Powodzenia i niepowodzenia dydaktyczne

Powodzenia i niepowodzenia dydaktyczne oraz wychowawcze składają się na powodzenia i niepowodzenia szkolne. Są to zjawiska, które zazwyczaj rozpatruje się łącznie. W nauczaniu bowiem kiedy kończy się powodzenie, rozpoczyna się niepowodzenie i odwrotnie.
Powodzenie szkolne to oczywiście zjawisko pozytywne i pożądane. Nauczyciele, rodzice oraz wszyscy, którzy mają wpływ na funkcjonowanie szkoły starają się, aby dzieci z pozytywnym nastawieniem przychodziły do szkoły i wracały z niej. Na powodzenie ucznia mogą składać się różne czynniki. Jednym z nich jest stosunek nauczyciela do ucznia, jego sposób traktowania ucznia, a także życzliwość i wyrozumiałość w stosunku do niego. Każdy człowiek odczuwa naturalną potrzebę akceptacji. Może ona przejawiać się w różnych sytuacjach; nawet najdrobniejsze pochwały pod adresem dziecka przynoszą mu zadowolenie. Zwrócenie uwagi na strój ucznia, jego fryzurę i staranny zeszyt sprawiają wiele radości. O powodzeniu szkolnym decydują też stosunki koleżeńskie. To na terenie szkoły, w czasie przerw międzylekcyjnych, wycieczek, zabaw nawiązują się przyjaźnie, które czasem trwają długie lata i są przyjemnym wspomnieniem z czasów szkolnych.
Dla wielu uczniów szkoła jest miejscem, gdzie mogą realizować swoje zainteresowania, nie zawsze ściśle związane z przedmiotami nauczania. Dzieci chętnie występują w teatrzyku szkolnym, czy zespole muzycznym. Przynosi im to satysfakcję, zadowolenie z siebie, zwłaszcza gdy nie odnoszą sukcesów w nauce szkolnej. Niektórym uczniom powodzenia szkolne kojarzą się z sukcesami sportowymi odnoszonymi na terenie szkoły. Udział w zawodach sportowych jest dla nich powodem do dumy i radości. Bardzo ważnym czynnikiem wpływającym na powodzenie szkolne są oceny szkolne. Uczniowie, którzy otrzymują bardzo dobre oceny z przedmiotów nauczania, otrzymują nagrody, wyróżnienia, co niewątpliwie wpływa na ich dobre samopoczucie w szkole oraz motywuje do dalszej pracy.
Trudno wymienić wszystkie sytuacje, które mają wpływ na powodzenie szkolne dziecka, gdyż często są one często niedostrzegalne dla nauczyciela. Podobnie jak niedostrzegalny jest moment, kiedy pojawia się niepowodzenie.
Niepowodzenia szkolne od wielu już dziesięcioleci skupiają na sobie uwagę nie tylko pedagogów, psychologów, socjologów i polityków oświatowych, lecz również nauczycieli, rodziców i samych uczniów. Niepowodzenia szkolne przybrały w ostatnich latach niepokojące rozmiary we wszystkich niemal krajach i zostały uznane za „problem oświatowy”.
Niepowodzenia szkolne kojarzą się powszechnie z brakiem sukcesów szkolnych pewnej grupy uczniów w ogólnodostępnej szkole podstawowej, stosując wobec wszystkich wychowanków ten sam system dydaktyczno-wychowawczy. Tak rozumiane niepowodzenia charakteryzują się według C. Kupsiewicza występowaniem wyraźnych rozbieżności między wymaganiami wychowawczymi i dydaktycznymi szkoły, a postępowaniem uczniów oraz uzyskiwanymi przez nich wynikami nauczania i uczenia się. Z tej definicji wynika, że niepowodzenia szkolne obejmują niepowodzenia dydaktyczne i niepowodzenia wychowawcze. J. Konopnicki określa niepowodzenia dydaktyczne jako stan, w którym znalazło się dziecko na skutek niespełnienia wymagań szkoły. Precyzyjniej zjawisko niepowodzeń dydaktycznych określił W. Okoń. Jego zdaniem niepowodzenia dydaktyczne to rozbieżność pomiędzy wiadomościami, umiejętnościami i nawykami, faktycznie opanowanymi przez uczniów, a materiałem jaki powinni opanować według założeń programowych w zakresie poszczególnych przedmiotów.
