Wpływ współczesnych mediów elektronicznych na proces wychowawczy dziecka w świetle wybranej lektury przedmiotu

Wstęp

Rodzina jest pierwszym i najważniejszym środowiskiem wychowawczym w życiu dziecka. Jest podstawową komórką w naszym społeczeństwie. Rodzice, poprzez ciągłe, celowe oddziaływanie kształtują pożądaną osobowość swoich dzieci. W swoich wysiłkach wspierani są przez pozostałych członków rodziny oraz liczne, przeznaczone do tego instytucje. Najlepiej, kiedy w strukturę domu rodzinnego wchodzi kilka pokoleń jej członków. Dziecko ma wtedy możliwość korzystania z jej doświadczeń, a także może czerpać z licznych wzorców wskazujących wiele możliwości postępowania. Liczne kontakty pozytywnie wpływają na kształtowanie relacji dziecka z rodziną i społeczeństwem. Dają mu poczucie bezpieczeństwa.
W ostatnich latach coraz większą rolę w życiu człowieka spełniają media elektroniczne. Są nieodłącznym elementem naszego życia. Pełnią rolę narzędzia pracy, ułatwiają zmagania z problemami życia codziennego, stanowią dla nas rozrywkę. Niewątpliwie coraz dalej wkraczają do naszego świata. Czas, który jeszcze kilkanaście lat temu przeznaczany był na obcowanie z  pozostałymi członkami rodziny i społeczeństwem, obecnie spędzany jest przed komputerem, telewizorem, w Sieci. Oprócz pożytecznych funkcji sprawiają, że dzieci poświęcające zbyt wiele czasu mediom nie potrafią nawiązywać prawidłowych relacji z rówieśnikami, a w szczególności doprowadzają do rozluźnienia więzi rodzinnych.
Proces wychowawczy uwarunkowany jest, między innymi, licznymi szansami i zagrożeniami, jakie niosą ze sobą współczesne media. Należą do nich telewizja, komputer i Internet. Niewątpliwie korzystanie z mediów elektronicznych wspomaga rodziców w procesie kształtowania osobowości młodego człowieka, niemniej jednak niewłaściwie stosowane mogą nieść ze sobą negatywne skutki. Należą do nich problemy zdrowotne, uzależnienie, osłabianie więzów społecznych, a także wypaczanie obrazu rzeczywistości w umyśle młodego człowieka. Dorośli świadomi są szans, jakie dają im możliwości współczesnej techniki, ale nieobce im są również niebezpieczeństwa płynące z nieracjonalnego z nich korzystania.
Wszechobecność telewizji, komputerów, gier komputerowych i Internetu w życiu naszych dzieci sprawia, iż są częstym obiektem badań. Wcześniejsze opracowania wskazywały głównie na możliwości, jakie dają nam współczesne media. Coraz więcej jednak głosów, które wyraźnie mówią o negatywnym ich wpływie na życie człowieka. Prowadzone są liczne badania skutków oddziaływania mediów elektronicznych na człowieka. Szczególnym obiektem zainteresowania są dzieci i proces ich wychowania, a także wpływ mediatyzacji życia na kształtowanie osobowości młodego człowieka. Chciałabym, aby moje opracowanie było kolejnym głosem w rozważaniach nad znaczeniem mediów elektronicznych w naszym życiu.
Celem mojej pracy jest poznanie możliwości oraz zagrożeń, jakie mogą stwarzać współczesne media dla procesu wychowania dziecka. Obiektem moich dociekań jest telewizja, komputer, gry komputerowe oraz Internet. Składniki te determinują kształt mojej pracy. Kolejne rozdziały charakteryzują wpływ telewizji, Internetu, komputera i gier komputerowych na życie dziecka, a w szczególności na proces wychowania, na kształtowanie się osobowości młodego człowieka.

