Biblioterapia a czytelnictwo

W odbiorze społecznym biblioterapia jest często mylona z czytelnictwem, ponieważ w obu pojęciach występuje element oddziaływania przez książkę i w obu procesach może się dokonać terapia. Obie te dziedziny są sobie rzeczywiście bliskie, ale konieczne jest wskazanie różnicy między tradycyjnym czytelnictwem a biblioterapią.
W fachowej literaturze bibliotekarskiej cytuje się najczęściej definicję R.J.Rubin, która określa biblioterapię jako program aktywności oparty na intensywnych procesach zastosowania drukowanych i niedrukowanych materiałów, zarówno wyobrażeniowych, jak i informacyjnych, ułatwiających przy pomocy bibliotekarza lub innego profesjonalisty osiąganie wglądu w normalne lub dokonywanie zmian w emocjonalnie zaburzonym zahamowaniu.
Termin biblioterapia pochodzi z dwóch wyrazów greckich „biblion” – książka, „therapeo” – leczę.
Podstawy biblioterapii stworzył N.A. Rubakin, który od 1916 r. w Lozannie w Instytucje Bibliopsychologii zapoczątkował badania nad reakcjami indywidualnych czytelników. Specjalizując się w psychologii czytelnictwa wskazywał on szerokie możliwości wykorzystywania drukowanych i niedrukowanych materiałów ułatwiających osiągnięcie pewnych zmian w zachowaniu jednostek. Biblioterapia zdaniem Wity Szulc, jest to „ wykorzystywanie książki do pomagania ludziom stojącym w obliczu poważnych problemów życiowych przez osoby, które dobrze znają i książki, i ludzi. Środki do biblioterapii są uzależnione od potrzeb psychicznych, sytuacji życiowej i zdrowotnej pacjenta oraz możliwości i wiedzy bilblioterapeuty.”
Według Danuty Gostyńskiej zadanie biblioterapii polega na odbudowie równowagi psychicznej człowieka przez lekturę, a „cel, to rozbudzenie zdolności samodzielnego i prawidłowego moralnie myślenia [...] , aby chory mógł sam odnajdować najlepsze koncepcje ułożenia swoich stosunków ze światem zewnętrznym” W zespole WSPS i IBIN UW powołanym do podstawowych badań na temat „Biblioterapia jako metoda pedagogiki specjalnej” realizowanych w latach 1990-1991 opracowano charakterystykę biblioterapii. Według niej „Biblioterapia jest zamierzonym działaniem przy wykorzystaniu książki lub materiałów niedrukowanych (obraz, film itp.), prowadzącym do realizacji celów rewalidacyjnych, resocjalizacyjnych, profilaktycznych i ogólnorozwojowych. Takim celem może być zarówno akceptacja własnej niepełnosprawności, jak również działalność kompensacyjna, czy akceptacja dziecka upośledzonego przez otoczenie. Koniecznym warunkiem biblioterapii jest międzyosobowy kontakt indywidualny biblioterapeuty z jedną osobą bądź grupą.”
Najczęściej wymienia się dwie podstawowe kategorie biblioterapii:
• biblioterapię kliniczną,
• biblioterapię wychowawczo-humanistyczną (rozwojową).
Biblioterapia kliniczna wymaga pogłębionego przygotowania z zakresu psychologii czy psychiatrii. W przeciwnym razie stosowanie tego typu działań może okazać się tylko pozorne. Jako formę terapii klinicznej wskazuje się postępowanie interwencyjne pomagające osobom mającym na celu kłopoty z problemami emocjonalnymi.
W pedagogice specjalnej preferowany jest typ biblioterapii rozwojowej, który może być realizowany w działalności pedagogicznej wychowawcy. Terapia rozwojowa przez odpowiedni dobór literatury lub środków audiowizualnych pomaga w rozwiązywaniu zwykłych problemów występujących w życiu człowieka. Wśród walorów biblioterapii wychowawczo-humanistycznej należy zwrócić uwagę na jej możliwości kompensacyjne. Na przykład dzieci długo unieruchomione mogą kompensować potrzebę ruchu przez kontakt z literaturą przygodową lub sportową. Innym walorem biblioterapii jest jej funkcja profilaktyczna. Zajęcie czasu wartościową treścią pozwala zapobiegać niewłaściwym zachowaniom. Jest to szczególnie ważne u dzieci lekko upośledzonych umysłowo, które łatwo ulegają wpływom zdemoralizowanych kolegów.
Rozwijanie twórczości w trakcie pracy biblioterapeutycznej to kolejny jej walor. Niektóre kierunki biblioterapii nastawione są na tworzenie „własnej” literatury, co ma znaczenie nie tylko defrustrujące, rozładowujące, ale także społeczne, podnoszące przez twórczość prestiż osoby niepełnosprawnej w otoczeniu.
W biblioterapii winny uczestniczyć trzy podstawowe elementy:
• identyfikacja – daje uczestnikom biblioterapii zastępcze przeżycie, pozwala mówić o swoich uczuciach z zachowaniem pozorów mówienia o bohaterze,
• projekcja – uczestnik wyciąga wnioski co do sensu wyrażonego przez autora w kategoriach własnej „teorii życia”, którą może „narzucić” bohaterowi,
• katharsis – odreagowanie napięcia, a nawet moralnego zachwytu,
• wgląd – uczestnik doznaje samopoznania, wzbogaca uczucia i motywy, które mogą zmienić jego zachowanie.
Aby biblioterapia mogła realizować postawiony przed sobą cel, należy uwzględnić następujące elementy.
