Rola integracji sensorycznej w prawidłowym rozwoju dzieci w okresie przedszkolnym

TEORIA INTEGRACJI SENSORYCZNEJ
Twórczynią teorii integracji sensorycznej jest amerykańska terapeutka Jean Ayres, która określa integrację sensoryczną jako proces, wspierający całe zachowanie człowieka i wszystkie czynności jakie ten człowiek wykonuje.
Wszystkie informacje odbierane ze świata docierają do nas poprzez zmysły. Odbierane przez nie bodźce docierają do ośrodkowego układu nerwowego niosąc informacje o otaczającym nas świecie, pozwalają poznawać go i uczyć się właściwego reagowania na cechy i wymagania środowiska, w którym żyjemy.
Terapia integracji sensorycznej ma za zadanie dostarczanie kontrolowanej ilości bodźców zmysłowych działających na układ przedsionkowy odpowiedzialny za informacje o pozycji i ruchach głowy, informacji sensorycznych z kurczących i rozciągających się mięśni, ścięgien oraz rozciąganych i uciskanych stawów, dostarczanie bodźców dotykowych w taki sposób, że dziecko spontanicznie będzie formułowało reakcje adaptacyjne poprawiające integracje tych bodźców. Podczas terapii integracji sensorycznej relacje zachodzące między procesami sensorycznymi i zachowaniem ruchowym kształtują i poprawiają połączenia synaptyczne w ośrodkowym układzie nerwowym. Terapia integracji sensorycznej ma postać naukowej zabawy, w której dziecko chętnie uczestniczy i ma przekonanie, że kreuje zajęcia wspólnie z terapeutą. Podczas terapii nie uczy się dzieci konkretnych umiejętności lecz poprawiając integrację sensoryczną wzmacnia procesy nerwowe leżące u podstaw tych umiejętności, a one pojawiają się w sposób naturalny jako konsekwencja poprawy funkcjonowania ośrodkowego układu nerwowego. Terapeuta nie tyle kieruje zachowaniem dziecka ile kreuje takie wymagania by dziecko było w stanie odpowiadać na nie coraz bardziej złożonymi reakcjami adaptacyjnymi.
Poszczególne zmysły: wzrok, słuch, smak, powonienie, dotyk i narząd równowagi bardzo różnią się od siebie. Mają one charakterystyczne receptory, które są wrażliwe na określony typ bodźców. Bodźce dochodzące z nich do kory mózgowej, odczuwane są jako specyficzne wrażenia: światła, dźwięku, zapachu, dotyku czy położenia ciała i ruchów przez nie wykonywanych.
Aby dziecko mogło prawidłowo funkcjonować, wszystkie zmysły muszą prawidłowo działać i harmonijnie ze sobą współpracować. Mózg musi sobie radzić z napływem bodźców, w prawidłowy sposób je integrować i przetwarzać, dostarczając człowiekowi dokładnej informacji o nim samym i otaczającym świecie.
Wg Ayres u podstaw rozwoju integracji zmysłowej leżą trzy najwcześniej dojrzewające, podstawowe układy zmysłów: przedsionkowy, proprioceptywny (czucia głębokiego) i dotykowy. To one stanowią bazę, która wraz z rozwojem nadaje kształt rozwojowi dziecka. Większość z nas słyszała o pięciu zmysłach– dotyk, węch, smak, słuch, wzrok– ale nie słyszała o trzech układach sensorycznych.

I. Układ przedsionkowy (inaczej zmysł równowagi)
Narząd przedsionkowy znajduje się w uchu wewnętrznym i dostarcza nam informacji na temat siły grawitacji oraz ruchu. Pomaga w prawidłowym odbiorze wrażeń przez inne systemy sensoryczne (wzrokowy, słuchowy, proprioceptywny).