Część I

Wpływ telewizji na życie dziecka

1. Rola i funkcje telewizji
Telewizja od samego początku swego istnienia zyskała zainteresowanie szerokiej publiczności stając się powszechną instytucją współczesnego życia. Odkąd istnieje wywiera ogromny wpływ na kolejne pokolenie ludzi na całym świecie. Telewizor stał się najbardziej rozpowszechnionym urządzeniem elektronicznym wszech czasów. „Przed czterdziestoma laty telewizor był symbolem wysokiego statusu materialnego, przed dwudziestoma – niemal członkiem rodziny, skupiającym wokół siebie domowe życie, dziś spowszedniał. Ale już niebawem wróci na centralne miejsce, kiedy będzie komputerowym terminalem połączonym z anteną satelitarną lub cyfrową telewizją kablową.”1 Podczas swojego istnienia telewizja rozszerzyła swój zasięg na skalę światową, poszerzyła liczbę swoich programów oraz wydłużyła dobowy czas emisji. Od końca lat sześćdziesiątych postęp w rozwoju i rozpowszechnianiu telewizji nastąpił już bardzo szybko „(...) począwszy od jej wersji kolorowej, poprzez przewodową i satelitarną aż do trójwymiarowej. Pojawiły się również nowe ulepszone techniki utrwalania i przechowywania obrazów (...) W dziedzinie telewizji nie wypowiedziano jeszcze ostatniego słowa.”2
Aktualnie istnieje wiele funkcji telewizji. „Samo słowo funkcja – zgodnie z sugestią Jana Szczepańskiego – oznacza zakres spraw, które objęte są działaniem. Owych spraw – w przypadku telewizji – jest tak wiele, że trudno o dokładne poznanie wszystkich jej funkcji.”3
Ze względu na to, iż lista funkcji mediów jest obszerna i ciągle ulega zmianom wyróżnię następujące funkcje telewizji, które wydają się najistotniejsze ze względu na aspekt pedagogiczny:
• funkcja informacyjna „realizuje potrzebę i prawo człowieka do bycia informowanym.”4 Telewizja jest medium, które dysponuje największą siłą oddziaływania w zakresie informowania. Przekazuje przetworzoną rzeczywistość za pomocą bodźców wzrokowych i słuchowych. Największą zaletą i zarazem siłą telewizji jest możliwość relacjonowania wydarzeń „na żywo” oraz możliwość uczestnictwa w wydarzeniach rozgrywających się na całym świecie. Dla wielu ludzi telewizja jest „oknem na świat”, cennym źródłem informacji ze świata kultury, polityki, nauki, a dla niektórych nawet niezbędnym narzędziem pracy. Jednak należy pamiętać, że tylko rzetelna informacja „umożliwia poszczególnym ludziom pełniejszą i stałą ich znajomość, dzięki czemu mogą oni skuteczne przyczyniać się do ogólnego dobra. Ważne jest jednak, by co do przedmiotu swego informacja była zawsze prawdziwa i pełna.”5 Powyższe rozważania uświadamiają nam, jakiego znaczenia nabiera postulat formowania u dzieci i młodzieży umiejętności prawidłowego korzystania z informacji. Należy posługiwać się kilkoma źródłami informacji, np. telewizją, gazetą, internetowymi portalami informacyjnymi, a młody odbiorca powinien uświadamiać sobie różnicę między rzeczywistością obiektywną a przetworzoną. „Jan Kłos zachęca odbiorców mediów do nieustannego domagania się jasnych kryteriów doboru przekazywanych treści. Wszystkie bowiem współczesne środki masowego przekazu, w tym zwłaszcza telewizja, potrzebują społecznej kontroli. Z tego powodu autorzy poszczególnych programów winni cięgle konfrontować własne przekazy z rzeczywistością, której one dotyczą. Dobrze, żeby byli to ludzie nie tylko wykształceni, choćby ze względu na precyzję i elegancję języka komunikacji, ale także ludzie moralnie szlachetni, wtedy bowiem telewizja będzie mogła nie tylko skutecznie informować społeczeństwo, ale także je wychowywać.” 6
• funkcja wychowawcza polega na kształtowaniu naukowego poglądu na świat, kształtowaniu postaw moralnych, rozwijaniu poczucia estetyki.7 „Pod wpływem oglądanych materiałów dostarczanych przez telewizję widz zdobywa wiedzę nie w sposób dogmatyczny. Obrazy rzeczywistości umożliwiają weryfikacje tez i twierdzeń, kształtują postawę badawczą, krytyczną i przez to wpływają na stosunek ucznia do rzeczywistości. Audycje przedstawiające utwory literackie, dzieła sztuki dramatycznej wywierają silny wpływ na widza. Uczestniczy on w przeżyciach bohaterów, wczuwa się w ich radości i smutki, w ich powodzenia i klęski. Dzięki temu rozwijają się i utrwalają postawy moralne.”8 W dzisiejszych czasach telewizja jest nie tylko źródłem informacji, lecz staje się także jednym z wielu istotnych form spędzania wolnego czasu przez dziecko. Emitując różne programy przybliża dziecku świat, pozwala na poznanie różnych kultur, zwyczajów panujących wśród ludzi, jest źródłem wiedzy a także rozrywką i odpoczynkiem. Dla wielkiej masy odbiorców audycje telewizyjne są potężnym środkiem pozytywnego oddziaływania wychowawczego.”9 Telewizja bardzo pozytywnie wpływa na doskonalenie poczucia estetyki. „Wszystkie audycje o treści fabularnej dostarczają dużo materiału do analizy środków wyrazowych, obrazowych, dźwiękowych i słownych. Oglądanie wielu pięknych obrazów przyrody oraz wytworów sztuki kształci i rozwija poczucie estetyki.”10 W świetle przeprowadzonych badań przez J. Izdebską11 można stwierdzić, iż korzyści poznawcze i wychowawcze, jakie czerpią dzieci z telewizji zależą od wielu czynników. Przede wszystkim jest to charakter i sposób odbioru programu, a więc częstotliwość kontaktu dziecka z poszczególnymi programami cyklicznymi, percepcja i recepcja odbieranych przez dziecko treści, aktywny lub bierny sposób odbioru. Inne elementy wpływające na poziom odbioru programów to: uwarunkowania społeczno-kulturowe środowiska rodzinnego, kultura pedagogiczna rodziców przejawiająca się między innymi w przygotowaniu dzieci do odbioru telewizji oraz atmosfera wychowawcza w rodzinie. Poprzez odpowiednie wykorzystanie telewizji i przekazywanie za jej pośrednictwem określonych wiadomości, rozwijanie zainteresowań, dostarczanie wzorów postępowania oraz inspirowanie do działania może ona spełniać określoną rolę w procesie wychowania dziecka w rodzinie.