Cele: powinny zawsze dotykać problemów ważnych dla uczestników biblioterapii. Mogą wynikać z zadań rozwojowych dla poszczególnych grup wiekowych. Często celem programu biblioterapeutycznego jest zapewnienie wsparcia psychologicznego i duchowego, poprawa samopoczucia, zaakceptowanie siebie w trudnej sytuacji życiowej. Czasami cele formułowane są bardzo konkretnie, np. zmniejszenie agresywności.
Dobór materiałów: poza książkami są to materiały alternatywne: filmy, nagrania słowno-muzyczne. W doborze materiałów do programu trzeba zwrócić uwagę na percepcyjną dostępność materiału, np. książki obrazkowe dla dzieci wymagających specjalnej stymulacji rozwoju języka (upośledzonych umysłów), historyjki obrazkowe książki z ilustracjami w języku migowym (dla dzieci głuchych).
Warunki czytania: mają duży wpływ na percepcję. Należy więc zapewnić nie tylko komfort czytania, ale i nastrój sesji biblioterapeutycznej. Zajęcia te powinny odbywać się w oddzielnym pomieszczeniu, aby uczestnik sesji mógł skupić się na problemie i chciał się szczerze wypowiadać.
Dobór uczestników: ma być dokonywany pod względem wspólnoty potrzeb i problemów, które chce się w trakcie rozwiązać. Bardzo ważną sprawą jest dobrowolność uczestnictwa.
Biblioterapeuta: (lider animator) powinien być odpowiednio przygotowany do pełnienia swej funkcji. Zadaniem biblioterapeuty jest dobrze i operatywnie orientować się w materiałach, aby szybko je dopasować do zmieniających się potrzeb i użytkowników.
Metodyka biblioterapii: Najprostszy podział biblioterapii wychowawczej, to:
- biblioterapia indywidualna,
- biblioterapia grupowa.
Ze względu na materiały stosowane w biblioterapii można z niej wyodrębnić:
- poezjoterapię, w której poezję tworzą sami uczestnicy, bądź opiera się ona na zwykłych edycjach poetyckich,
- audiowizjoterapię, gdzie książkę zastępuje się nagraniem na taśmie magnetofonowej lub filmem wideo. Jest to szczególnie pożądane względem osób z uszkodzonym słuchem, gdzieniegdzie wobec osób starszych.
Biblioterapeuta zanim przystąpi do realizacji programu powinien:
- zapoznać się z diagnozą uczestnika biblioterapii i jego problemami,
- określić cele programu, dobrać do nich materiały, opracować przebieg biblioterapii,
- przedstawić na tyle atrakcyjność programu, żeby zachęcić do uczestnictwa w nim,
- uwzględnić opinie i intencje uczestników programu,
- dyskretnie kierować programem bez dydaktyzmu i narzucania własnych opinii,
- kontrolować wyniki programu,
- stworzyć pozytywną atmosferę pracy.
Terapeutyczne działanie literatury jest tą dziedziną, która najbardziej upodabnia czytelnictwo do biblioterapii.
W. Goriszowski określa czytelnictwo jako „ złożone zjawisko, które obejmuje psychiczny proces kontaktów czytelnika z książką lub czasopismem , proces pedagogiczny i społeczny. Przez psychiczny proces kontaktów czytelnika z książką rozumie nastawienie czytelnika do lektury, zaciekawienie, zamiłowanie do czytania, rozumienie treści lektury. Proces pedagogiczny – mieści w sobie zarówno problem dostępu do lektury, uwarunkowań jak i realizowanych celów wynikających z tych kontaktów.”
W Encyklopedii Współczesnego Bibliotekarstwa Polskiego czytamy czytelnictwo to proces społecznej komunikacji, w którym książka stanowi narzędzie przenoszenia kultury za pomocą symboli.
Znaczenie czytelnictwa wynika ze specyfiki książki pełniącej w systemie kultury podwójną rolę: instrumentalną – jako proces komunikacji oraz jako cel sam w sobie jako dzieło sztuki. Książka w znacznej mierze wzbogaca wiedzę młodego czytelnika o otaczającym go świecie, wpływa na rozwój jego zainteresowań, pełni funkcję wychowawczą.
Głównym celem czytelnictwa jest zaspokajanie potrzeb kulturowych, naukowych i rozwojowych społeczeństwa. W biblioterapii natomiast najważniejsza jest realizacja potrzeb specjalnych wynikających z określonej niepełnosprawności. Różnica między czytelnictwem a biblioterapią tkwi w tym, iż w czytelnictwie nie wyodrębniono swoistych celów terapeutycznych. Jednakże z analizy celów, jakie stawia sobie czytelnictwo, można pośrednio wyprowadzić także cele rewalidacyjne, które zawsze polegają na doprowadzeniu osoby niepełnosprawnej do normalnego funkcjonowania, a więc do realizacji normalnych potrzeb ludzkich, w tym także kulturowych. Różnica między obydwoma typami działalności polega na różnym korzystaniu z książek. Uczestnik biblioterapii nie musi wykazywać się oczytaniem, które przecież w pewnym wieku staje się elementem poziomu czytelnictwa, ważna jest jednak możliwość wymiany zdań, rozmowy, dyskusji, podczas których wiąże się treści książkowe z rozwiązywaniem problemów.

Bibliografia

1. Borecka I. : Biblioterapia – poglądy, doświadczenia. Poradnik Bibliotekarza”, 1991 nr 1.
2. Borecka I.: Biblioterapia w szkole podstawowej i gimnazjum. Wydaw. UZUS, Wałbrzych 2002.
3.Goriszkowski W.: Książka i wychowanie Wydaw. Śląsk, Katowice 1973
4.Skórnicka G.: Terapeutyczna funkcja książki dla dzieci i młodzieży. WOM, Wałbrzych 1993
5.Tomasik E.: Czytelnictwo i biblioterapia w pedagogice specjalnej. WSPS, Warszawa 1994.