Potrzeba - wyjaśnienie terminologiczne

W literaturze psychologiczno- pedagogicznej istnieje wiele sposobów rozumienia pojęcia „potrzeba”. Dlatego warto zadać sobie pytanie czym tak naprawdę jest potrzeba?
Pojęcie te zaczęło się rozszerzać w latach dwudziestych naszego stulecia. Zastępuje ono pojęcia takie jak popęd czy instynkt.
Wincenty Okoń uważa, że potrzeba to „stan, w którym jednostka odczuwa chęć zaspokojenia jakiegoś braku. Potrzeba zaś towarzyszy silna motywacja” (W.Okoń,2007,s.215), zaś Szewczuk za potrzebę określa „stan osobnika będący odchyleniem do jego optimum życiowego” (M.Stańczyk,2009,s.61).
Karłowicz w swoim słowniku, który został oparty na cytatach cenionych autorów odróżnia m.in. potrzebę „jako potrzebowanie, konieczność, niezbędność, mus jako rzeczy potrzebne do życia, wygody, warunki utrzymania”, a także jako „nieszczęście, położenie krytyczne, biedę, przygodę, upadek, niepowodzenie, opały, tarapaty, niebezpieczeństwo” (M.Stańczyk,2009,s.60).
Robert S.Woodworth pojęcie potrzeby wyjaśnia jako brak czegoś w organizmie z pewnego rodzaju różnicą, która aktywizuje tendencję tzw. pęd do specjalnie wykonywanych czynności. W stosunku do działania i popędu staje się więc pierwotna (I.Jundził,2000,s.11).
Z kolei Kazimierz Obuchowski w następujący sposób wyjaśnia potrzebę: „potrzebę jakiegoś przedmiotu Y można najogólniej określić jako właściwość osobnika X polegającą na tym, że osobnik X bez przedmiotu Y nie może normalnie funkcjonować, tj. uzyskać optymalnej sprawności w zachowaniu siebie i gatunku oraz w zapewnieniu własnego rozwoju” (I.Jundził,2000,s.18). Zaznacza on jednak, że treść potrzeby jest określana przedmiotem potrzeby, chociaż w definicji podaje „właściwość osobnika”.
Tadeusz Tomaszewski uważa, że zachowania człowieka zależą od jego układu w środowisku i bieżącej sytuacji w której staje się wyróżniającym elementem. Rozmaite rodzaje ten zależności są określane jako potrzeby. Tomaszewski objaśnił trzy podstawowe elementy takie jak: powód potrzeby, podmiot potrzebujący i przedmiot potrzeby.
Psycholog podzielił potrzeby na subiektywne i obiektywne. Obiektywne to takie, z których nie zdajemy sobie sami sprawy. Natomiast subiektywne to takie, gdy odczuwamy swoje potrzeby np. niepokój lub brak czegoś. Tomaszewski podzielił potrzeby na dwie kategorie: potrzeby wewnętrzne i potrzeby zewnętrzne (I.Jundził,2000,s.18).
Potrzeby zewnętrzne są wyrazem łączności, które zachodzą między człowiekiem, a jego poszczególnymi czynnościami, od jego otoczenia. Do tej grupy możemy zaliczyć potrzeby biologiczne, społeczno-kulturalne oraz fizyczne, które są odzwierciedleniem człowieka od obecności innych ludzi oraz instytucji społecznych przykładowo potrzeba ludzi życzliwych, dobrych; miejsc do zabaw; sklepów; środków komunikacji (I.Jundził,2000,s.20).
Potrzeby wewnętrzne są wyrazem łączności, które zachodzą między różnymi czynnościami człowieka np. zależności procesów organicznych od składu chemicznego krwi, czynności mózgu, od czynności krwi, ale także czynności myślenia od dopływu informacji. Do tych grup można zaliczyć potrzeby psychiczne jak: potrzeba bezpieczeństwa, informacji, spokoju, a także fizjologiczne czyli: pokarmowe, wypoczynku, potrzeba snu (I.Jundził,2000,s.19).
Jankowski w swojej książce rozwija definicję potrzeby zastrzegając, że chodzi „bezwzględną zależność”. Powoduje się on na Maslowa: „czynnik zewnętrzny może być uznawany uznany za niezbędny
- jeśli jego brak wywołuje jakeś zaburzenia,
- jeśli jego obecność zapobiega tym zaburzeniom,
- jeśli przywrócenie danego czynnika usuwa objawy deficytu
- jeśli w razie występowania braku organizm może aktywnie poszukiwać danego czynnika” (Jankowski,1975.s.147). Jankowski stawia znak równości między potrzebą, a „zależnością człowieka od otoczenia”.