• funkcja rozrywkowa „polega na zapewnieniu odprężenia, wypoczynku i wzruszeń emocjonalnych, pomnażaniu radości życia i rozwoju życia intelektualnego odbiorcy.”12Poprzez nadawanie wielu różnorodnych programów telewizja może zapewnić odbiorcy wiele korzystnych przeżyć, radości i wesołej zabawy. „Telewizja dostarcza rozrywki o charakterze syntetycznym, bowiem prezentuje zarówno teatr, film, muzykę i literaturę, które to gatunki – w tradycyjnym ujęciu – występują oddzielnie.”13 Rozrywka powoduje brak przymusu czy konieczności w działaniu. To, co robimy jest swobodne a reakcje na doznawane wrażenia są wolne od jakichkolwiek zobowiązań. Adam Lepa przytacza rozumienie rozrywki jako „ukierunkowania na relaks i zabawę.”14 „Ważne jest, by programy o charakterze relaksacyjnym były różnorodne i zaszczepiały, zwłaszcza u młodych odbiorców, optymizm i zaufanie do ludzi.”15 Bez względu na miejsce zamieszkania dla wszystkich badanych dzieci telewizja jest rozrywką. Młodzi odbiorcy dostrzegają w telewizji „przede wszystkim funkcję rozrywkową, ponieważ wywołuje ona wiele przyjemnych dla dzieci odczuć i wrażeń. Ponadto traktują one telewizję jako pewnego rodzaju odskocznię od tych czynności i zajęć, które powodowały zmęczenie i nie dawały im radości.”16 Oto wypowiedzi dzieci:17
„ Bardzo się bawię oglądając telewizję, dlatego oglądam wiele programów, filmów. Można się wtedy pośmiać, bo są zabawne, wesołe”.
„Oglądam telewizję, bo wtedy jest wesoło. Wiele programów: komediowych, filmów, gier jest bardzo zabawnych, wtedy wszyscy śmiejemy się głośno. Jest bardzo wesoło w domu”.
„Telewizyjne filmy są wesołe i lubię je oglądać. Szczególnie wtedy jak jestem zmęczony po pracy. Można się pośmiać i jest przyjemnie”.
Oto najważniejsze role, jakie pełni funkcja rozrywkowa telewizji: stanowi kompensację w sytuacji przeciążenia pracą oraz rozładowuje napięcie, zaspokaja potrzebę ucieczki i odpoczynku od męczącej rzeczywistości, budzi oraz pomnaża wesołość i radość, budzi ciekawość świata, przyczyniając się tym samym do wzbogacenia ludzkiej wiedzy.18
Bardzo często bywa tak, że rozrywka prezentowana w telewizji nie jest przeznaczona dla młodych odbiorców, wywiera bardzo niekorzystny wpływ, narusza porządek moralny, uchybia godności osoby ludzkiej. Oczywistym staje się, że „realizacja funkcji rozrywkowej telewizji zależy nie tylko od samej telewizji, treści i sposobów realizacji określonych programów, ale także od przygotowania dziecka w rodzinie do odbioru telewizji.”19
• funkcja integracyjna telewizji polega na integrowaniu całej społeczności przyjmującej te same treści, bez względu na wiek, płeć, zawód, wykształcenie czy pochodzenie społeczne lub narodowe.20 Każdego dnia członkowie rodziny zbierają się wokół telewizora po to, aby oglądać określone programy, by być ze sobą oraz wspólnie doświadczać i przeżywać otrzymywane za pomocą telewizji różne treści.21 Do integracji ludzi dochodzi już w chwili dokonywania wyboru programów. W trakcie rodzinnego planowania spędzenia czasu przed telewizorem mamy możliwość poznania zainteresowań pozostałych członków naszej rodziny. J. Izdebska przeprowadziła badania na temat wspólnego, rodziców i dzieci wyboru określonych programów. Oto wybrane wypowiedzi rodziców:22
„U nas w domu oglądamy programy bardzo różne, które interesują dzieci i nas, rodziców. Są to głównie programy: przyrodnicze, o tematyce społecznej, obyczajowej, historycznej, o kulturze, sztuce, sporcie, bieżące informacje. Szczególnie interesują nas programy przyrodnicze, dlatego dzieci zakreślają tytuły tych programów i przypominają o emisji. Synowie i ojciec interesują się sportem i oglądają każdą niemal transmisję sportową, w czasie której przeżywają toczące się akcje, wykrzykują i komentują” (matka, miasto, wykształcenie średnie). „Mąż od najmłodszych lat starał się wzbudzić zainteresowanie dzieci przyrodą, światem roślin, zwierząt. Opowiadał im zawsze na dobranoc o ptakach, roślinach, przekazując wiadomości, kupował książeczki, chodził na spacery do lasu, parku. Może, dlatego dzieci interesują programy przyrodnicze, oglądamy je wspólnie. Programy sportowe chętnie również oglądamy, bo wiążą się one z zainteresowaniami sportowymi męża i dzieci. Rodzice powinni rozbudzać zainteresowania dzieci określoną tematyką programów telewizyjnych”. Bardzo istotnym faktem jest, że wspólne, rodziców i dzieci „(...) upodobania i zainteresowania tematyczne w zakresie emitowanych przez telewizję programów mogą stwarzać pozytywny klimat dla tworzenia się więzi między członkami rodziny.”23 Medium telewizyjne łączy domowników, a przede wszystkim ochrania ich przed samotnym i pozbawionym sensu gapieniem się w monitor. „Telewizor sprzyja również zespoleniu domowników przez jego wspólne oglądanie, a następnie przez wymianę poglądów na temat obejrzanego programu. Przy tym samym sytuacja ta uczy dyskusji na temat tego, co się dzieje na ekranie, kształci wrażliwość, poprawność sądu, niezależność myślenia i krytycyzm.”24 Jednak, aby tak się stało bardzo istotna tutaj jest aktywność widza, ponieważ obok integracji ludzi telewizja może doprowadzić do dezintegracji.
