Rozwój dziecka a wzorce rodzinne

We współczesnym świecie obfitującym w różnego rodzaju nowości, miejsce dziecka wymaga szczególnego zainteresowania, uwagi, a nawet troski.
Jako pedagog z kilkunastoletnim doświadczeniem, a od dwóch lat także psycholog, zauważam współczesny świat jako szczególnie złożony, w którym trudno jest odnaleźć się dzieciom. Przedszkolaki bacznie obserwują swoich rodziców, szybko wychwytują i naśladują ich zachowanie, emocje, reakcje, relacje.
Interesuje mnie zjawisko rozładowywania wewnętrznego napięcia dzieci przedszkolnych w trakcie ich pobytu w przedszkolu.
Stres zdecydowanie zwiększa aktywność dziecka. Dzieci w wieku przedszkolnym nie są nauczone radzenia sobie ze skrajnymi emocjami, nie potrafią sobie wytłumaczyć różnych sytuacji, które im towarzyszą każdego dnia. Tym samym nie potrafią szukać rozwiązań i wyjścia z trudnej sytuacji. Dlatego duża rola i odpowiedzialność spoczywa na przedszkolu oraz rodzinie.
Sama reakcja na sytuacje trudne, stresujące i traumatyczne może być różna i zależy od zmiennych związanych z dzieckiem (indywidualnej wrażliwości, reaktywności, zasobów w zakresie radzenia sobie z sytuacjami trudnymi, itp.), rodzicami (modelowanie zachowania przez rodziców, stosowane przez nich style wychowawcze czy sposób sprawowania opieki, itp.) czy samym kontekstem urazu psychicznego.
Emocje odgrywają zasadniczą rolę w życiu dziecka. Towarzyszą mu w różnych sytuacjach, odpowiadają za relacje ze światem zewnętrznym. Pierwsze lata w życiu dziecka są bardzo znaczące dla jego późniejszego funkcjonowania. W tym czasie kształtują się nawyki, zachowania, postawy, determinujące dalsze życie. Jego rozwój emocjonalny zależy przede wszystkim od środowiska rodzinnego, a głównie właściwych postaw rodziców. Obok troskliwej opieki, pielęgnacji i higienicznego trybu życia w tym środowisku, najważniejsza jest miłość rodziców, akceptacja, szacunek, zrozumienie potrzeb dziecka, atmosfera ciepła, stabilizacji i spokoju. Odpowiedni kontakt między rodzicami, a dzieckiem w pierwszych latach życia jest bardzo ważny i stanowi podłoże wzajemnego zrozumienia w przyszłości.
Przedszkole jest drugim miejscem, które pełni ważną rolę w rozwoju emocjonalnym dziecka. Dziecko w przedszkolu wchodzi w swój pierwszy świat, zdobywa doświadczenia w wyrażaniu i odbiorze emocji i uczuć. Nauczyciel przedszkola zaraz po rodzicach, ma duży wpływ na kształtowanie ich postaw, umiejętności społecznych oraz rozwój emocjonalnego dzieci. W różnych okolicznościach reakcje dzieci wyrażają się poprzez: radość, wzruszenie, satysfakcję, poczucie bezpieczeństwa, zaufanie, pewność siebie, niepokój, wstyd, poczucie winy, gniew, nienawiść.
Schematy zachowań dziecka w sytuacjach trudnych są pochodną cech rodzica dominującego.
Obserwując w swojej pracy, nauczyciela wychowania przedszkolnego, relacje dziecko – rodzic, zauważyłam, że dominujący rodzic i styl jego zachowywania się jest naśladowany przez dziecko. Wzorce wyniesione z domu rodzinnego, dziecko przenosi do środowiska przedszkolnego, w sytuacjach trudnych wykorzystuje techniki odreagowywania napięć emocjonalnych, które pozwalają mu lepiej radzić sobie ze stresem, lękiem czy negatywnymi emocjami.
Dla dziecka w wieku przedszkolnym rodzic jest wzorem, autorytetem godnym do naśladownictwa, budzącym ogromne zaufanie. Rozwój dziecka w tym okresie przebiega w sposób dynamiczny, dlatego też jakość rodzicielskiej opieki w tym czasie, podejście do dziecka, wspieranie go ma kluczowe znaczenie. Wpływa bowiem na ich rozwój kompetencji psychospołecznych, fizycznych, poznawczych.
