Dom i szkoła - przeciwdziałanie wadom postawy ciała u dzieci

Źródłem powstawania wad postawy są m.in. wrodzone wady budowy ciała, zniekształcenia spowodowane przez przebyte choroby, np. krzywicę itp., a także ogólne złe warunki bytowe. Przyczyny zaburzeń statyki ciała mogą być różne. Dużą rolę w tym względzie przypisuje się działaniu rozmaitych czynników zewnętrznych, które przeważnie nie stanowią bezpośredniej przyczyny wady, lecz mogą mieć wpływ na kształtowanie i utrwalanie się nawyku nieprawidłowej postawy, a nawet - w sposób czysto mechaniczny - pogłębiać zaistniałą wadę. Przyczynami, które mogą powodować, że dziecko nabywa wadliwą postawę są jednostronne, długotrwałe zajęcia asymetryczne, np. gra na skrzypcach albo stałe pochylenie lub rotacja głowy, spowodowana np. wadami wzroku czy słuchu. Największym niebezpieczeństwem jest jednak siedzący tryb życia i jednostajność pozycji, na które znajdujący się w okresie intensywnego wzrostu organizm dziecka - nie jest dostatecznie uodporniony.
W profilaktyce wad postawy bardzo ważną rolę odgrywa i dom, i szkoła. Oddziaływanie domu na organizm dziecka przypada głównie na okres niemowlęcy i wczesne dzieciństwo. Wówczas dziecko jest jeszcze bardzo uzależnione od rodziców. To oni stosując się do podstawowych zasad mają wpływ na prawidłową lub niewłaściwą postawę swojego malucha. Istotna jest zatem świadomość rodziców w tym zakresie.
Podstawą jest noszenie niemowlaka raz na jednej, innym razem na drugiej ręce. Kręgosłup dziecka nie ulega wówczas skrzywieniu bocznemu. Dziecko powinno być ubrane w lekką, nie krępującą ruchów odzież, a obuwie powinno być elastyczne, miękkie, z szerokimi noskami, usztywnioną piętą.
Rodzice od najmłodszych lat powinni zadbać o właściwe odżywianie dziecka. Szkodliwe jest zarówno niedożywienie, jak i przekarmienie. Nadmierny ciężar ciała przy słabej muskulaturze stanowić może poważny czynnik pogłębiający wadę, stąd w przypadku nadwagi dobrze jest stosować dietę odchudzającą oraz zintensyfikować ogólną aktywność ruchową.
Rodzice powinni kontrolować czas, który dziecko spędza przed komputerem czy telewizorem. Długotrwałe korzystanie z komputera, oglądanie telewizji związane jest z przebywaniem dziecka w wymuszonej pozycji siedzącej i w znacznym stopniu ma wpływ na pogorszenie się postawy ciała. Dlatego podczas oglądania TV, czytania można kłaść się na brzuchu. W ten sposób wzmacniane są mięśnie pleców i odpoczywają mięśnie pracujące podczas długiego siedzenia.
W czasie odrabiania lekcji tułów powinien być wyprostowany i oddalony od stołu 3–5 cm, nogi piszącego powinny dotykać całymi stopami podłoża lub podnóżka. Podczas odrabiania lekcji głowa powinna być nieznacznie pochylona nad stołem, zaś odległość oczu od końca długopisa powinna wynosić 30 – 35 cm, łokcie nie powinny leżeć na stole, ale wystawać nieco poza jego brzeg, zeszyt należy umieszczać na wprost środka piersi piszącego tak, aby prawy róg zeszytu leżał wyżej niż lewy.
Wysokość prawidłowo skonstruowanego krzesła powinna odpowiadać długości podudzia, wymodelowane oparcie – podpierać odcinek lędźwiowy kręgosłupa. Najwygodniejsze jest krzesło z regulacją w pionie i poziomie wysokości siedzenia i oparcia, dzięki czemu można dostosować je do wzrostu dziecka i częściowo do wady. Odrabianie lekcji powinno być przerywane co 30–40 minut zabawą ruchową lub pracą, która wymaga ruchu.