Telewizja jest najbardziej prężnym i masowym środkiem przekazu. Dociera ona, bowiem do ludzi na całym świecie, bez względu na ich wiek, pochodzenie, płeć, wykształcenie, rasę czy wyznanie. „To przede wszystkim telewizja może skutecznie podejmować problemy o globalnym znaczeniu edukacyjnym – orientować w problemach współczesnego świata (takich jak ekologia, wyżywienie, zdrowie, migracje), uczyć zrozumienia dla innych kultur, kształtować postawy patriotyczne i internacjonalistyczne.”25 Zróżnicowane programy telewizyjne dostarczają widzom informacji z przeróżnych dziedzin wiedzy, rozwijają zainteresowania i upodobania, zapewniają rozrywkę i odprężenie, wzbudzają emocje, kształtują postawy oraz ukazują problemy sensu życia i radości. Ze względu na łatwy dostęp medium to cieszy się dużą popularnością w społeczeństwie.

2. Antywychowawczy wpływ telewizji
Dzisiejsza telewizja stała się ważnym elementem życia wielu osób. Niemalże od początku jej istnienia prowadzone są badania i polemiki na temat jej wpływu na widza. Rozwój mass mediów, przeobrażenia, które zachodzą w strefie ich działania w skali globalnej niosą ze sobą nowe, nieznane dotychczas problemy. Telewizja z pewnością posiada liczne wartości poznawcze i szanse wychowawcze, jednak jak wskazuje literatura przedmiotu, może też wpływać destrukcyjnie na różne sfery życia człowieka i procesu wychowania dziecka. „Nałogowe i bezkrytyczne pochłanianie treści płynących ze szklanego ekranu prowadzi do zakłóceń w stosunkach wewnątrzrodzinnych, upośledzenia życia rodzinnego, fascynacji strachem i przemocą oraz – w sensie szerszym – do uniformizacji społeczeństwa.”26 Te i wiele innych dylematów będą obiektem poniższych rozważań.
Za jedne z podstawowych zagrożeń, jakie stwarza telewizja jest zakłócanie wykonywania funkcji wychowawczej rodziny, niosąc ze sobą szkodliwe następstwa dla rozwoju dziecka oraz funkcjonowania wychowawczego rodziny. „Dotyczą one m. in. stanu zdrowia dziecka, sfery poznawczej i emocjonalnej osobowości, sfery zachowań, dezorganizacji dnia, dezintegracji rodziny. Media mogą też „zastępować” wspólną rodzinną rekreację, wspólne przebywanie ze sobą, zagrażają poczuciu bezpieczeństwa dziecka i oparcia w najbliższych mu osobach.”27
Nieracjonalne korzystanie z mediów może przyczynić się do dezintegracji rodziny. Wspólne rodziców z dziećmi spacery, wycieczki, rozmowy zastępowane są oglądaniem filmów, w czasie emisji, których nie można rozmawiać, aby nie przeszkadzać innym. Wspólne oglądanie programów telewizyjnych odbywa się w milczeniu. „Faktyczne więc przebywanie razem, w jednym pomieszczeniu przed ekranem telewizora i oglądanie tych samych programów telewizyjnych, może być objawem pozornej integracji.”28 Badania przeprowadzone przez J. Izdebską 29 wykazały, że w wielu badanych rodzinach oglądanie telewizji nie doprowadzało do sytuacji zespalających rodzinę. Sporadycznie ustalano, jakie programy warto wspólnie obejrzeć. Natomiast bardzo często zdarzały się nieporozumienia i kłótnie, co do tematyki, czasu emisji programów. Poza tym w rodzinach tych nie rozmawiano, nie wyrażano swoich uczuć, wrażeń, doświadczeń spowodowanych emisją programu. Rodzice nie zwracają uwagi na to, co dziecko zapamiętało z przekazywanych treści, czy je rozumie i jak je ocenia. Niewykorzystana zostaje możliwość podpatrywania własnego dziecka, dzielenia się spostrzeżeniami o programie, uczenia go krytycznego przyjmowania treści telewizyjnych. Rodzice nie korzystają z możliwości wychowawczych, jakie daje im codzienne oglądanie telewizji.