Zagadnienie niepowodzeń szkolnych znalazło odzwierciedlenie w wielu opracowaniach naukowych. Autorzy tych opracowań próbowali pokazać przyczyny niepowodzeń i ich skutki, ale także znaleźć środki zaradcze. Słownik pedagogiczny definiuje niepowodzenia szkolne jako proces ujawniania się braków w wymaganych przez szkołę wiadomościach i umiejętnościach uczniów oraz negatywnego stosunku młodzieży wobec tych wymagań.
W procesie tym badacze polscy, zwłaszcza Jan Konopnicki, wyróżniają kilka faz. Pierwsze dwie fazy to okres niepowodzenia ukrytego; pojawiają się wówczas pierwsze braki w opanowaniu materiału, stopniowo stają się one coraz większe, jednocześnie występują pierwsze oznaki niezadowolenia ze szkoły i negatywnego do niej stosunku. W fazie trzeciej szkoła zauważa już braki i pojawiają się oceny niedostateczne. Niepowodzenie szkolne staje się jawne. Fazą czwartą jest drugoroczność lub w skrajnym przypadku odsiew szkolny, a więc zjawisko całkowitego przerwania nauki przed ukończeniem szkoły.
Jeśli ocena niedostateczna nie odnosi się do całorocznej pracy ucznia, lecz jest rezultatem nieopanowania części materiału, mówimy o tzw. jawnym opóźnieniu przejściowym. Wczesne wykrycie tego rodzaju opóźnienia przez szkołę daje możliwość podjęcia środków zaradczych i likwidacji braków w wiadomościach i umiejętnościach. Gdy ocena niedostateczna odnosi się do wyników całorocznej pracy ucznia, dotyka go zjawisko drugoroczności. Drugoroczność wywiera jednak ujemny wpływ na większość uczniów, zniechęca ich do pracy, wpływa niekorzystnie na stosunek do otoczenia, wywołuje kompleksy i zaburzenia w zachowaniu.
Zbliżone stanowisko w sprawie etapów narastania niepowodzeń w nauce szkolnej zajmuje również Cz. Kupsiewicz, który wyróżnia siedem faz powstanie i narastanie tego zjawiska. Pierwsza z nich to powstanie drobnej luki w wiadomościach ucznia. Druga, to narastanie dalszych luk połączone z pojawieniem się trudności w nauce w zakresie danego przedmiotu i pierwsze objawy niechętnego stosunku ucznia do przedmiotu, pierwsze ucieczki z lekcji. Trzecia faza to ujawnienie przez nauczyciela braków w wiadomościach ucznia i pierwsze oceny niedostateczne, dalszy wzrost niechęci ucznia do nauki. W czwartej fazie występują próby zlikwidowania braków przy pomocy rodziców lub korepetytora. Występują tu objawy osłabienia ambicji ucznia, brak wiary we własne siły oraz przekonanie o niemożności poradzenia sobie z nauką. Piąta faza to dalsze oceny niedostateczne z przedmiotu, kolejne próby ucieczek z lekcji, przejawy agresywnego stosunku wobec nauczycieli i rodziców. W szóstej fazie następuje drugoroczność. Natomiast w siódmej przerwanie nauki szkolnej (odsiew).
Niepowodzenia ucznia są więc wynikiem długofalowego procesu, którego początek jest trudno wykrywalny. Objawia się on spadkiem przystosowania szkolnego wychowanka wskutek narastania jego niewydolności szkolnej.
Przyczyny niepowodzeń szkolnych są na ogół wielorakie i złożone. Pierwszym czynnikiem wpływającym na powodzenia szkolne są warunki społeczne, a przede wszystkim środowisko rodzinne dziecka. Czynniki natury społecznej wpływające na naukę dziecka to sytuacja materialna rodziny, praca ucznia w gospodarstwie domowym, warunki odrabiania prac domowych, liczebność rodzeństwa, atmosfera domowa, poziom świadomości wychowawczej rodziców, pijaństwo, rozbicie rodziny, dbałość o dziecko i jego wychowanie, współpraca rodziców lub opiekunów dziecka ze szkołą, poziom kulturalny i moralny życia domowego, ujemne lub dodatnie wpływy otoczenia.