Rodzice muszą zapewnić odpowiednie warunki nocnego wypoczynku, tzn. dziecko musi mieć własne łóżko o dość twardym materacu i małą poduszeczkę tylko pod głowę, a sen dziecka powinien trwać 9 – 10 lub nawet 11 godzin (w zależności od wieku). Dorośli powinni zwrócić uwagę na odpowiednią pozycję dziecka podczas snu. Niewłaściwe jest np. zwijanie się dziecka w “kłębek”.
Wiele wad postawy ciała powstaje w okresie nauki szkolnej. Sama droga do szkoły to konieczność niesienia zeszytów i książek. Tornister należy dobrać do wzrostu dziecka tak, by ciężar równomiernie rozkładał się nieco poniżej łopatek. Górna krawędź tornistra powinna być idealnie na wysokości ramion dziecka, a dolna jego krawędź powinna się opierać na kości miednicy.Wskazane jest, aby posiadał szerokie, lekko usztywnione paski - szelki przymocowane u góry tornistra w pewnej odległości od siebie (a nie w tym samym punkcie). Tył powinien być usztywniony, prawidłowo wyprofilowany i elastyczny. Tornister pierwszoklasisty nie może być zbyt duży (dzieci uwielbiają nosić w nim zbędne przedmioty), ale jednocześnie musi być na tyle pojemny, by towarzyszyć uczniowi do klasy III. Z wiadomych powodów dobrze, gdy ilość noszonych książek nie jest zbyt duża.
Ważnym zadaniem szkoły jest dbałość o poprawną sylwetkę dziecka. Ponieważ nauka odbywa się w warunkach kilkugodzinnego siedzenia w ławce, przy stolikach, dlatego też ich odpowiednie rozmiary mają wpływ na postawę ciała ucznia. W klasach I-III dzieci mają własne klasopracownie, łatwiej jest wówczas dobrać właściwy rozmiar ławek. Należy dążyć do tego, aby zapewnić także dzieciom starszym właściwe warunki nauki, zróżnicować wysokość ławek i krzesełek. Jednostronność owego siedzącego trybu życia w połączeniu z objawami znużenia, które wywołuje wysiłek umysłowy, powoduje typową nawykową wadliwą postawę ciała, a temu należy przeciwdziałać.
Oprócz właściwego doboru wysokości ławki do wzrostu dziecka istotne są także ćwiczenia śródlekcyjne. Ich działanie skierowane jest na rozciągnięcie i rozluźnienie mięśni nadmiernie napiętych, z jednoczesnym wzmocnieniem grup mięśniowych rozciągniętych na wskutek siedzenia w ławkach. Ćwiczenia śródlekcyjne mają także korzystny wpływ na układ krążenia i oddechowy. Ćwiczenia tego typu powinny stanowić integralną część procesu nauczania i wychowania, a zatem mogą być wykonywane na każdej jednostce lekcyjnej. Powinny odbywać się w sali lekcyjnej przy otwartych oknach, trwać od 2 do 4 minut. W klasach I – III mogą być prowadzone w formie zabawowo – zadaniowej, a w klasach IV – VI w formie ścisłej.
Celem ćwiczeń śródlekcyjnych jest przerwa w pracy umysłowej, pożądana zmiana pozycji, czy choćby wprowadzenie dobrego nastroju w klasie. Ćwiczenia spowodują odprężenie całego organizmu, przyspieszą krążenie krwi, pogłębią oddech, co w efekcie podniesie sprawność umysłową uczniów i zmobilizuje ich do dalszej pracy.
Bardzo często dzieci, u których dom nie ukształtował właściwych postaw do kultury fizycznej, mogą je nabyć dopiero w procesie nauczania w szkole pod wpływem naśladownictwa koleżanek, kolegów, nauczycieli.
Nauczyciel, a zwłaszcza nauczyciel wychowania fizycznego, odgrywa istotną rolę w kształtowaniu właściwych postaw, nawyków higienicznych i zdrowotnych swoich wychowanków. Nie powinien narzucać uczniom swojego zdania, ale dyskretnie wskazywać to, co ważne, właściwe cenne dla zdrowia. Niezbędne jest nabycie przez nauczyciela umiejętności interpersonalnych, a szczególnie dotyczących sposobów komunikowania się, cierpliwego i aktywnego słuchania, umiejętności akceptacji, autentyczności i otwartości. W pracy zawodowej ważna staje się umiejętność odkrywania indywidualnych cech osobowościowych ucznia, jego możliwości, zainteresowań. To umiejętności, zaangażowanie nauczyciela mogą skutecznie zachęcić dziecko do systematycznej aktywności ruchowej, do codziennych ćwiczeń korekcyjnych.