Codzienny i wielogodzinny kontakt dziecka z telewizją prowadzić może do negatywnych zmian w jego życiu i w różnych obszarach jego osobowości. „Treści płynące ze szklanego ekranu, zmasowane, wymieszane, o bardzo zróżnicowanej wymowie moralnej, społecznej, tworząc często mieszaninę faktów, mitów sloganów reklamowych, skrótów myślowych powodują, że świat fikcji staje się dla dziecka bardziej realny niż rzeczywistość. Tworzy się w ten sposób specyficzna świadomość medialna, prowadząca do relatywizmu poznawczego, moralnego, a w konsekwencji do biernej, konsumpcyjnej postawy, ślepego naśladownictwa, agresji.”30 Dziecko poprzez wielogodzinny kontakt z telewizją nabywa pewne charakterystyczne cechy myślenia, wyobraźni czy słownictwa. Sposób myślenia dziecka przebiega wtedy najczęściej poprzez szybkie skojarzenia, podawane mu w gotowej postaci, co prowadzi do rozleniwienia intelektualnego dziecka. „Forma, w jakiej przekazywane są treści zabija u dziecka aktywność, myślenie, sprzyja bierności, lenistwu umysłowemu, obniżeniu sprawności myślenia abstrakcyjnego.”31 Odzwyczajone od myślenia dziecko ma problem z koncentracją uwagi, refleksją nad przekazywaną w czasie seansu treścią czy uruchomieniem wyobraźni. Młodzi telewidzowie przesadnie zapatrzeni w srebrny ekran telewizora zaniedbują czytanie, rysowanie, zabawy i gry ruchowe, spotkania z rówieśnikami oraz rozwój moralny i religijny.32
Jak dowodzą masowe badania na świecie czas spędzany przed telewizorem przez małych widzów ciągle wzrasta. Nie ulega wątpliwości, że codzienne i wielogodzinne oglądanie programów telewizyjnych wywiera ogromny wpływ na organizacje ich dnia. „Nie bez powodu mówi się, że telewizja jest złodziejem czasu, bo kradnie czas, który mógłby być przeznaczony na inne czynności obowiązkowe lub czasu wolnego. Codzienny, wielogodzinny odbiór telewizji krajowej, satelitarnej, gier komputerowych odbywa się kosztem innych zajęć.”33 Konsekwencją podporządkowania sobie przez telewizję budżetu czynności dnia dziecka jest zaniedbywanie przez dziecko nauki szkolnej w domu, poprzez skracanie czasu na jej realizację oraz odrabianie szkolnych prac domowych w pośpiechu. Poza tym bardzo często odrabianie przez dzieci lekcji odbywa się przy włączonym odbiorniku telewizyjnym, co nie pozostaje bez wpływu na jakość wykonanych ćwiczeń. Telewizja redukuje czas dziecka na wypoczynek czynny, inne prace i obowiązki na rzecz domu i rodziny.
Istotną rolą rodziców w procesie odbioru telewizji przez dziecko jest racjonalne organizowanie porządku dnia w tym korzystanie z telewizji. „Tymczasem większość rodziców nie reguluje czasu oglądania telewizji przez dzieci w młodszym wieku szkolnym i nie ma wpływu na zakres kontaktów dzieci z telewizją, komputerem. Ale nawet wtedy, gdy rodzice od czasu do czasu próbują organizować dziecku jego czas telewizyjny, zabraniając oglądania niektórych programów, pojawiają się kłopoty wychowawcze z dziećmi, ponieważ one pragną oglądać telewizję bez ograniczeń.”34
Z punktu widzenia wychowawczego telewizja ogranicza czas na dyskusje rodzinne, wspólne podróże, spacery, otwarte kontakty rodziców i dzieci. „Zauważa się, że dzieci coraz mniej czasu poświęcają na pracę na rzecz rodziny, domu, gospodarstwa domowego. Ponadto – jak wykazują liczne badania – dzieci, które oglądały telewizję 4 i więcej godzin w ciągu dnia, mniej czasu przeznaczały na zabawy z rówieśnikami, co prowadzić może w konsekwencji do pewnych nieprawidłowości w rozwoju społecznym dziecka. Telewizja nieracjonalnie wykorzystywana w rodzinie ogranicza też czas na zajęcia hobbistyczne, związane z indywidualnymi zamiłowaniami, zainteresowaniami dziecka.”35
Alarmującym zjawiskiem jest występowanie wyizolowania dziecka od ogniska domowego. Dzieci za pośrednictwem telewizji, telefonu, komputera wypełniają lukę, pustkę dnia codziennego. Wielu badaczy nazywa je dziećmi telewizyjnymi, medialnymi czy dziećmi sieci, które swój czas wolny spędzają w osamotnieniu przed telewizorem czy komputerem.