Układ przedsionkowy odpowiada za:
 Odbieranie informacji związanych z działaniem siły grawitacji
 Napięcie mięśniowe
 Ruch i równowagę
 Koordynację ruchową
 Utrzymanie stałego pola widzenia w czasie ruchów głowy
 Planowanie ruchu
 Bezpieczeństwo emocjonalne
 Funkcjonowanie społeczne
 Ma wpływ na rozwój mowy
 Wpływa na autonomiczny układ nerwowy (przewód pokarmowy, odruch wymiotny)
Układ przedsionkowy koordynuje ruchy głowy, oczu i ciała, pozwala nam balansować na równoważni, bujać się na huśtawce, koordynować ruchy obu stron ciała, łapać równowagę gdy się potkniemy. Niedojrzały układ przedsionkowy może reagować na dwa sposoby:
1. dziecko będzie nadmiernie wrażliwe na jakąkolwiek aktywność ruchową i nie będzie chciało uczestniczyć w zajęciach oraz zabawach ruchowych; 2. dziecko będzie wciąż łaknąć ćwiczeń dostarczających bodźców pobudzających układ przedsionkowy. Są to dzieci, które wydają się nie mieć zawrotów głowy, lubią np. długo jeździć na karuzeli. Z nieprawidłowym funkcjonowaniem układu przedsionkowego wiąże się również niepewność grawitacyjna. U tych dzieci aktywność ruchowa może wywoływać przerażenie. Nie lubią one np. kołysać się w bujanym fotelu ze stopami w powietrzu, grać w gumę wspinać się po drabinkach.

II. Układ proprioceptywny
Propriocepcja dostarcza wrażeń z mięśni i stawów. Informuje mózg o położeniu ciała, , jego poszczególnych części oraz tym jakie ruchy wykonuje. Zmysł propriocepcji ściśle związany jest ze zmysłem dotyku i układem przedsionkowym.

Układ proprioceptywny odpowiada za:
 Poczucie ciała, odczuwanie ciężaru i poszczególnych jego części w przestrzeni
 Poruszanie poszczególnymi częściami ciała bez kontroli wzroku
 Swobodne wykonywanie ruchów precyzyjnych
 Percepcję kształtów drobnych przedmiotów
 Percepcję położenia narządów jamy ustnej podczas mówienia
 Świadomość ciała
Układ prioprioceptywny dzięki informacjom dostarczanym przez mięśnie i stawy, informuje mózg o pozycji ciała. Dzięki niemu możemy stać bez przewracania się, używać ołówka lub kozłować piłkę. Dzieci z zaburzoną integracją sensoryczną wykazują również nieprawidłowe napięcie mięśniowe. Mogą to być dzieci zwiotczałe, które łatwo się męczą i ogólnie posiadają obniżone napięcie mięśniowe, z drugiej strony mogą to być dzieci ciągle aktywne, które bez ustanku ruszają się, ale nie są zdolne do zatrzymania się i utrzymania swojego ciała w stabilnej, zrównoważonej pozycji.

III. Układ dotykowy
Ma receptory umiejscowione na skórze i na jej powierzchni, odbierające wrażenia lekkiego i głębokiego dotyku, nacisku, ciepła, zimna, bólu.

Zmysł dotyku ma wpływ na:
 Poznawanie swojego ciała
 Wczesne poznawanie przedmiotów
 Rozwój emocjonalny
 Różnicowanie bodźców dotykowych
 Rozpoznawanie przedmiotów bez pomocy wzroku
 Umiejętności szkolne
Układ dotykowy jest odpowiedzialny za zmysł dotyku. Czucie to zdolność odbierania i rozpoznawania bodźców dotykowych przez skórę. Za funkcjonowanie zmysłu dotyku odpowiadają dwa układy:
1. różnicujący — dostarcza informacji o wielkości, kształcie i strukturze przedmiotów z otoczenia 2. zabezpieczający — informuje o rodzaju i natężeniu bodźca. Dziecko z uszkodzonym systemem dotykowym może być:
mało wrażliwe– są to dzieci, które nie mają świadomości bycia dotykanymi i mogą nie reagować odpowiednio na ból (skaleczenia, uderzenia) nadwrażliwe na dotyk– są to dzieci, które mogą reagować agresywnie na dotyk lub dzieci, które unikają brudu, piasku lub materiałów używanych do prac plastycznych np. modeliny, plasteliny itp. Zanim nazwiemy dziecko niedotykalskim warto przyjrzeć się i zastanowić z czego wynikają takie zachowania.
U większości osób proces integracji sensorycznej przebiega automatycznie umożliwiając odpowiednie reakcje do wymogów otoczenia i warunkuje prawidłowy rozwój sensomotoryczny.

