strony. Jak pokazują wyniki badań 10-15% osób nieśmiałych lubi swój stan. Uważają, że daje to okazję do stania z boku, obserwowania innych i bycia ostrożnym w stosunku do ludzi, z którymi ma się kontakty oraz pomaga unikać konfliktów z innymi. Również osoba nieśmiała stwarza wrażenie skromnej, powściągliwej i dyskretnej (Zimbardo, 2011)
Nieśmiałość może być bardzo trudna – często staje na drodze do realizacji własnych marzeń i nie pozwala czuć się w pełni swobodnie w wielu sytuacjach. Na szczęście istnieją sposoby, żeby sobie z nią poradzić. Poza konsultacją u specjalisty jest wiele różnych metodach samodzielnego radzenia sobie z problemem, dzięki którym krok po kroku można przejmować coraz większą władzę nad swoją nieśmiałością.
W literaturze psychologicznej strategie radzenia sobie z nią przedstawione są według kryterium skuteczności i ich stosowania (Harwas-Napierała, 1995)
O byciu własnym terapeutą nieśmiałości pisze P.G. Zimbardo (2011, s. 57), „wierzę w terapię; nieśmiałość jest wyuczonym stylem odpowiadania na społeczne bodźce, może więc być oduczona”. Autor uważa, że radzenie sobie z nieśmiałością i bycie dla siebie terapeutą wiąże się z koniecznością zmiany sposobu myślenia o sobie i swojej nieśmiałości oraz zmiany w sposobie zachowania. Dokonuje się to na pięciu płaszczyznach autoterapeutycznego oddziaływania na własną nieśmiałość:
▪ ćwiczenia, które pozwolą lepiej zrozumieć siebie,
▪ ćwiczenia, które pozwolą lepiej zrozumieć swoją nieśmiałość,
▪ ćwiczenia, które pozwolą zbudować poczucie własnej wartości,
▪ ćwiczenia, które pozwolą rozwinąć konkretne i skuteczne umiejętności społeczne,
▪ ćwiczenia, które pozwolą jednostce pomóc innym przezwyciężyć nieśmiałość.

Nieśmiałość to stan umysłu i warunkowe zachowanie charakteryzujące się niezdecydowaniem, lękiem, onieśmieleniem, zażenowaniem i ograniczeniem.
Test pokaże, jak bardzo jesteś nieśmiały.
https://quizterra.com/pl/test-osobowosci-jak-bardzo-jestes-niesmialy

Bibliografia:
1. Borecka-Biernat D., Nieśmiałość. Przejawy-rodzinne uwarunkowania-sposoby przezwyciężania. [W:] J. Malinowska, T. Neckear-Ilnicka (red) Uczenie się dzieci Myślenie
i działanie, Wydawnictwo EPIDEIXIS, Kraków, 2015, s.119-165.
2. Carducci B., Nieśmiałość. Nowe odważne podejście, przekł. M. Sekerdej, Wydawnictwo Znak, Kraków 2008.
3. Dzwonkowska I., Nieśmiałość a wspierające i trudne relacje z ludźmi, Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków 2009.
4. Harwas-Napierała B., Nieśmiałość dorosłych. Geneza – diagnostyka – terapia, Poznań, Wydawnictwo Fundacji Humarniora, Poznań 1995.
5. Harwas-Napierała B., Nieśmiałość dziecka, Wydawnictwo naukowe UAM, Poznań, 1979.
6. Tyszkowa M., Osobowościowe podstawy syndromu nieśmiałości, Psychologia Wychowawcza 1978, nr 3, s.230-241.
7. Urban B., Zaburzenia w zachowaniu i przestępczości młodzieży, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków, 2000.
8. Zabłocka M., Przezwyciężanie nieśmiałości u dzieci, Wydawnictwo naukowe SCHO-LAR, Warszawa, 2008.
9. Ziemska M., Postawy rodzicielskie, PWN, Warszawa, 2009.
10. Zimbardo P. G., Psychologia i życie, przekład E. Czerniawska i in., PWN, Warszawa 2012.
11. Zimbardo P. G., Nieśmiałość, co to jest? Jak sobie z nią radzić, przekład A. Sikorzyńska, PWN, Warszawa, 2011.
12. Test: https://quizterra.com/pl/test-osobowosci-jak-bardzo-jestes-niesmialy
(stan na 14.02.2022r.)

Opracowała Natalia Tomaszewska