Najlepszym czynnikiem wpływającym na zmianę postawy ucznia jest taka organizacja lekcji, aby wystąpiły w niej pożądane reakcje u ucznia: radość, zadowolenie, satysfakcja. Ważna jest regularność i rytmiczność lekcji wychowania fizycznego, zajęć gimnastyki korekcyjno - kompensacyjnej oraz odpowiednie umiejscowienie w tygodniowym planie zajęć szkolnych. Spełnienie tych warunków gwarantuje ciągłość oddziaływania na dziecko przez cały czas jego pobytu w szkole.
Ważne jest, aby nauczyciel prowadzący zajęcia z gimnastyki korekcyjnej posiadał informacje o wskazaniach i przeciwwskazaniach specyficznych dla dziecka w związku z jego wadą. Zazwyczaj wiadomości na ten temat posiada higienistka szkolna, współpracująca z lekarzami w ośrodkach zdrowia. Nauczyciel uzyskane informacje powinien uwzględnić w czasie lekcji, włączyć się aktywnie w działania mające na celu wyrównanie niedomogów w stanie zdrowia uczniów. Przeciwdziałanie stwierdzonym wadom postawy i wyrównywanie odchyleń fizjologicznych jest głównym celem gimnastyki korekcyjnej. Na zajęciach gimnastyki korekcyjno – kompensacyjnej uczniowie powinni poznać i nauczyć się prawidłowego wykonywania ćwiczeń odpowiednich do ich wady postawy. Należy uświadomić najmłodszym konsekwencje wadliwego sposobu siedzenia, noszenia tornistrów, chodzenia czy stania oraz nauczyć prawidłowego wykonywania w/w czynności. Należy kłaść nacisk na dokładność wykonywanych ćwiczeń i dążyć do wyrobienia nawyku utrzymywania prawidłowej postawy w czasie stania, chodzenia, biegu.
Kształtowanie nawyku prawidłowej postawy ciała powinno przebiegać w czterech następujących po sobie fazach.
Etap I polega na uświadomieniu dziecku jego wady. Tłumaczy się maluchowi przyczyny powstania wady oraz uświadamia konsekwencje zaniechania ćwiczeń. Dziecko rozumiejąc problem, współpracuje z nauczycielem, solidnie i systematycznie ćwiczy, nie traktuje monotonnych ruchów jako kary, a wręcz przeciwnie, mogą mu one sprawiać radość, być wyzwaniem. Kolejny etap polega na korygowaniu wady poprzez przyswojenie i opanowanie korekcji lokalnych, a później globalnych. Gdy nieprawidłowe nawyki zanikną, przechodzi się do wytworzenia nawyków prawidłowych.
Etap III polega na wykształceniu wytrzymałości posturalnej, tzn. zdolności do długotrwałego utrzymania postawy skorygowanej. Dziecko należy uczyć kontroli ustawienia kończyn, miednicy, brzucha, klatki piersiowej w różnych pozycjach wyjściowych, zaczynając oczywiście od łatwiejszych, a przechodząc a przechodząc do trudniejszych.
Faza IV polega na utrwaleniu postawy prawidłowej w warunkach zbliżonych do życia codziennego. W czasie jej trwania pierwotnie świadomie korygowana postawa staje się czynnością automatyczną, nawykową.
Podczas zajęć z gimnastyki korekcyjnej należy stosować ćwiczenia intensywne, ale o małej częstotliwości i krótkim czasie trwania. Unikać należy ćwiczeń wytrzymałościowych, siłowych oraz intensywnych o wydłużonym czasie trwania. W czasie ćwiczeń korekcyjnych dzieci powinny być ubrane w luźne stroje gimnastyczne. Sala powinna być dobrze wywietrzona, a jeśli pozwala na to temperatura, mogą być otwarte okna. Podłogę należy ścierać wilgotną szmatą, tak by w czasie ćwiczeń oddechowych dzieci nie wdychały kurzu.