Innym negatywnym następstwem notorycznego kontaktu dziecka z telewizją jest wpływ reklam na nie. „Reklamy wyznaczają dziecięce mody, są elementem stymulującym pragnienia, marzenia, oczekiwania dzieci, niemożliwe do spełnienia przez rodziców. Dzieci często wymuszają na dorosłych zakup zabawek nie ze względu na własne upodobania, ale ze względu na prestiż, który mogą dzięki nim osiągną w grupie rówieśniczej.”36 Zagrożenia wychowawcze, jakie pociąga za sobą reklama telewizyjna dotyczą wykształcania u dzieci negatywnych cech charakteru takich jak: egoizm, chciwość, pożądliwość, zbieranie dóbr materialnych. „Szczególnie niebezpieczny okazuje się kumulatywny wpływ reklam na dzieci, polegający na zaszczepianiu, umacnianiu w nich przywiązania do wytworów materialnych, do konsumpcji dóbr materialnych.”37
„Codzienny i wielogodzinny kontakt dziecka z telewizją i innymi mediami budzi niepokój lekarzy. Zauważają oni związek miedzy nieprawidłowym (wiele godzin, późna pora, obrazy przemocy) korzystaniem przez dziecko z mediów a wzrostem wielu chorób jak: choroby oczu, układu kostnego, nerwowego, choroby alergiczne.”38 Ograniczenie czasu spędzanego na powietrzu, redukcja zabaw, gier ruchowych i sportowych zdaniem lekarzy ortopedów niewątpliwie przyczynia się do powstawania stanów chorobowych układu kostnego, wad postawy dzieci, niewłaściwości rozwoju psychoruchowego. Natomiast lekarze neurolodzy wskazują na poważne, niebezpieczne zmiany, jakie telewizja może wywoła w układzie nerwowym dziecka. „Telewizja i inne media elektroniczne poprzez oddziaływanie na uczucia dziecka wywołują silne przeżycia emocjonalne spowodowane oglądaniem nie tylko scen grozy, okrucieństwa, ale także innych programów, zawierających treści o dużym napięciu dramatycznym. Coraz więcej dzieci oglądających tego rodzaju obrazy w mediach przeżywa stany lękowe, uczucia strachu, koszmary senne, nadmierną pobudliwość.”39
Wiek dziecięcy jest czasem, w którym dziecko buduje sobie obraz świata, wyrabia tożsamość swoją, grupową oraz narodową poprzez gromadzenie wiedzy, przeżyć, doświadczeń, interakcji. W procesie tym media odgrywają znaczącą rolę czasami większą niż rodzina czy szkoła. Dziecko buduje sobie obraz świata o konkretnym zabarwieniu emocjonalnym: optymistycznym lub pesymistycznym.40 Obrazy przemocy, wojny, głodu, nędzy czy konfliktów międzynarodowych stanowią trwały komponent wielu programów i filmów telewizyjnych nie omijając nawet kreskówek i filmów animowanych dla dzieci. Tak kształtuje się obraz i świadomość dziecka XXI wieku.
Niepokojący jest również fakt oglądania przez dzieci nagrań przeznaczonych dla pełnoletnich odbiorców. „Rodzice zbyt szybko pozwalają swoim dzieciom na wejście do dorosłego świata, zapominają o stworzeniu im prawdziwego dzieciństwa i za pomocą telewizji pozbawiają dzieci naturalnego prawa do bycia niedojrzałą grupą społeczną.”41
Literatura światowa poparta licznymi badaniami donosi, że oglądane przez dzieci sceny przemocy w mediach mogą:42
• sprzyjać formowaniu się agresywnego zachowania u dzieci i podnosić poziom agresji wobec rówieśników, dorosłych (G. Gerber, A. Fraczek);
• stymulować agresywne fantazje (D. Singel);
• powodować znieczulenie dzieci na agresję (G. Gerbner);
• zaburzać postrzeganie rzeczywistej roli przemocy w społeczeństwie i przyczynić się do kształtowania się poczucia zagrożenia ze strony zewnętrznego świata;
• wywoływać nowe formy zachowań agresywnych.
Oglądanie telewizyjnych scen grozy i agresji nie pozostają bez wpływu na zachowanie dziecka. Obserwując zmyślone figury bohaterów telewizyjnych uczą się od nich, chętnie naśladują słownictwo, ruchy, mimikę, gesty. „Chłoną z zaciekawieniem wszystko, co leci z ekranu, zdarza się, że naśladują lub identyfikują się z negatywnymi postaciami filmowymi. Staje się to niepokojące wobec wzrastającej ilości emitowanych przez różne stacje telewizyjne scen grozy, okrucieństwa przemocy, zarówno w programach dokumentalnych, dziennikach telewizyjnych, filmach fabularnych, ale także rysunkowych dla dzieci.”43
Dzieci stanowią grupę widzów szczególnie narażoną na wpływ telewizji, ponieważ w większym stopniu niż ludzie dorośli są w stanie identyfikować się ze złymi postaciami telewizyjnymi, częściej mają problem z odróżnieniem świata fikcji od wydarzeń prawdziwych.