ZABURZENIA SENSORYCZNEJ INTEGRACJI

U osób, które mają Zaburzenia Przetwarzania Sensorycznego proces ten przebiega inaczej. Najczęściej zaburzenia układów zmysłowych wiążą się ze złą modulacją wrażeń, zwłaszcza dotykowych, proprioceptywnych i przedsionkowych. Dzieci mogą reagować na bodźce w sposób nadwrażliwy lub niedowrażliwy. Skutkiem takich dysfunkcji może być m.in. unikanie pewnych sytuacji i brak doświadczeń niezbędnych w procesie uczenia.

Objawy zauważane przez rodziców lub nauczycieli :
• Hiperaktywność
• Hipoaktywność
• Problemy z koncentracją uwagi
• Nadpobudliwość emocjonalna
• Obniżony poziom koordynacji wzrokowo – ruchowej
• Niezdarność ruchowa
• Zaburzenia poczucia kierunku
• Problemy w obcowaniu z innymi dziećmi
• Problemy w samoobsłudze i wykonywaniu codziennych czynności
• Niska samoocena

Należy pamiętać, że objawy te w ramach poszczególnych zespołów klinicznych mogą występować w różnych kombinacjach i w różnym nasileniu. Ich pojawienie się nasuwa podejrzenie zaburzeń SI. Aby wykluczyć inne przyczyny, konieczna jest dokładna diagnoza.

TERAPIA – jak stymulować?

Głównym zadaniem jest dostarczanie kontrolowanej ilości bodźców sensorycznych, głównie przedsionkowych, dotykowych i proprioceptywnych w taki sposób, aby dziecko odpowiedziało reakcją (czynnością) poprawiającą integrację tych bodźców. Ćwiczenia sprawiają, że poprawia się koordynacja wzrokowo – ruchowa, sprawność manualna, orientacja w schemacie ciała i percepcja wzrokowo – przestrzenna. Dzieci zaczynają lepiej skupiać uwagę, rozwija się ich samodzielność, poczucie pewności siebie i własnej wartości.
Terapia integracji sensorycznej prowadzona jest w formie zabawowej. Odbywa się w sali wyposażonej w odpowiedni sprzęt.
Zaburzenia integracji sensorycznej mogą wpływać na zaburzenia koordynacji obustronnej u dzieci, które będą miały kłopoty z używaniem jednej ręki do trzymania przedmiotu a drugiej ręki do wykonywania zadania np. nakładania pasty do zębów na szczoteczkę, używanie nożyczek, odkręcanie słoika itp. Dzieci z zaburzoną integracją mogą mieć również problemy z planowaniem ruchu czyli rozłożeniem zadania na pojedyncze czynności, które są niezbędne do jego wykonania. Są to dzieci, które uczą się zadań ruchowych z wielką trudnością lub wcale, ponieważ nie wiedzą jaką czynność wykonać na początku. Dzieci z deficytami integracji sensorycznej mogą również wykazywać opóźnienie w obrębie małej i dużej motoryki, często ich ruchy wydają się powolne, niezdarne i mało płynne. Mogą one mieć również trudności w zakresie percepcji wzrokowej, co objawia się np. w słabym wodzeniu oczami, drganiami i braku koordynacji ruchu oczu, trudnościami w skupianiu i fiksacji wzroku, słabym odbiorem głębi i słabą koordynacją oko– ręka.

TERAPIA SI NIE ZASTĄPI EDUKACJI. STOSOWANIE ODPOWIEDNIEJ TERAPII MOŻE ZMNIEJSZYĆ TRUDNOŚCI DZIECKA W WIELU SFERACH JEGO ROZWOJU. MOŻE POMÓC OSOBIE LEPIEJ FUNKCJONOWAĆ (W SZKOLE, W AKTYWNOŚCIACH SPORTOWYCH, W SPOŁECZEŃSTWIE).

LITERATURA:
1. Violet F. Maas „Uczenie się przez zmysły. Wprowadzenie do teorii integracji sensorycznej”. WSIP, Warszawa 1998.
2. Violet F. Maas „Integracja sensoryczna a neuronauka – od narodzin do starości”. Fundacja Innowacja i Wyższa Szkoła Społeczno – Ekonomiczna, Warszawa 2007.
3. M. Kastory – Bronowska „Materiały konferencyjne wydane przez Wyższą Szkołę Społeczno – Ekonomiczną w Warszawie”