Dobrze, gdy dzieci z wadami postawy ciała uczestniczą dwa razy w tygodniu w zajęciach na pływalni i dwa razy w ciągu tygodnia w ćwiczeniach na sali. W pozostałych dniach dziecko powinno ćwiczyć pod kontrolą rodziców w domu, wykonując zestaw ćwiczeń zalecanych.
Korygowanie wad postawy poprzez zajęcia na pływalni jest bardzo lubianą przez dzieci formą terapii. Zajęcia na basenie pozwalają łączyć przyjemność, jaką jest dla dziecka przebywanie w wodzie i doskonalenie umiejętności pływackich z oddziaływaniem terapeutycznym, którego dziecko – zaabsorbowane ruchem w wodzie – może nawet nie dostrzegać. Zajęcia w wodzie są atrakcyjną formą aktywności ruchowej. Specyfika środowiska wodnego umożliwia odciążenie kręgosłupa, wpływa hartująco, pozwala stosować różnorodne ćwiczenia oddechowe. Środowisko wodne sprzyja rozluźnieniu mięśni i elongacji (wydłużaniu) kręgosłupa, a przez to ułatwia przyjęcie prawidłowej postawy ciała. Ruchy lokomocyjne w wodzie pozwalają likwidować przykurcze mięśniowe, odpowiedzialne za wady postawy ciała oraz umożliwiają wzmacnianie gorsetu mięśniowego, utrzymującego skorygowaną postawę.
Wiele osób uważa, że jedynie pływanie jest skutecznym sposobem leczenia wad postawy. Stanowisko takie prezentuje także część lekarzy.
Zajęcia korekcyjne sprowadzają się do zabiegów terapeutycznych, w których dziecko powinno brać czynny, świadomy udział.
Nad prawidłowością wykonywania tych czynności powinni czuwać nauczyciele, a także rodzice uczniów. Na każdej lekcji powinny odbywać się ćwiczenia śródlekcyjne, a na lekcji wychowania fizycznego - ćwiczenia, zabawy lub gry o charakterze korekcyjnym. Uczniom należy przekazywać informacje na temat higieny osobistej, higieny stóp, prawidłowych sposobów siedzenia podczas odrabiania lekcji, oglądania telewizji, prawidłowego sposobu chodzenia, noszenia tornistra. Należy także uświadamiać uczniom zagrożenia, jakie niesie ze sobą technologia informacyjna nie tylko w odniesieniu do wad postawy.
Na te sprawy powinni zwracać uwagę uczniów wszyscy nauczyciele, gdyż nie tylko przygotowani pedagogicznie lekarze mogą zajmować się wychowaniem do zdrowia.

Literatura:
1.Demel M.: Nauczyciel zdrowia, Nasza Księgarnia, Warszawa 1972.
2.Demel M: Pedagogika zdrowia, Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne, Warszawa 1973.
3.Kasperczyk T.: Wady postawy ciała - diagnostyka i leczenie, Kasper, Kraków 1998.
4.Kołodziejowie M., J., Momola I.: Gimnastyka korekcyjno-kompensacyjna w szkole, Wydawnictwo Oświatowe FOSZE, Rzeszów 1998.
5.Kutzner - Kozińska M.: Dbaj o prawidłową postawę ciała dziecka, Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne, Warszawa 1995.
6.Kutzner - Kozińska M.: Korekcja wad postawy, Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne, Warszawa 1981.
7.Kutzner-Kozińska M., Wlaźnik K.: Gimnastyka korekcyjna dla dzieci 6-10-letnich, Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne, Warszawa 1988.
8.Wodnicka E.: Rola nauczyciela wychowania fizycznego w kształtowaniu pozytywnych postaw wobec kultury fizycznej, “Lider” nr 6/ 2004.
9.Woynarowska B., Pułtorak M.: Zachowania zdrowotne i postrzeganie własnego zdrowia przez młodzież w wieku 11-16 lat w Polsce. “Kultura Fizyczna” nr 7-8/1991.
10.“Wychowanie Fizyczne i Zdrowotne” nr 1/2002, nr 6-7/2002, nr 10/2002.
11. http://www.herlitz.pl/ - prawidłowy tornister