Na skutek ciągłego, wielokrotnego oglądania przez dziecko scen tortur i zabójstw, krwawych bójek, wojen następuje zobojętnienie, brak reakcji na tego rodzaju obrazy. „Widz oglądający programy, w których występuje nadreprezentacja agresji w stosunku do rzeczywistego stanu rzeczy, przyjmuje wizję świata, wedle której przemoc jest czymś powszechnym. To zaś sprzyja zobojętnieniu na takie sytuacje a nawet powoduje fascynacje strachem i przemocą. M. Braun-Gałkowska podkreśla ze częste oglądanie scen przemocy i krzywdy, które z początku wywołują uczucie litości i współczucia, staje się czasem dla widza obojętne. Następuje desensytyzacja, a nawet przekonanie o normalności zła i agresji w życiu codziennym. W efekcie na zachowania przepełnione przemocą ludzie reagują obojętnie, nie mają też poczucia winy z powodu własnego agresywnego postępowania.”44
Pesymistyczny obraz przyszłości buduje przeważająca część dzieci, co stanowi bardzo niepokojące zjawisko z wychowawczego punktu widzenia. „Im więcej czasu dziecko przeznacza na oglądanie różnych programów telewizyjnych, filmów, gier komputerowych, tym bardziej jego spostrzeganie rzeczywistości zgodne jest z oglądanymi obrazami w mediach.”45
Obok szkoły i rodziny równie ważnym ośrodkiem wpływów wychowawczych stała się telewizja. Zajmuje ona uprzywilejowaną pozycję w procesie wychowania, stając się dla dziecka ważną instytucją wychowawczą. Jest ona najpopularniejszym domowym środkiem informacji, rozrywki, udziału w kulturze, kształtującym zainteresowania, przekonania, postawy odbiorców w stosunku do świata. Ze względu na to, że z reguły kontakt dziecka z telewizją odbywa się w domu rodzinnym zajmuje ona centralne miejsce w codziennym życiu rodziny. Niekontrolowane oglądanie telewizji może zakłócić i utrudnić wychowanie dziecka w rodzinie oraz prowadzić do przeobrażeń o charakterze destrukcyjnym, zachodzących w różnych obszarach jego życia. To, jakie szanse i zagrożenia stwarza owe medium w ogromnym stopniu zależy od kultury odbierania mediów w rodzinie, umiejętności wyboru i zdolności interpretacji przekazywanych treści oraz aktywnego i krytycznego odbioru przekazów medialnych. Dlatego w procesie przygotowania do odbioru telewizji niezastąpiona staje się pomoc rodziców i szkoły ucząc dzieci rozsądnego korzystania z mediów.
Przedstawione wyżej problemy z pewnością nie wyczerpują całej tematyki związanej z wpływem mediów na wychowanie dziecka. Akcentują wyłącznie na najważniejsze aspekty tego oddziaływania.

1 S. Juszczyk, Człowiek w świecie elektronicznych mediów – szanse i zagrożenia, Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, Katowice, 2000, s. 83
2. M. Łobacz, Telewizja, szanse i zagrożenia wychowawcze, Wydawnictwo Maternus Media, Tychy, 2007, s. 16
3.M. Łobacz, Telewizja, szanse i zagrożenia wychowawcze, Wydawnictwo Maternus Media, Tychy, 2007, s. 37
4. Tamże, s. 38
5. Tamże, s. 38
6. Tamże, s. 39
7. S. Juszczyk, Człowiek w świecie elektronicznych mediów – szanse i zagrożenia, Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, Katowice, 2000, s. 84
8. Tamże, s. 84
9. Tamże, s. 85
10. Tamże, s. 84
11. J. Izdebska, Rodzina Dziecko Telewizja, Trans-Humana, Białystok, 1996, s. 162
12. S. Juszczyk, Człowiek w świecie elektronicznych mediów – szanse i zagrożenia, Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, Katowice, 2000, s. 85
13. M. Łobacz, Telewizja, szanse i zagrożenia wychowawcze, Wydawnictwo Maternus Media, Tychy, 2007, s. 43
14. A. Leppa, Pedagogika mass mediów, Archidiecezjalne Wydawnictwo Łódzkie, Łódź, 1999, s. 48
15.M. Łobacz, Telewizja, szanse i zagrożenia wychowawcze, Wydawnictwo Maternus Media, Tychy, 2007, s. 43
16.J. Izdebska, Rodzina Dziecko Telewizja, Trans-Humana, Białystok, 1996, s. 163
17. Tamże, s. 163
18. M. Łobacz, Telewizja, szanse i zagrożenia wychowawcze, Wydawnictwo Maternus Media, Tychy, 2007, s. 43
19.J. Izdebska, Rodzina Dziecko Telewizja, Trans-Humana, Białystok, 1996, s. 164
20.M. Łobacz, Telewizja, szanse i zagrożenia wychowawcze, Wydawnictwo Maternus Media, Tychy, 2007, s. 45