Dziecko jest odbiciem nas samych, stąd też tak bardzo ważne jest, żeby zachowanie rodziców było odbiciem zasad i wartości, które pragną przekazać dziecku.
W rodzinie dziecko zdobywa pierwsze doświadczenia społeczne, poznawcze i emocjonalne. Dziecko wchodząc w interakcje z rodzicami, kształtuje swoją osobowość, a także rozwija funkcje psychiczne. Obserwując zachowania matki i ojca przyswaja sobie pewne normy, wzorce i wartości, które są przyjęte i uznawane w społeczeństwie, w którym żyje.
Rozwój dziecka warunkowany jest zarówno przez środowisko - w tym działania rodziców, jak też przez jego temperament.
Aktywność dziecka przejawia się żwawością, tendencją do szybkiego reagowania, częstego i szybkiego poruszania się. Może wiązać się z aktywnością fizyczną, jak również chęcią wchodzenia w nowe sytuacje, odwagą. Takie czynności dostarczają dziecku odpowiedni poziom stymulacji, jak również rozładowują nadmiar napięcia. Im dziecko jest bardziej aktywne w codziennym życiu i potrzebuje więcej stymulacji, tym jego odwaga w nowym miejscu – w przedszkolu będzie większa.
Kolejny poziom temperamentu to zbliżenie/emocjonalność pozytywna. Cecha ta przejawia się skłonnością do nawiązywania nowych kontaktów społecznych, otwierania się na nowe sytuacje. Ten wymiar temperamentu można też określić jako towarzyskość.
Natomiast wysoki poziom emocjonalności negatywnej u dziecka może powodować reakcje połączone ze złością, histerią, niezadowoleniem, agresywnością.
Z kolei wysoki poziom nieśmiałości wskazuje na tendencję dziecka do reagowania napięciem, zahamowaniem i dążeniem do wycofywania się z kontaktów z ludźmi.
Myślę, że mogę się zgodzić ze stwierdzeniem, iż schematy zachowań dziecka w sytuacjach trudnych są pochodną cech rodzica dominującego.
Rozwój dziecka warunkowany jest przez środowisko rodzinne, które stanowi całość osobistych warunków środowiskowych, wiążących się bezpośrednio lub pośrednio z jego życiem i strukturą.
Uważam, że od relacji dziecko-rodzic zależy jego przyszłość i jakość życia w dorosłości.
Od swoich rodziców dziecko uczy się myśleć, mówić, kontrolować i opanowywać swoje reakcje, a także wywierać wpływ na innych ludzi. Dzięki wzorom osobowym, którymi są dla dziecka rodzice, uczy się ono kontaktów społecznych w grupie, stosunków emocjonalnych z rówieśnikami i dorosłymi, sposobu wyrażania swoich emocji, potrzeby powstrzymywania swoich reakcji.
Rodzina poprzez zamierzone oddziaływania opiekuńczo – wychowawcze, ale także przez niezamierzony wpływ wynikający ze wzajemnych powiązań uczuciowych oraz zespołu interakcji między członkami, przez wzory osobowe rodziców, przyczynia się do fizycznego, psychicznego i społecznego rozwoju dziecka.
Dzięki tym oddziaływaniom przygotowuje dziecko do samodzielnego życia w społeczeństwie, równocześnie przekazuje dziecku wartości, normy, wzory zachowań funkcjonujące w społeczeństwie.
Sądzę, że podstawowym czynnikiem w procesie kształtowania osobowości dziecka jest więź rodzinna. Pozytywne kontakty uczuciowe w rodzinie mają olbrzymi wpływ na socjalizację, wychowanie, opiekę i rozwój sfer emocjonalnych u dzieci. Jeśli rodzice zapewniają dziecku poczucie bezpieczeństwa, akceptacji, miłości, życzliwości, stworzą wówczas podstawy do rozwoju osobowości zrównoważonej i społecznie dobrze przystosowanej.
Myślę, iż sposób, w jaki rodzice traktują dzieci ma głęboki i trwały wpływ na życie emocjonalne dziecka oraz radzenie sobie ze swoimi emocjami.

Gmitrowicz, A., Janas – Kozik, M., Zaburzenia psychiczne dzieci i młodzieży. Warszawa, 2018, s. 102 – 108.