Autor Słownika psychologicznego Rick Warren akceptuje w swojej definicji dwa czynniki: stan napięcia uczuciowego (swoje pragnienia) oraz jego przedmiot odpowiadający. Według niego potrzeba jest środowiskowym czynnikiem organizmu lub jakimkolwiek czynnikiem, który przyczynia się w widoczny sposób do zachowania zdrowia, a także życia lub do zachowania nabytych form podtrzymania. Może to być przeżycie, które pojawia się z powodu braku jakiegoś czynnika lub warunków. Jest to także stan tkanek, który powoduje czynności przystosowania się i szukania (K.Nadolska,2011,s.37).
Według Włodzimierza Szewczuka występują dwa typy potrzeb: nabyte i wrodzone. Nabyte ujawniają się w czasie osobistego życia i zostają kształtowane równie w zależności od życiowych warunków, natomiast potrzeby wrodzone występują na podstawie pewnej struktury, która została ukształtowana w utrwalonej filogenetycznie lub w procesie ewolucji. Do potrzeb nabytych według autora możemy zaliczyć potrzeby społeczne, natomiast do potrzeb wrodzonych potrzeby biologiczne. Potrzeby biologiczne przekształcają się w odmienną, uwarunkowaną postać zaspokajając w ten sposób warunki społecznego życia, które zostają przekształcone we współzawodnictwo i współdziałanie z innymi ludźmi. Dzięki czemu powstają podstawowe potrzeby takie jak: miłości, szacunku, piękna, pomocy, poznania, znaczenia czy wytwarzania. Według Szewczuka są to potrzeby podstawowe, ponieważ realizują się i występują u wszystkich ludzi i we wszystkich warunkach historycznych (I.Jundził,2000,s.14).
Potrzebę jako motywacyjny, utożsamiający się proces z popędami i pragnieniami określa Henry A.Murray. Określa w ten sposób fizykochemiczną i hipotetyczną działalność
w mózgu, której zadaniem jest myślenie, działanie i spostrzeganie w celu niwelowania sytuacji niesprzyjającej, wyzwalającej napięcie jednostki. I w takich znaczeniu Murray stosuje termin „potrzeba” (Szewczuk,2000,s.61). Siłą ta jest zmienna i ma ukierunkowany, dynamiczny wpływ na postępowanie człowieka.
Niezwykle interesująca koncepcję potrzeb zaprezentował także Tomasz Kocowski. Według niego potrzeba jest stanem niedoboru, która prowadzi do semantycznych sprzeczności. Brak czegoś nie może stać się potrzebą, jedynie może stanowić konieczność aktualizacji lub realizacji. Autor uważa, że proces motywacyjny nie może utożsamiać się z potrzebą. Zdaniem Kocowskiego to ujęcie jest bliskim pragnieniu, a jego skutkiem będzie to, że ludzie potrzebują tylko to czego dążą, pragną lub to co jest im naprawdę potrzebne.
W krytyczny sposób utożsamia także potrzeby z powiązaniem człowieka od środowiska, ponieważ to potrzeby są wynikami tych zależności (I.Jundził,2000,s.20).
Kocowski uzależnia pojęcie „potrzeba” pojęciu „warunek”. Autor określa termin potrzeby na zadanie odpowiedzi na trzy pytania: Jeśli potrzebą staje się kryterium, to kryterium czego? Czy odnosi się do otoczenia wewnętrznego czy również zewnętrznego? Czy staje się warunkiem niezastąpionym, czy tylko sprzyjającym? Zdaniem Tomasza Kocowkiego potrzeba realizująca swój cel jest każdy zewnętrzy lub wewnętrzny warunek celu, który daje się obiektywnie określić (I.Jundził,2000,s.20).
Wydaje mi się, że za najbardziej zrozumiałą i przejrzystą definicję „potrzeby” uważam wyjaśnienie Tadeusza Tomaszewskiego, który wyróżnia „potrzeby zewnętrzne i potrzeby wewnętrzne”. Gdy potraktujemy definicję Tomaszewskiego dosłownie to, potrzebą człowieka jest każda występująca zależność od otoczenia.
W życiu każdego z nas pojawiają się różne potrzeby- zarówno te z których zdajemy sobie sprawę, jak i te, których nie jesteśmy sobie w stanie uświadomić. Od narodzin do osiągnięcia pełnej samodzielności rodzice, a także nauczyciele są osobami ponoszącymi odpowiedzialność za zaspokajanie wszystkich potrzeb. Z wiekiem i dojrzałością powstają w dziecku coraz to nowe potrzeby, które należy zaspokoić. Nie jesteśmy jednak w stanie określić ich liczby, ponieważ zależą one on bardzo wielu czynników między innymi od oddziaływania nauczycieli, rodziców, rodziny; warunków materialnych, a także wpływów środowiska.
Uważam zatem, że zaspokojenie wszystkich potrzeb może stanowić życiowy porządek, a także spokój. Bez zaspokojenia potrzeb człowiek nie może normalnie funkcjonować.