21. J. Izdebska, Rodzina Dziecko Telewizja, Trans-Humana, Białystok, 1996, s. 181
22. Tamże, s. 184
23. D. Kowalczyk, Telewizja a problem integracji rodziny, [w:] A. Tchorzewski (red.), Rodzina – przeszłość – teraźniejszość – przyszłość, Bydgoszcz, 1988, s. 290
24.M. Łobacz, Telewizja, szanse i zagrożenia wychowawcze, Wydawnictwo Maternus Media, Tychy, 2007, s. 4
25. S. Juszczyk, Człowiek w świecie elektronicznych mediów – szanse i zagrożenia, Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, Katowice, 2000, s. 85
26. M. Łobacz, Telewizja, szanse i zagrożenia wychowawcze, Wydawnictwo Maternus Media, Tychy, 2007, s. 105
27.J. Izdebska, Telewizja i inne media elektroniczne a funkcja wychowawcza współczesnej rodziny, [w:] J. Żebrowski (red.), Rodzina polska na przełomie wieków, Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego, Gdańsk, 2006, s. 113
28. J. Izdebska, Dziecko w rodzinie u progu XXI wieku, Trans-Humana, Białystok, 2000, s. 79
29. Tamże, 2000, s. 79
30. J. Izdebska, Dziecko w świecie mediów i multimediów – relacje o charakterze pośrednim, [w:] J. Izdebska, (red.), Dziecko w rodzinie i w środowisku rówieśniczym, Trans-Humana, Białystok, 2003, s. 333
31. J. Biała, Zagrożenia w wychowaniu dziecka we współczesnej rodzinie polskiej, Wydawnictwo Akademii Świętokrzyskiej, Kielce, 2006, s. 97
32. M. Łobacz, Telewizja, szanse i zagrożenia wychowawcze, Wydawnictwo Maternus Media, Tychy, 2007, s. 107
33.Tamże, s. 215
34.Tamże, s. 215
35.Tamże, s. 215
36. B. Kosmalska, Wpływ telewizji na życie współczesnej rodzin, [w:] J. Żebrowski (red.), Rodzina polska na przełomie wieków, Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego, Gdańsk, 2006, s. 121
37.J. Izdebska, Rodzina Dziecko Telewizja, Trans-Humana, Białystok, 1996, s. 230
38J. Izdebska, Dziecko w świecie mediów i multimediów – relacje o charakterze pośrednim, [w:] J. Izdebska, (red.), Dziecko w rodzinie i w środowisku rówieśniczym, Trans-Humana, Białystok, 2003, s. 333
39.Tamże, s. 333-334
40.Tamże, s. 335
41.Tamże, s. 120
42. J. Izdebska, Dziecko w rodzinie u progu XXI wieku, Trans-Humana, Białystok, 2000, s. 74-75
43 J. Izdebska, Rodzina Dziecko Telewizja, Trans-Humana, Białystok, 1996, s. 225
44.M. Łobacz, Telewizja, szanse i zagrożenia wychowawcze, Wydawnictwo Maternus Media, Tychy, 2007, s. 106
45.J. Izdebska, Dziecko w świecie mediów i multimediów – relacje o charakterze pośrednim, [w:] J. Izdebska, (red.), Dziecko w rodzinie i w środowisku rówieśniczym, Trans-Humana, Białystok, 2003, s. 33

Spis wykorzystanej literatury
Biała J., Zagrożenia w wychowaniu dziecka we współczesnej rodzinie polskiej, Wydawnictwo Akademii Świętokrzyskiej, Kielce, 2006.
Izdebska J., Rodzina Dziecko Telewizja, Trans-Humana, Białystok, 1996.
Izdebska J ., Dziecko w świecie mediów i multimediów – relacje o charakterze pośrednim, [w:] J. Izdebska, (red.), Dziecko w rodzinie i w środowisku rówieśniczym, Trans-Humana, Białystok, 2003.
Izdebska J., Dziecko w rodzinie u progu XXI wieku, Trans-Humana, Białystok, 2000.
Izdebska J., Telewizja i inne media elektroniczne a funkcja wychowawcza współczesnej rodziny, [w:] J. Żebrowski (red.), Rodzina polska na przełomie wieków, Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego, Gdańsk, 2006.
Juszczyk S., Człowiek w świecie elektronicznych mediów – szanse i zagrożenia, Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, Katowice, 2000.
Kosmalska B., Wpływ telewizji na życie współczesnej rodzin, [w:] J. Żebrowski (red.), Rodzina polska na przełomie wieków, Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego, Gdańsk, 2006.
Kowalczyk D., Telewizja a problem integracji rodziny, [w:] A. Tchorzewski (red.), Rodzina – przeszłość – teraźniejszość – przyszłość, Bydgoszcz, 1988.
Leppa A., Pedagogika mass mediów, Archidiecezjalne Wydawnictwo Łódzkie, Łódź, 1999.
Łobacz M., Telewizja, szanse i zagrożenia wychowawcze, Wydawnictwo Maternus Media, Tychy, 2007.

Opracowała
Małgorzata Karolewska