Zabawa w poznawczym rozwoju dziecka

„Powiedz mi, a zapomnę
Pokaż, a zapamiętam
Pozwól wziąć udział, a zrozumiem”
Konfucjusz

ZABAWA W POZNAWCZYM ROZWOJU DZIECKA

Zabawa jako jedna z form poznawania świata przez dziecko odgrywa istotną rolę w jego rozwoju (fizycznym, umysłowym, emocjonalnym
i społecznym), ta forma aktywności jest bowiem uznawana przez badaczy
za wszechstronną i zastępującą dzieciom różne czynności wykonywane przez ludzi dorosłych, tj. uczenie się, pracę i działalność społeczną.
Rozwój poznawczy dziecka uzależniony jest zarówno od aktywności własnej, jak i czynników zewnętrznych – środowiskowych. Dziecko, dzięki zabawie staje się czynnym współtwórcą własnego rozwoju psychicznego. W różnych rodzajach zabaw kształtuje ono różne funkcje psychiczne, zdobywa wiadomości
i umiejętności potrzebne do dalszej działalności.
Badacze uważają, że to nie geny warunkują rozwój umysłowy dziecka, lecz prawidłowa edukacja we wcześniejszych okresach jego życia. W pierwszych latach życia dziecko poznaje właściwości różnych przedmiotów, jednak duże nagromadzenie zabawek w jego otoczeniu w tym okresie powoduje,
iż dochodzi do unicestwienia zmysłu odkrywania i wynalazczości.
W początkowych stadiach rozwojowych duże znaczenie mają różne rodzaje zabaw, a zwłaszcza zabawy podejmowane przez dzieci z własnej inicjatywy. Dzieci od 3 do 7 lat inicjują zabawy konstrukcyjne, które polegają na tworzeniu różnorodnych konstrukcji z elementów takich jak: klocki, kamyk, patyki, piasek. Motywacją do podejmowania tego rodzaju zabaw jest chęć konstruowania, badania całości z poszczególnych elementów, tworzenia czegoś. Właściwa dziecku aktywność zaspokajana jest dzięki potrzebie tworzenia. Rozwojowe znaczenie zabaw konstrukcyjnych podkreślał S. Szuman, twierdząc,
że budowanie rozwija w dziecku wyobraźnię przestrzenną, uczy dziecko planowania czynności w myśli i wyobraźni.
Specyficznym rodzajem zabaw dzieci w wieku przedszkolnym są zabawy badawcze, które - podobnie jak zabawy konstrukcyjne – wywodzą się z zabaw manipulacyjnych. Podczas zabaw badawczych dziecko odkrywa związki między przedmiotami i zjawiskami, ustala ich zależność, niejednokrotnie przywołuje znane już obrazy myślowe i stara się przełożyć je na konkretne działania
w nowych okolicznościach.
Za najważniejsze czynniki powstania zabawy w role uważane są motywy
i potrzeby. Aby móc uczestniczyć w świecie dorosłych, dziecko musi m.in. przez zabawę w role przygotować się do odgrywania różnego rodzaju ról. Początkowo dzieci czerpią treści do zabaw z życia codziennego, później stopniowo przechodzą do inscenizowania wątków zaczerpniętych z opowiadań, wierszy, piosenek, a następnie do zabaw, w których odtwarzają treści społeczne,
Zabawy tropiące to zabawy ćwiczące funkcję specjalne – zabawy „w łowy”. Tropienie po śladach w naturalny sposób zaznajamia dzieci z symboliką, uczy odczytywania poszczególnych znaków. Dzieci bardzo angażują się w te zabawy
i z ochotą wykonują rozmaite zadania (odmierzają, liczą, czytają, śpiewają, rozwiązują zagadki). Zabawy tropiące mogą mieć szczególne zastosowanie w przygotowawczym okresie elementarnej nauki czytania w przedszkolu, kiedy to istotną rolę odgrywa odczytywanie przez dzieci symboli.
Gry dydaktyczne, których podstawą jest występujący w nich element współzawodnictwa w dążeniu do wygranej, uczą dzieci nowych umiejętności lub utrwalają wcześniej już zdobyte wiadomości, nawyki i orientację w świecie. Zabawy i gry dydaktyczne doskonalą sprawności umysłowe: spostrzegawczość, skupianie uwagi, pamięć, umiejętność analizy i syntez oraz logicznego myślenia. Uczą współzawodnictwa, dyscypliny oraz umiejętności przegrywania.
Wśród zabaw receptywnych zaliczamy oglądanie obrazków, przyglądanie się czynnościom rysowania, budowania i lepienia przez dorosłych, przysłuchiwanie się bajkom, wierszykom, piosenkom, chodzenie do kina i teatru.
We współczesnym świecie rozwój techniki spowodował, że dzieci stały się odbiorcami rozrywki masowej, które polega głównie na recepcji fabuł, fikcji, wydarzeń, informacji za pośrednictwem mediów. Zmieniła się zatem forma zabaw receptywnych. Większość wolnego czasu dzieci wypełnia oglądanie telewizji i granie w gry komputerowe. Ze względu na dużą plastyczność i tempo rozwoju dzieci telewizja może mieć znaczny wpływ na wzmocnienie zachowań pozytywnych i negatywnych. Pozytywne to – poszerzają wiedzę, pozwalają nabywać umiejętności poznawcze, wzbogacają słownictwo czynne i bierne dzieci, wpływają na wzrost zachowań prospołecznych i redukcję lęku. Negatywne działanie telewizji polega na tym, iż ta forma spędzania wolnego czasu wyparła inne. Niejednokrotnie dzieci nie wykonują innych czynności, takich jak czytanie książek, gry i zabawy na świeżym powietrzu, majsterkowanie czy też kontakt z rówieśnikami. Ponadto telewizja, zacierając granice między wyobraźnią odbiorcy a rzeczywistością, nie pozostawia miejsca dla dziecięcej fantazji. Obraz medialny nie jest przystosowany do rozwoju poznawczego i emocjonalnego dziecka. Zbyt duże nagromadzenie bodźców oddziałujących na różne zmysły powoduje niepokój, obciąża system nerwowy, a przede wszystkim jest źródłem agresji. Ponadto oglądanie telewizji wpływa kształcąco na umiejętności percepcyjne oraz umiejętności skupienia uwagi.

Opracowała: Joanna Kapuśniak

Bibliografia:
1. Dymara B., Dziecko w świecie zabawy, Impuls, Kraków 2009.
2. Przetacznik-Gierowska M., Tyszkowa M., Psychologia rozwoju człowieka, WSiP, Warszawa 2000.