Drugim czynnikiem, od którego zależą wyniki pracy dydaktycznej, jest sam uczeń, jego stan zdrowia, zadatki dziedziczne w postaci funkcjonowania zmysłów, zdolności, określony temperament oraz jego rozwój ogólny, na który składa się zdobyta wiedza, doświadczenie, życie uczuciowe, cechy charakteru, rozwój aktywności, samodzielności, dociekliwości, wytrwałości w dążeniu do celu, odpowiednich zainteresowań i zamiłowań oraz tendencji samokształceniowych. Duży wpływ na powstawanie niepowodzeń szkolnych mają zakłócenia rozwoju psychofizycznego dziecka. Osiąganie powodzeń szkolnych utrudniają: defekty wzroku, słuchu oraz wszelkie choroby i urazy pogarszające stan zdrowia dziecka, wypadki i inne zdarzenia losowe, obniżona sprawność intelektualna dziecka, obniżony poziom inteligencji, zaburzenia w funkcjonowaniu receptorów i narządów ruchu, opóźnienie rozwoju procesów umysłowych, różne zakłócenia w rozwoju uczuciowości, motywacji i postaw, a także związane z nimi zaburzenia funkcjonowania społecznego. Czynniki te bardzo często tworzą skomplikowany splot niekorzystnych dla nauki warunków. Szybko staje się on tak złożony, że po pewnym okresie niepowodzeń szkolnych otoczenie dziecka nie może już stwierdzić, co było pierwotnym źródłem trudności w nauce, a co jest konsekwencją niepowodzeń.
Trzecim czynnikiem, od którego zależą powodzenia szkolne, jest nauczyciel i narzędzia jego działalności oraz szkoła. I tak, wyniki pracy nauczyciela zależą od jego cech wewnętrznych, takich jak przygotowania pedagogicznego i dydaktycznego (lepszego lub gorszego), doświadczeń życiowych (skromnych lub bogatych), zdolności (mniejszych lub większych), charakteru, postawy (społecznej lub egoistycznej), zamiłowania do pracy nauczycielskiej, niechęci do niej.
Oprócz czynników wewnętrznych nauczyciela określony wpływ na powodzenia szkolne mają również czynniki zewnętrzne, np. pozycja społeczna nauczyciela, jego autorytet, warunki materialne, warunki życia osobistego na tle środowiska, szczególnie fakt czy to życie jest mniej lub bardziej szczęśliwe.
Narzędzia pracy nauczyciela to programy nauczania i podręczniki, które bardzo często są niedoskonałe. Źródłem słabych wyników w nauce są zwykle pewne błędy w doborze treści i metod nauczania. Jeżeli zadania stawiane dziecku są zbyt trudne albo zbyt łatwe, proces uczenia się może ulec zakłóceniom.
Poważnym źródłem niepowodzeń szkolnych może być sama szkoła, jej warunki lokalowe i wyposażenie w pomoce naukowe, atmosfera szkoły - współżycie i współdziałanie grona nauczycielskiego, organizacja życia szkolnego, organizacje uczniowskie, praca pozalekcyjna w szkole, kontakty między uczniami oraz oddziaływanie rówieśników.
Jeśli te czynniki zostają zaburzone, ma to odbicie w psychice dziecka, działa na odpowiednią motywację do nauki, na jego zachowanie. Dziecko staje się zalęknione, niezrównoważone, agresywne, przeżywa strach i uczucie zagrożenia, stresy i kompleksy. Taki stan psychiczny nie sprzyja nauce, powoduje trudności w mówieniu, czytaniu - dysleksja, pisaniu - dysgrafia, liczeniu, a później i w innych dziedzinach. Dzieci popełniają dużo błędów, zapominają o pisaniu znaków interpunkcyjnych, mylą litery i wyrazy o zbliżonych kształtach, mają trudności w kształtowaniu pojęć liczbowych i rozwiązywaniu zadań matematycznych, występuje u nich niezręczność manualna, z czym się wiąże brzydkie i nierówne pismo, kleksy, plamy w zeszycie itp.
Najczęściej przyczyny powodujące niepowodzenia szkolne mają charakter sprzężony, stanowią splot różnych uwarunkowań. Ujawniając się najpierw w nauce, rzutują najczęściej na zachowanie lub odwrotnie. Wówczas zamiast poważnie zainteresować się przyczyną niepowodzeń, dorosłe otoczenie formułuje opinie: „On jest zdolny, ale leniwy”, „On jest mało zdolny, a do tego jeszcze nie chce się uczyć”, „Gdyby chciał, na pewno miałby lepsze stopnie” itp.

Literatura:
1. W. Okoń, Słownik pedagogiczny, Warszawa 1975
2. J. Konopnicki, Powodzenia i niepowodzenia szkolne, Warszawa 1966
3. Cz. Kupisiewicz, Niepowodzenia dydaktyczne, Warszawa 1972
4. E. Wojda, Rodzaje i przyczyny niepowodzeń szkolnych, „Edukacja i Dialog” 2001, nr 9- 10
5. H. Miciura, Miejsce słabego ucznia w klasie, „Edukacja i Dialog” 2001, nr 9- 10